osmanlr-turk TAtilHEtLrct UZERTNE NOTLAR

Transkript

1 osmanlr-turk TAtilHEtLrct UZERTNE NOTLAR Prof. Dr. Halil inalcik-- Dog. Dr. Btilent ARl"' Osmanlt-TUrk tarihi, XlV. yuzyrldan beri dunya tarihini yaktndan ilgilendiren konulardan biridir. Osmanlrnrn Avrupa'yla iligkileri Nicolae lorga (Jorga)' ve Johdnn Wilhelm Zinkeisen'tarafrndan gegen asrrda yazrlmrgtrr. Osmanlrnrn genel tarihi, do$u kaynaklarrnr da kullanan Joseph von Hammer" tarafrndan yine Almanca olarak llasrlmrg ve Hellert tarafrndan Fransrzcaya gevrilmigtir. Hammer'in eserinin son ciltleri harig dnemli bir krsmr AtA Bey'in duzeltmeleri ile memleketimizde klasik bir kaynak niteli$inde bugune dek kullanrlagelmigtir. Turkiye'de genel Osmanlr tarihi Uzerinde son klasik eserler ismail Hakkr Uzunqargrlra ve Enver Ziya Karals tarafrndan yayrmlanmrg bulunmaktadrr. Osmanlr tarihine ait belge fonlarr istanbul'da Osmanlr argivinde ve Avrupa argivlerinde buyuk seriler h6linde mevcuttur. Yalnrz istanbul Osmanlt argivinde 150 milyon kadar belge oldu$u tahmin edilmektedir. Bunun % BO'i bilgisayarda kodlanmrgtrr. Avrupa'da Osmanh tarihini ilgilendiren belge fonlarr, bagta italya olmak uzere Fransa, ingiltere, Avusturya ve Rusya argivlerinde buyuk seriler h6linde mevcuttur. Bu argivlerdeki belgeler ktsmen seriler halinde yayrmlanmrgtrr. Sanudo6 italya argivlerinden belge ozetlerini "i Diarii" adryla 58 cilt halinde negretmig bulunmaktadrr. Ayrtca Venedik elgilerinin senatoda okuduklarr raporlar rie cilt halinde Alberi' taraftndan yayrmlanmrgtrr. Venedik balyoslarrnrn istanbul, Paris, Madrid ve Londra'dan gonderdikleri raporlar ingilizceye Eevrilerek Londra'da basrlmrgtrr.o Franstz argivinden XVl. asra ait b-elgeleri f. Charriere dort cilt hdlinde yayrmlamtgttr.e Bundan once Avrupa argivlerinden topladt$r belgeleri lorga, "Notes et Extraits" adlr altr ciltlik eserinde negretti. lorga aynca Romanya'da Hurmuzaki belge koleksiyonunda da binlerce vesika yaytmladt. Yine ' Bilkent UniversitesiTarih Bo[im0 O$retim Uyesi " Qankaya Universitesi Uluslararasr itigt<iter BolUmu O$retim Uyesi 'Nicolea Jorga; Geschichte des Osmanischen Reiches,5 cilt, Gotha, Ti.irkqe baskrsr Nicolea Jorga, Osmanlr lmparatorlu$u Tarihi, 5 cilt, istanbul, Yeditepe, 'Johann Wilhelm Zinkeisen; Geschichte des Osmanischen Reiches in Europa, 7 cilt, Hamburg, '1863. Turkge tercumesi Yeditepe Yayrnlarr tarafrndan hazrrlanmakta olup 2007 ytltnda basrlacaktrr. 3 Joseph Freiherr Hammer Purgstall; Geschichte des Osmanischen Reiches,l0 cilt, Pesth: Hartleben's Verlag, eser Mehmet AtA Bey tarafrndan TUrkgeye tercume edilmigtir: Devlet-i Osmanive Tarihi, istanbul, a ismail ilakkr Uzungargrlr; Osmanlr Tarihi, 4 cilt, Ankara, TTK, " Enver ZiyaKaral: Osnranh Tarihi, 5 cilt, Ankara, TTK, o M, Sanuto; I diarii, 58 cilt, Venedik, E. Alberi; Le relazioni degi ambasciatori Veneti al senato, durante il secole decimosesto, Florence, ' I Calendar of State Papers and Manuscrips, Relating to English Affairs, Existing in the Archives and Collections of Venice, and in Other Libraries of Northern ltaly, London: Printed for her Majesty's Stationary Office. ' E. Charridre; N6gociations de la Franc;e Dans le Levant ou Correspondances, M6moires et Actes Diplomatiques, Paris: lmprimerie Inrperiale,

2 ]-{ollanda argivlerincle mevcut Osrnanlr ve Akdeniz tarihine iligkin belgeler altr cilt halinde basrlmrgtrr.lo ' 15 kadar memlel<ette yaprlan butun bu galrgmalarrn hemen l]emen tam bir bibliyografyaslnt Viyana'da Andreas Tietze;nin grkarclr$r "Tur*ische Anz-eiger"de bulmat< mumkundur. Bu argiv galrgmalirrnrn -rgr$r alttnda Osmanlt tarihi aragtrrmalarr tamamryla yeni Oir igerit< l<azanmikta, eslti garptttlmtq gorugler cluzeltilmekte ve Osmanlr tarihinin bilinmeyen birgok cephesi aydrnlatrlmal<tadrr. Burada Earptcr bir misal vermek 'gerekirse; Osmanlt argivinden, 1432 tarihli en eski bir trmar icmal defterinini j yaytmlanmast, Balkan tarihi Uzerinde bildiklerimizi kofruncjen degigtir--cti. Au defter, Osmanlrlarrn fetih srrasrnda yerli askeri aristol<rat srnrfr, liencti trmar sistemi igine aldrgtnt ortaya grkarmaktadrr. Bu gerqe$i, Bblkanlar'rh ctiger bolgelerinde de gormekteyiz. osmanlr fetih ve yeriegrnesinin koguilarr ve gergel<leri bu belge yayrnlarryla tamamen degigmet<tectii. Bu ornege g6re Osmanlt argiv belgeleri Uzerindeki Ealrgmalar, Auiupa'yl4 Arap memllkeileri, Hindistan hatta Uzal< Do$u ile iligkiler uzerinde yepyeni perspektifler ortaya Erkacaktlr. Bu makalede, Osmanlr tarihgili$i ve vekayinameler UzerinOe geilel Oir de$erlendirrne sunaca$tz. Ardrndan, TUrkiye Cumlruriyeti dondrnindeki tarilrgilil< uzerinde ktsa bir ilave yapacagz. Osmanlr tariheiligini genel hatlarryla qu donemlere ayrrmak rnumkundur: 1. XV. astr sonlarrnda ll. Bayezit devrine gelinceye kadar Osmanlr tariheiligi, 2. - ll' Bayezit clevrinde yazlan genel Osmanlr tarihleri (Tev6rih-i Al-i Osman),. 3' l(anuni SUleyman devrinde, bu sultanrn uzun saltanat villarrnr - kapsayan genel tarihler ve gehnameler,,.- 4- VakanUvisli$in kurulmasryla devletin tarihinin vakanlivisler taraflndan donem cjdnem yazrlmasr, 5. XlX. astrda Battntn tesirinde genel Osmanlr tarihleri yazrlrnaya baqlannrasr, 6. Cumhuriyet clevri Osmanlr tarihgifigi Dcinemi ve Menaklpnameter. ' Bu cjonemde, onemli sayrlan zaferler ve sultanlar,qin menal<rpname tarztttcja birgok tarih kitabtnrn yazrldr$rnr biliyoruz. Agrl<pagazade, tarihinde, bu gegit menaktpnameleri, kendi eserinde f rsaltaiat< verdigini ifade etmel<tedir" Bu donemin Osman Gazi'den Yrldrrrm Bayezit'e kadar olan tarihi ilk kez Yahgi Fakih tarafrndan derlenmigtir. Yahgi Fakih, bilgilerinin 6nenrli bir ktsmtnl Sultarr Orhan'rn imamr olan babasr ishak Fakih'ten nal<letmdlttedir. 'n Bronnen Tot De Geschidenis Van Den Levantschen Handel, Ed K. lleeringa,'s-graverrhage: Martinus Niihof, " Halil Inalcrk; HicriB3s rarihli s0ret-i Defter-i sancak-iarvanid, Ankara, TTK, 19s4 214 Bu ilk derleme Osmanlt tarihi maalesef kayrptrr. Fakat Agrkpagazade' ;{"uaif,-i-ai-i orrun" adlt ve yine derleme olan tarihinde bu kitabt esas aldr$rnr ifade etmektedir. Bunlrn drgrnda Aqrkpagazade birtakrm baqka menakrpnameleri de kullandr$rnr igarei eder. Agrkpagazade'nin ifadesinden' bu d6nemde birgok menakrpn;lmenin yazrlmrg oldu$unu anltyoruz' Bu menakrpnamelerin Eo$u bugun kayrpttr'- Ancak.biz aragttrmalartmtzda ll' Murat devrine ait "Gazavdt-r llulian Murad bin Mehemmed HOn" acllt menakrpnameyi12 Mevlut O$uz'la beraber bulup negrettik. Yakrnlarda ben b6yle ba$l,,a iki menaktpnameyi daha ortaya grkardrm' Bu menaklpnameler, Uniu Gerntiyanlr gair Ahmedi'nin, Osmanlr hizmetine girdikten sonra yazo'rgr mensur ilii menakrpnamedir' Bu menaktpnamelerin birincisi g tarihinde Kosova gazaslnl tasvir eden bir ;;;;;rrr!"[ ir<incisi Suttan L Mehmet'in 1i arasrndaki tarihidir.la [nmeoi'nln "iskenderndme"de baglangrqtan SUleyman Qelebi'ye kadar olan Osmanlr tarihini ozetleyen "Tev6rih-i MUIUk-i Al-i Osman"'' adll manzum, krsa tarihi goktan beri malumdu. Fakat yukarrda bahsedilen iki menaktpnamesi Negri tarihine aynen altnmtq olmakla beraber Ahmedi'ye aidiyeti gimdiye kadar bilinmiyordu. Bu suretle bu donemlere ait, yani XIV' ynzytl baglarinda yazrlmrg iki menaktpname daha tarih sahnesine gtkmtg bulunmaktadrr. Bu gibi menakrpnameler Kosova Savagr zaferi yahut Varna Savagr zaferi gibi buyfik hacliseler dolaylsryla yazrlmrg gazavatnarne' fetihname tarzrndaki eserlerdir. Agrkpagazade'nin ozetledi$ini soyledi$i bu gibi daha birgok menakrpnarnenin yazrlmrg olduguna gtrphe yoktur' Ahmedi'nin iki menaktpnamesi Negri taraftndan aynen aktartlmrqttr' BUyUk zaferler dolayrsryla yazrlmrg menaktpname larzr; osmanlt tarihgili$inde bundan sonra da devam etti. Fatih devrinde FarsEa "Gazdndme-i R0m", daha sonraki cjevirlerde ll. Bayezit devri iqin "Krtbnat"",tu Kanuni SUleyman'tn seferleri igin Matrakqr Nasuh'un Ve Lokman'tn yazdr$r $ehname'ler, XVl. astr sonlartnda Mustafa Ali'nin gark seferleri (Osmanir-iran harpleri: ) uzerine yazdr$t "Nusretn6me" bu gibi menakrpname tarzrnda eserlerdir. Bunlar belli baglr bir seferi veya zaferi butu n teferruatryla anlatl rlar' yukarrda belirttigimiz gibi Osmanlr tarihinin belli bir devir sonuna kadar genel tarih otarak ilk iertip eseri guphesiz Yahqi Fakih'in tarihidir' Bu tarih,. Halil inalcrk, MevlUt Oguz, Gazavdt-r Sultan Murad b. Mehemmed Han, izladi ve Varna Savaglarr ( ) Uzerinde Anonim GazavatnAme, Ankara, TTK, Inalcrk: Ahmedi's "GhazAn6me on the Battle of Kosova"' Les Annales de I'Autre lslam' no: 7' INALCO-ERISM, Paris, 2000, s io nnmeoi,nin bu ili menakrpnamesi hat<krnda daha genig bilgi igin bk. Inalcrk; "Klasik Edebiyat Mengei: irani Geilnek, Saray lgret Meclisleri ve MusAfriU gairtet', TUrk Edebiyatr Tarihi' c'1' Ankara, KUltur ve Turizm Bakanlr$r, 2006, s ',5 Kemal Srlay; History of the Kings of tfre Ottoman Lineage and Their Royal Holy Raids Against the lnfidels, cambridge: Harvard University, Turkish sources LV, Firdevsi-i R0mi; Kutbn6me (Krssa-i Midilli), SUleym6niye KUtUphanesi' HAlet Efendi' No: 643' Kutbn6me; Haz. ibrahim Olgun, lsmet Parmaksrzo$lu, Ankara' TTK' 1980' 215

3 daha sonraki devirlerde Ahmedi'ye, Agrkpagazade'ye, Negri'ye, anonim Tevdrih-i Al-i osman'a, Hadidi'ye, Behigti;ye, Cuhi'ye, orug'a ve-bagkalarrna kaynak olmugtur. Bu ana kaynaqr, tam veya eksik olarak veya ilavelerle, bu yazarlartn eserlerinde bulmak mtrmkundur. Bu nedenle o donem tarihi Uzerinde aragttrma yapanlar yukarrda bahsedilen butun bu kaynaklarr bir arada, kargrlagtrrarak kullanmak zorundadrrlar. Fatih devrinde $ukrullah'rn Farsga ve Karamani Mehmet paga'nrn Arapga Osmanlt tarihi risaleleri, genel Osmanlr tarihi Uzerinde basit birer kronolojiden ibaret kalmrgtrr. Fatih devri Uzerinde istanbul fethinden ll. Bayezit'in ilk yrllarrna kadar yazrlmrg gahsi bir eser Tursun Bey'in "TArih-i Ebu'l-Feth"idir.17 Tursun Bey, ll. Bayezit devrinde de sa$ idi. onun 14gg'a kadar yagadr$r biliniyor. Tursun Bey Mahmut Paga'nrn bag katibi olarak olaylarr Qok yakrndan takip eden bir btirokrattr. Onun amcast nreghur Anadolu beylerbeyi -Bursah Hamza Bey'dir. yine Fatih devrinde 1A6T'ye kadar bir Tevarih-i Al-i Osman, yani bir genel Osmanlr tarihi yazan Orug bilinmektedir.lb Orug, bazt ilavelerle anonim Tevarih-i AFi Oiman'lardan farl<lt de$ildir. Halk igin yazrlmrq bu Tevarih-i Al-i Osrnan'lar XVl. asrrda da ktsa tarihler olmalart dolayrsryla cidden populer olarak okunmaktaydr. Bunlar arastnda 1550'lere kadar bu tarzr devam ettiren Muhittin El-Cemali'nirr tarihi ve bunun gibi birgok tarih mevcuttur. 2. ll. Bayezit Devrinde Tarihgilik Agrkpagazade, Yahgi Fakih'ten sonraki olaylan XV.,.'l.,thl"r,n, kadar getirmig gorunmektedir. o, bu derleme (komplasyon) tarihini yazmaya 1474'te baglamrg ve ll. Bayezit devrinde devam etmigtir.le Aynr devirde yine bagka bir komplasyon Negri'nin "cihannumd"srdrr.20 Negri butun 6teki Osmanlr tarihgileri gibi Osmanlr tarihini islam tarihinin bir devamr, bir pargasr gibi yorumlamaktadrr. Negri Xlv. yuzytl sonlarrnda yazrlmrg olan genel Osmanlr tarihleri arastnda, kaynaklarr bakrmrndan en kapsamlr olanrdrr. Esas itibarryla Agrkpagazade'yi ve yukarrda agrkladrgrmrz Uzere Ahmedi'nin eserlerini ve aynca yeni bir kaynak olarak tarihi takvimleri kullandr. Yine ll. Bayezit zamantnda, Negri'den sonra daha iddialr ve genel Osmanlr tarihleri yazrlmrgtrr. Bunlar idris-i Bitlisi'nin Hegt Bihigt'i (Farsga), Kemalpagazqd.e'nin - TevArih-i Al-i Osman'r, Ruhi'ye atfolunan Ruhi Tarihi'dir.2l ' Ruhi tarihine, yahut Ruhi'ye atfolunan oxford yazmasrna g6re, lt. Bayezit bu tarihgileri huzuruna gaqrrmrg ve bu buyuk imparatorluqun gantna tt Tursun Beg; Tarih-i Ebu'l-Feth, istanbul, Ahmet lhsan Matbaasr, Tursun Bei rarih-i EbU'l-Feth, Haz. Mertol Tulum, istanbul, lstanbul Fetih Cemiyeti, jgtt. " orug b. Adil; Tevdrih-i Al-i osman, Haz. Franz Babingei, lstanbut: Matbaa-i Ami16, Trirkiye Cumhuriyeti Maarif Vekdleti Negriyatr, te Agrkpagazdde Dervig Ahmet Agrki;Tevarih-iAl-iOsman, istanbul: Matbaa-iAmire, ' Mehmet Negri; Kitdb-r CihannumA, Haz. Faik Regit Unat-Mehmet A. Koymen, Ankara, TTK, " Ruhi Tarihi; Haz. Halil Erdo$an Cengiz-Yagar Yr,icel, TTK, Belgeler, Turk Tarih Belgeleri Dergisi, c.xlv, Sayr 18, Ankara, 1992, s.35g uygun bgyuk bir tarih yazmalarl'r istemigtir.22 Boyle bir istek tabiidir; gunku' Fatih devrindeki buvuk fetihlerden sonra -guqtu bir imparatorluk olarak ortaya grkan Osmanltntn ganlna uygun genel nir taiin o zamana kadar yazrlmamtqtt' Osmanlrlartn XlV.'yilzyrl U"-g'n,t"n beri 6rnek aldrklarr buyuk imparatorluk' Timur ve o$ullartntn imparatorlu$u idi. Timur'un tarihi, Zafername adt alttnda' Farsga, yliksek inia Oif iyfe yazrlfrrg muazzam eserlerdir' idris-i Ait:Lbu tarzt 6rnek alarak her padigah igin bir cilt olmak Uzeri Farsqa, H9l! Bihi9t23 adlr buyuk eserini Vu7,i suttana takdim etti. Devrin b{.ryilk 6limi ve mtingisi Kemalpag azade de Turkge olarak sekiz cilt halinde osmanlr tarihini yazdt''* idris, Kemalpagazade ve Ruhi, tigu de S9191 yazalkel bagltca.eserlerini kaynak olarak Negri'yi esas tutmuglard'ti idtit'in..sekizinci cildinde orijinal krsrmlar bulunmaktadrr. Orada devrinin btlyuk adamlartyla yaptt$t gdrugmelerden ve kendi muqahedelerinden ilaveler vardtr ve son cildi hakikaten orijinai bir tarih sayrlabilir. idris'in daha 6nce yaztlmrg tarihleri - kullanrrken de en iyi nushalari gordu$tl anlagrlryor' QunkU.bazen,Negri'de olmayan birtakrm bilgiler ve tarihleti"t bulunma[ladrr' idris'in oglu Ebu'l- Fazl onun eserini sjim devrine kadar getirmigtir.2s Kemalpaqazade'nin ve Ruhi,nin eserlerinde yine Negri esas atrrimrgtrr. Bu suretle Agrkpagazade'de olmayan Ahmedi'nin iki menaktpnamesi bu derlemelerde yer almtg bulunuyor. ll. Bayezit zamantnda sultan igin yuksek ve edebi bir uslupla yaztlan bu eserler yanlnda, halk ve askerlbr igin Osmanlt tarihini basit bir dille 6zeleyen,no5i*;u"lf."Aiin-i Ri-i Osmant'lar mevcuttur' Bu halk kitaplarrnda,,,'sultan Bayezid bin Mehemmed Han bin Murad Han, "' 9Un bu bende-i zaif U kaliltr'l-biz6'a ki eb6 an ced ol hanedan-r gerif nimetiyle perverde olmugdur; saadet musaadet ve devlet muavenet edub ot padigah-r kerim6n guriir,iot"iiyle miigeiref olub silk-i hudddm ve dbidinde mtinselik olmak muyesser oldu... bazr muhaverafigerifeleri esnastnda bu manifehm olundu ki tev6rih-i selitin-i ulg'l-emr-i lslamiyye ki cenab-t Haik celle ve a'ladan icab-r itaatde t6li-i resul vaki' olmuglardr. Badehu kasasi'l-enbiya ahsen-i kasas gfir[nur' bu cihetdendir ki ekabir-i ulema anun zabtrna ve tahririne multezim olub ol babda kitiblar tasnif etmiglerdrir' amma tevdrih-i egref-i selatin ki nt-i Osman'dur, ibdrdt-r iamu'n-nef ile kemdyenba$i cem olmamtgdur' olsa mlrstahsen idi. Bu bende-i hakir mana-y,."ixot" rttrla'b6is oldu ki, ol tevdrih ibdrat-rttirkiyye ile ki diy6r-r R0m,da,amu'n-nefdir cem ioe. Pes bu kitabda seldtin-i aliyye-i osmaniyye hikayyetlerinoen malm olanlarun sahihleri ald vechi'l-ihtisar tedvin olundu"' Halil Erdo$an Cengiz-yaga, vuc"rli'huni Tarihi oxforcl ttu.t'tri,;, Belgeler, c'xlv, Savr 1B' Ankara' 1992' s'369',, Avrupa,da ve Turkiye'deki kutuphan"fero" gegitli lazma nushalair vardrr' ldris'in kendisi de eserini dtizelterek birkag defa yazmtgt,r.-itit-xiy"'deki,nushalarr: ldris-i Bitlisi; HeQt Bihigt' lstanbut, uor_i osmjniv"lr.r", ioia;hamtoiye, Nu 928;Ay1 Sgiva, Nu: Kemalpagazdde'nin tarihinin bazr "ifif"ii TUrk Tirih - KLrumu taraftndan bastlmtgttr: Kematpasaogru g#;iio;;; il;j-ion-i'6".ur, ievarih-i Al-i osman' I' ve ll' Defter: Haz' gerafettin Turan, nnfara TTK, lbn Xemai.(Kemalpagazade); Tev6rih-i Al-i Osman' lv' Defter, Haz. Koji lmazawa, Ankara, TTK,'2b;0. lon Xeniaf; Tevdrih-i Al-i Osman' Vll' Defter' Haz. gerafettin ruran, Ankara, TTK. l(emaif"lutuou;tevdrih-i Al-i Osman' Vlll' Defter' Haz' Ahmet U!ur, Ankara, TTK, Xemai eagazade; Tevdrih-i Al-i Osman' X' Defter' Haz' Sefaettin Severcan, Ankara, TTK' 1996',u Ebu,t-Fazt, muderristik ve kadrtrktan sonra bagdefterdarlrk yapmrgtrr yazdt$l T.:$1 P]$]'e ilave tarih kitaornrnlani irra Uabasrn,n S"titname adlr eserinide toplayrp duzenlemigtir' 26 TevArih-i At-i Osman Die Altosma"i;;h;; Anonymen Chroniken; Haz' Friedrich Giese' Breslav, 1922.F.Giese negrinin yeni narnerrc basrmr:iev6rih-ial-i osman; Haz' Nihat Azamat' lstanbul, Marmara universitesi Yay., 1e92. Berlin Devlet KtitiJphanesi (K6nig.lichen Bibliothek) Hs 216 numarada kayrtlt ve sonraki donemlere ait bir diger anonim tarih' Anonim Osmanlr Tarihi ii;rdili;,ioaa-rid+l; Haz' Abdirlkadr ozcan' ankara' rrk' 2000'

4 Osmanlt hanedantnt, bazr sultanlarrn hareketlerini tenkit eden satrrlara rastlantr. Bayezid devrinde evvelce izah ettigimiz gibi bazr mrinferit gazalar, fetihler uzerine de eserler yazrlmrgtrr. Bunlardan en tipik olanr Midilli-uzerrne seferi tasvir eden "Kutbn6me"dir. Bayezit'in son yrllarrnda Selim ve kardegleri arasrnda taht igin buyuk bir mucadele baglamrgtr. Selim tahtr ele geeirip kardeglerini bertarif ettikten sonra Osmanlt gevrelerinde bu mucadeleyi anlatan ve Selim'fveya rakiplerini tutan birgok risale yazrlmtgttr. Oyle anlagrlryor ki bu taht mucadeiesi Osmanlr dugunce hayatrnda buyuk aynlrklara neden olmugtur. "selimname" adryla yirmiden fazlayanlmtg olan bu^risalelerden bir krsmr Selim'e kargr, bir krsmr ise Selim'i destekler niteliktedir.2t 3. Kanuni Stileyman Devrinde Tarihgilik XVl. asrrda, Kanuni sureyman'rn veziriazamlan Rustem paga, Lutfi lu.??tu. ve Ayaz Paga tarihler yazmrglardrr. Bu veziriazamlar, yizdrklarr tarihlerin bagtna yukanda bahsetti$imiz anonim tarihleri aynen almrglardrr. Rustem Paga tarihi bastlmamrgtrr, fakat Lutfi Paga tarihi yayrmlanmrgtrr. au devlet adamlarl anonimleri kullandrklan gibi t<enoi zamanlartna ait 6nemli bilgiler de vermektedirler. Bu eserlerin anonimlerden alrnan krsrmlannda, anonimlerin asrllartnda olmayan ayrrntrlar mevcuttur. Bu sebeple eski devirlere ait aragtrrmalar igin kullanllabilir. Kanuni devrinin ilk yrllan Kemalpagazade'nin buyirk tarihindeki son ciltte "Mohagndme" adtyla bilinmektedir. Kanuni devrinde yazrlmrg belli bir tarihe kadar olan vekayiname tarzrndaki eserler de gunlardrr: Ferdi'nin "suleymanndme" adlr eseri, bu devrin tarihini ls42'ye ka'dar kaydeder. yine p3!evi1 igin bir qenel tarih, meghur Nigancr Celalzade Mustafi'nrn yazdrgr "Tabak6tu'l-Memalik" adll eserdir. Celal2ade eserine devlet tegkilatr ve Ulke hakktnda da pasajlar, fastllar koymugtur. Bu devirde genel (arih yazanlar arastnda El-LAri'nin F_arsga dunya tarihini zikretmek lazrmdrr. O, SUleyman'tn dlumune kadar bir Osmanh tarihi vermigtir. Aynr devirde yine bir genel Osmanlr tarihini Arapqa olarak yazmtg olan Cennbbi'yi de zikretmek gerekir. Bu devirde eski menakrpnameler tarz.rnda Kanuni'nin hemen hemen her seferi igin bir gazavatname yahut fetihname yazrlmrgtrr. Bunlarrn iginde en goze garpant Nasuh Matrakgl'nrn eserleridir. onun,,fetihn6me-i Karabu$dan" adlr eserinden bagka ;Bey6n-r Menazil-i Sefer-i lrakeyn,,adlr eseri bilinmektedir.'" Yine bu seferler uzerinde Lokman'ln "Hunern6me"si. ",Yaytmlanan..selimnamelerden bazrlarr: Hoca Sadettin Mehmet b. Hasancan; Selimname, lstanbul, Tab'hane-i Amire, 1280/1863. Eser Tac'Ut-Tevarih'in ikinci cildinin sonunda yaytmlanmtgttr. Celalzade Mustafa; Selim-NAme, Haz. Ahmet U$ur-Mustafa Quhadar, Ankara, Ktiltur Bakanhgr, $tikri-i Bitlisi; Selim-NAme, Haz. Mustaia Argungah,'Kayseri, Erciyes Universitesi Yay., " Lutfi Paga; Tevarih-i Al-i Osman, Ne9r. Ali Bey, istanbul, Matbaa-i Amire, T.C. Maarif Vekaleti Negriyatr, Ltltfi Paga; Tevarih-i Al-i Osman, Beriin, K6viyani Matbaasr, Hannover $ark Kitabhanesi, 1343, Haz. Kayhan Atik, Lutfi Paga ve Tev6rih-i Ar-i osman, nntara, t<tiltur Bakanhgr,2001. " NasuhU's-Silahi, (Matrakql); BeyAn-i Men6zil-i Sefer-i lrakeyn-i Sultan Suleyman HAn, Haz. Huseyin G. Yurdaydln, Ankara, TTK, aynr tarzda yazrlmrg bir eserdir. Bu gazavatname tarztndaki eserler' di$er genel tarihler yun,n'du pek gok uy'ni,lut, ihtiva ettikleri igin gok 6nemlidir' Yine bu gibi onemli olaylart kutlamak maksadlyla yazrlan eserler arastnda s0rnameleri, yani padiiahlaln dugunlerini anlatan eserleri unutmamak gerekir. Bunlar devietin sosyal hayitr, devlet tegkilatt, stnrflar baktmrndan 6nem! kaynaktardrr. suleyman d'dnemine ait nu larzda yazrlmrg birgok menakrjrqame ve risalelei bilinmektedir. "SUleymannAme", "ZafernAme"' "Htrnern me" gibi adlar alttnda yazrlmrq bu eserlerin birgo$u!"lq yazma halindedir. Bunlarrn bir krsmrnr,-avrupa, ispanya ktituphanelerinde. bulunan nushalarr BaO-inger-;'Ot*unti tarin Yazariar I ve Eserleri" kitabrnda belirtmektedir.30 Ayrrca bu ddvirde sefer esnasrnda ordunun geqti$i belli bagll menzilleri, durakprr tasvir eden menzilnameler de onemlidir' Bunlartn birgoklarrnr AnmJt Feridun Bey'in "Mungeatu's-Sel6tin"inde bulmaktaytz'31 Ayrrca bu devirde meqhur Kaptanrderya ft'ayrettin Paga'ntn gazalarr trzerinde eserler cle Yazrlm rgttr."' ' l. Selim'in olumune kadar olan donemi Hoca Sadettin Efendi "TacU't- Tevarih,, adlr eserinde iki cilt halinde yazmrgttr.33 Sadettin, Efendi, padigahlartn musahibi ve aktl hocasr olarak tarihi onemi olan bir gahsiyettir',,taclrt;tevarih,, adlr, Osmanlr Devleti'nin baglangtctndan Selim devri sonuna kadar olan bir genel Osmanlr tarihi yazmrqtri. Bu tarihi Turkge olarak fakat o zamanln a$rr inga diliyle yazmtqtrr ve Osmanlr tarihinin bu devresi iqin klasik bir eser sayrlrr. Sadetiin'in bu tarihi, Vincenzo Bratutti tarafrndan ltalyancaya da gevrildi. Batr dillerine baqka terctrmeleri yaprlmrqtrr' Yani Osmanh tarihinin bir klasigi olarak, Do$uda ve Batrda t<aynat< olmug en onemli eserlerdendir' Bu eser aslrnda oiivtii krsmr itibarryla idris-i Bitlisi'nin FarsEa Hegt Bihiqt'inin bir tercumesidir. Hoca Sadettin Eiendi eserini hazrrlarken bagka Osmanlt tarihlerini de kullanmrg, Negri'yi muhakkak g6rmil9, fakat yine de eseri orijinal sayrlamaz. O ionemi incelemek ve aragttrmak isteyenler' bunun kaynqgr olan ve yukarrda bahsedilen Hegt Bihigt'e bagvurmaltdtrlar' iadettin, mungi bir mutercim olarak yukarrda bahsedilen LAri'nin Farsqa ctunya tarihinin cle Osmanltlar drgrndaki diger ktstmlartnt'.yine inqa diliyle Turt<qeye Eevirmigtir. Ayrtca Selim'in babasiyla olan iligkisi Osmanlt to Franz' Babinger; Die Geschichtesschreibel der Osmanon und lhre Werke' Leipzig: O' HarrasowJtz, Franz Babinger; Osmanlt Tarrh Yazarlart ve Eserleri' Qev Coqkun UEok' Ankara,'1 982, s.b t FeritJun Ahmet Paga; Mecmua-i Feridun Bey, MungeAtir's-SelStin"c'f istanbul' Dartt't- Trbaatii'l-Am re,1274',c.2, istanbul, TakvimhAne Matnaasi, '1275, lstanbul' Takvimhdne-i Amire', Gazav[l-t Hayrettin Paga'nrn yeni harflerle ve krsaltrlarak basktst, Fevzi Kurtoglu; Barbaros Hayrettin Pasa, istanbul, Sebat Matbaasr, 1e35' Sadelegtirilmie tul l?:-:i:o+fl:s Ertufrul Duzda!; Akdeniz Bizimdi, Barbaros Hayrettin Paqa'run Savaqlart, istanbul' TURDAV' 1984' Barbargs Hayrettin Paga'ntn Hattralart; ffr.. fttugiul Di.rzda$, istanbul' Tercuman 1001 Temel Eser. tt HocaSadettin Mehmet ibn Hasancan; TAcrl't-Tevarih, istanbul: Tab'hane-iAmire' ' 219

5 tarihgilerini devamlr meggul etti$i igin, bir de "selimndme" yazmrgttr.3a:ysvuz Selim'in Mrsrr'da Tumanbay'r idamryla biter. Eserin sonunda, TagkdprUlUzade3s gibi Osmanlr ulemasrndan genig bir gekilde bahsetmigtir. Bu bdltrmde megayih ve ulemadan uzun uzadrya bahseder,"o Matbu, nushada Hatime adr altrnda yer alan bu krsrm, biyografi lugati olarak buyuk onem tagrr. r ' Setaniki ve Mustafa Ati XVl, yuzyrlrn sonlarrnda Osmanlr tarihgiliginde segt<in bir yeri.olan iki onemli yazar, Mustafa Selaniki ve Mustafa Ali'dir. $elaniki'nin Osmanlr maliye divanrnda bir kdtip olarak mali igler ve para meseleleri uzerinde ihtisasr vardrr. idaredeki bozukluklarr, akqanrn delerinifi dugmesi dolayrsryla isyanlarrn grkmasrnr ve devlet kademelerindeki buyuk kargagayr en iyi aksettiren kaynaklardan biri Selaniki tarihidir.3t Selaniki'nin 6lUmti 1.600'lere do$rudur. Eser yrllarr arasrndaki olaylarr anlatrr. Bu d6n6rl igin son derece onemli bilgiler verir.38 Gelibolulu Mustafa Ati ise onemli bir tarihgi oldugu kadar Osmanlr kultur tarihi bakrmrndan da dnemli eserler vermigtir. Mustafa Ali, bir mungi burokrat srfatryla eserlerini yazmtgtrr. BUtUn maksadr padigaha musahip olmak, yani devlet idaresinde padigahrn bag mugaviri durumuna gelmekti. Fakat hayatt boyunca bunu bir turlu elde edemedi. Bunun Uzerine musahiplik sanatrna dair ilimlerde kalem oynattr. Yani hattatlrl<tan tarihe, saray protokolunden devlet idaresine ve maliyenin tenkidine kadar pek Eok eser vermigtir. Tipik bir "katibu't-tedbir", yani devlet iglerine vakrf, mun$i, gok esaslt bilgi sahibi bir burokrattrr. Fakat higbir zaman padigah mysahibi olamadt$tndan, kendi yolunu kesenlere kargr gayet giddetli JrUcumlar yapmtqttr. Bu sebepten dolayr kendisini benimseyen bir devlet adamr qrkmadr. Onun tarih sahasrndaki eseri "KunhU'l-Ahbar", kendisinden onceki $ukrullah, Lari, Cennabi gibi bir dunya tarihi olarak planlanmrg ve dont rukne ayrrlmrgtrr. ilk rtiktin yaradrlrgtan Hz. Muhammed'in nurunun Hz. Aclem'e gegiginden, btitun mahlukatrn srrasryla meydana geligi iler da$lar, denizler, sular ve iklimlerden bahseder. ikinci ruktrn Kur'an'da adr gegen peygamberler, Arap toplumlan, Hz. Muhammed'in peygilxberli$i, mucizeleri, ilk halifeler, Emeviler, Abbasiler, Arap emirleri, 6limley, geyhler ve tabipler to Hoca Sadettin Mehmet b. Hasancan; SelimnAme, lstanbul, Tab'hane-i Amire, 1280/1863. Eser TacU't-Tevarih'in ikinci cildinin sonunda yayrnlanmrgtrr. '*, 35 TagkoprUlUzade Ahmet lsamettin; $akdiki'n-nu'maniye Fi UlemAi'd-Devleti'l-Osmafriye, lstanbul, Darir't-Trbaatu'l-Amire, 'u Bu bolum TacU't{evdrih (matbu nushada) c.2, s Selaniki Mustafa Efendi; T6rih-i Seldniki, Haz. Mehmet lpgirti, 2 citt, lstanbut: lu ed. Fak., 1989; yenibaskrsr2 cilt, Ankara, TTK, tu Yazma ntishalarda 1599'a kadar anlatrlan olaylar, Naima tarihinin bu yrldan baglamasr nedeniyle matbu eserde 1592 yrlrna kadar gelir. Mustafa Efendi; Tarih-i Seldniki, lstanbul, Matbaa-i Amire, 128' yer alrr. UgUncU ruknun konularr TUrk ve Tatar kavimleri ile hakanlarldtr. Tolunlular, F6trmiler, Eyy0biler, lilemlukler, Safeviler, Buhara ve Semerkant Hanlarr, Akkoyunlular, Karakoyunlular, Dulkadrro$ullarr, bunlar arastndadrr. DOrdUncU rukunde ise Osmanhlarrn ortaya grkrgrndan 1599 yrhna kadar olan olaylar anlatrlrr. Tarihlendirme saltanat srrasrna g6redir. Her padigah ddnemi, sultanrn do$umuyla baglar ve cirlusundan itibaren olaylar strayla anlattltr. Her padigah ddneminde yetigen devlet adamlarr, ulema, geyhler ve gairlerin hal tercumelerine dair onemli bilgiler verilir. Son iki ruknti son derece krymetlidir. BugUn kayrp olan bazr eserleri de kullandr$t igin de$erli bilgiler verir. Kendi zamant igin bilhassa orijinaldir. Maalesef eski harflerle olan yaytnt gok hatalrdrr.3e "KunhU'l-l\hbdr"tn dorduncu rtrknunun yeni harflerle baskrsr da yaprlmrgtrr.a0 lv. RUknUn Fatih Sultan Mehmet devrine ait krsmrnrn ayrr bir yayrnr vardrr.al Ali'nin Osfrranlr tarihini ilgilendiren eserleri arasrnda "Fus0l-i Hall-i Akd"ve "Us0l-i Harc U Nakd" adlr eseri 1598'de yaaldr. islam hanedanlartntn tarihini ve yrkrlrg sebeplerini inceleyerek Osmanlt Devleti'ndeki garptk kurumlart ele almrgtrr. Ali, eski gazavatname-gehname gelene$ini de takip eden birtakrm tarihi eserler yazmrgtrr. Bunlardan en muhimi Lala Mustafa Paga'nrn GUrcistan seferini ayrrntrlarryla anlatan eseridir 'e kadar Lala Mustafa Paga'nrn seferini anlatmaktadrr. Bu, di$er gehnameler gibi, Ali'nin orijinal ve tarihi bir eseridir. Tarih eserleri arasrnda en orijinal olant "NusretnAme"dir. Bunlardan bir di$eri olan "NadiretU'l-MehAsib", ll. Selim ile kardegi Bayezit arasrndaki savaglarr anlatrr. Danigmendo$ullarr tarihine ait Danigmendname'yi kullanarak bu hanedan Uzerinde yazdr$r "MirkdtU'l-Cihad Fi Tarih-i Melik-i Danigmend Ahmed" adlr eseri de ayrrca Onernlidir. Eser, 1360'ta Arif tarafrndan yaztldt$t iddia edilen "DanigmendnAme"ye dayanmaktadrr. Arif in bu eseri 1360'ta yazrlmrg olamaz, gunku L Murat Tokat b6lgesine gok sonralart, 1380'den sonra gitmigtir. Edebiyatgrlar 1360 tarihini esas almakla beraber bu tarih yanlrgtrr. Hicri 1000 tarihinde kryamet kopaca$r s6ytentileri Uzerine de lll. Murat'a sundu$u "416imir'l-KryAmet" adlr bir eseri vardtr. Ali'nin tarihi eserleri arasrnda en onemlileri bunlardrr. Kendisi musahip olmak iddiasrnda oldugu igin, devlet idaresine ait ve padigaha devletin nastl idare edilece$i hakkrnda "Nushatu's-Seldtin" adlr kitabtnr 1585'te yazdr. Halep'te trmar defterdarr oldugu zaman yazdr$r bir eserdir. Ali'nin musahip tn Gelibolulu Mustafa b. Ahmet Ali; Ki.inhu'l-Ahbar (Ali Tarihi), lstanbul, Takvimhane-i Amire Matbaasr, oo Gelibolulu Mustafa Ati Efendi; Kitdbi.i't-Tarih-i KUnhu'l-Ahb?[,2 cilt (Osman Gazi devrinden Yavuz Sultan Selim'in saltanatrnrn sonuna kadar), Haz. Ahmet U$ur, Ahmet Gtil, Mustafa Quhadar, lbrahim Hakkr Quhadar, Kayseri, Erciyes Universitesi Yay., Gelibolulu Mustafa Ali ve Kunhtl'l-Ahbdr'lnda ll. Selim, lll. Murat ve lll. Mehmet Devirleri; 3 cilt, Haz. Faris Qergi, Kayseri, Erciyes Universitesi Yay., o' Gelibolulu Mustafa Ati; xunhu't-ahb6r, lv. Ruknu, Fatih Sultan Mehmed Devri, Haz. M. Hridai $enturk, Ankara, TTK, Hud6i $enturk, dnceki baskrdaki hatalara dikkat gekerek dordiincu ruknun kalan krsrmlarrnrn yeniden basrlaca$rnr ifade eder. 221

6 1 olarak bir burokratrn birmesi gereken bilgiler uzerinde yazrlmrg birkag daha vardtr.a2 Selaniki ve Ali, lll. Murat lll. Mehmet devrindeki buyuk siyasi ve para meselelerinin grktr$t kargaga devrinde yagamrg ve osmanlr qoiijg tarihinin onemli meselelerine dokunmug iki buyuk tarihgidir. Osmanli edebiyatrnda "'fagayyur ve Fesad" diye adlandrrrlan bu devirdeki bozukluklar Uzerinde bu iki tarihgiden bagka, sultanlara nasihat geklinde birtakrm layihalar yaian bir dizi yazar ortaya grkmtgtrr. XVll. asrrn bagrnda, L Ahmet.ir"n,nja,f brjtijn muesseselerde bir rslahat duguncesi ortaya grktr. Pacligaha Osmanlr kanun ve muesseselerindeki bozukluklarr layiha geklinde sunan tecrubeli burokratlar bir seri eserler yazmrglardrr. Bunlarrn en eskisi,,,kitab-ul Mustetab'dtr.a3 Tenkit tarztnda yazrldigr igin muellifi kendisini saklar. Ondan sonra "Kavanin-i Yenigeriydn" ve "Aziz Efendi Kanunnarnesi" gelir. Bu tur layihalarrn en meghuru Kogi Bey risalesidir. Bunlar,,kitab-i mustet6b,, tarztnda yaalan eserlerdir. Padigahlara devlet idaresindeki bozukluklarr stralar ve altnmast gereken tedbirleri belirtirler. Ayn Ali aynca onemli bi y,.,, e i,i,; il ;;;;' i 1;;' fi " l,;; ;1ilffi, ^n:ft?:5:,"j," T;,,i ", lj3 i meselelerini gok iyi bilmektedir. "Kavanin-i yenigeriyan,'r oa yine'yenigeri cca0rndan yetigmig yaglr bir yenieeri yazmrgtrr.4t Akh-isari olrak ternrnan Hasan Kafi'nin "UsulU'l-Hikem fi Nizamu'l-Alem" adlt eseri de bu tarroal,r.iu Aslt Arapga olan kitap sonradan TUrkqeye gevrilmigtir. Bu layihalar;clan en tanrnmrgr I'crrrrrrrrrrvr lv. rv. Murat'a lvlural a sunulan Kogi Kogl Bey risalesidir.at risalesidir.*' Bunlar Uzerinde Mehmet 6z tarafrndan yaprlan derli toplu bir deqerlendirme de$erlendi calrsrnasr Ealrgmasr bulunmal<tadrr.ab n' Aynr zamanda doneminin gok dnemli bir br-irokratr olan Mustafa Ali'nin hayatr rizerincie, ionri,t- Emin Mahmut Kemal (inal)'rn tafsilatlr biyografisinden sonra, onun burokrat vasfrnr esaslr Sekllde tahlil eden galrgmayr, Amerikalr tarihgi cornell Fleischer yayrmlamrgtrr: Bureaucrat and Intellectual in the ottoman Empire, the Histoiian Mustafa Ati; princeton: princeton univ. press, 1986; Ttirkge basktst, Tarihgi Mustafa ati, gir Osmanlr Aydrn ve BUrokratr, istanbul, Tarih Vakfr Yurt Yay Mtlstetab, li''?!' aynr tarzdaki diger iki eserle birlikte basrlmrgtrr: osmantr Devlet Tegkit6trna DAir Kaynaklar: Kitdb-r Mtjstetdb - Kitdbu Mesdlihi'l-M0slimin ve Mendfi'i'l-Mu'minin -;u*zti,t- Miil0k, Haz. Yagar ytjcel, Ankara, TTK, 19g8. no Ayn Ali; l(avanin-iat-i Osman Der-H0l6sa_i MezAmin_i Gazetesi Matbaasr, 1280; yeni harflerle baskrsr, Ahmel c.9, istanbut, OSAV, 1996, s.28-g6. eseri Defter-i Divdn, istanbul, Tasvir-i EfkAr Akgrindtiz; Osmanlr Kanunnarneleri, ot Rusya ilimler Akademisi A 24g numaralr yazmadan yayrmlayan: A. y. petrosyan; Mebde-i Kanun-i Yenigeriyan Ocagr, Moskova, 19g7; yeni harflerle y"yin,, Ahmet AkgunjUz; Osmantr Kanunn6meleri, c.9, istanbut, OSAV, 1996, s.127_485. '" Hasan el-k6fi Akhisari Bosnavi; Us0lu'l-hikem fi Nizami'l-6lem Tercumesi, Qev. $eriiahmet Regit Paga, Mekke, Hicaz Vildyet Matbaasr, 1331 (Arapga metinleriyre beraber). r " Risale Osmanltca olarak iki defa basrlmrgtrr: Kogi Bey; Kogi Bey Risalesi, Nizam-r.Devlete Mtlteallik Goriceli Kogi Bey'in Saadetlu Mehabetlu Rabi' Sultan Murad Han Gazi,ye verdigi Risaledir, Londra, Mr. Watts Tab'hanesi, 1277;istanbul, Matbaa-i Ebozziya,1303. yeni harflerle Ug basktsr vardtr: Kogi Bey Risalesi; Haz. Ali KemAli AksLit, istanbul,..lg39. Kogi Bey Risalesi; Haz' Zuhuri Dantgman, Ankara, Kirltur Bakanlrgr, Eski ve yeni harflerle birlikte ve doqru oukumalarla son',egri: Kogi Bey Risaresi; Haz.yilmazKurt, Ankara, Ecd6d yay., 1g94. " Mehmet Oz: Osmanlrda "Qoztilme" ve GelenekgiYorumcularr, istanbul, Dergah, 1g9(. 222 ' $ehnameler Sultanlarrn munferit seferleri Uzerinde gazavatname gelene$ini surduren bir gehnameciler silsilesi vardlr. $ehnameler, gazavatnameler gibi basit bir Tfirkgeyle de$il, yuksek inga diliyle, sultanlarln her bir seferi igin ayrt ayn ve minyiturlerle sfislenen, sarayln kitaplr$rna mahsus, Nakkaqhane'de yizrlmrg sanat eserleri ve tarihlerdir. $ehnamecilerin en tantnmtg olanl Fethullah Ariftir. lran'dan gelmigtir; iran saray ananesini, Kanuni zamanlnda Osmanlt Saraytna getirmigtir. O, Yavuz Selim'in gazalarlnl terennlim eden manzum, 800 beyitlik bir gehname yazdl. Bu gehnameler, Firdevsi'nin "$ehname"sini taklit eden bir tarzdadtr.as ikincisi Eflatun $irv6ni'dir. O da iianlrdrr, ama aslen Turkmen'dir. iran saraylnda yetigmig, sonra 1547'de istanbul'a kaqmrgtrr' Fethullah Arif in yerine gehnameci'iayin edilmigtir (6lUmti 1569'a clogru)' Bu gehlamecilik iurti, uik"nuvislikten Once bir nevi vakani.-tvislik sayrlabilir' QUnk0,re3mi olarak bir gehnameci sultan taraftndan tayin editiyordu. Seferleri lran gelene$ine uygun olarak s[sl[ bir Eekilde tasvir ediyor ve eserleri ilapta{nane'de padigaha layrk bir sanat eseri olarak haztrlryorlardt. gehnamecilik saraya baglr bir kurumdur. $ehnamecilerin ilki, Fatih igin,,gazan6me-i R0m" miiellifidir, ondan sonra gair $ehdi ve ardlndan Fethullah ve $irvanfi Eflatun gelir. Bu gehnameciler lv' Murat devrine kadar s6slii, Nakkaghane'den grkmj gehnameler yazmtglardrr. $ehnamecilik resmi bir makam oldu$u iqin vakanuvisliqin baglangrcr gibi dugunulmektedir' Bunlardan bir tan"esi gair seyyit Lokman'drr. Eflatun'dan sonra^gehnameci tayin edilmigtir. Lokmin'rn eseri "HUnerndme"dir. "$ehn6me-i At-l Osman" adlr manzum eseri Osmanlr tarihini bagrndan itibaren ele alrr. ll' Selim igin "SelimnAme"si, lll. Murat igin "$ehingahn6mesi", daha Sonradan yazdt$t H*;;;ilesitd ite Osmanlr-padigahlairnrn tasvirlerini kapsayan "KtyafetU'linsaniyye fi-$en3il6'l-osmaniye" adll bir eseri daha vardlr'c' Lokman'dan 4e $ehname'den segmeler Tiirkgeye tercijme edilmigtir: Ebu'l-Kastm Firdevsi-i T0si; MUntahabdt-r $ehndme, Terctime: Kemal Paga, lstanbut, izat H. Ebu'l-Kasrm Firdevsi-i T0si; MUntahabdt-r $ehn6me-i Firdevsi-i Tus?, Teritime: Yozgatlr Hasan Hayripagazade Yusuf Ziya' lstanbul. Kasbar Matbaast, 1306 H. 50 Seyyit Lokman; HiinernAme' Topkapr Sarayt MUzesi KUtuphanesi, Hazine 1524' Eser Lokman'tn Htinerndmesi, Yilksek tizerindeki galrgma igin bk' Zekeriya Ero$lu; $ehndmeci Lisans Tezi, lu Edebiyat Fakliltesi, ;i,ila; ti"o"rrrkr" a."rn"v.rn)'dan gelen TUrkge-Farsga konugan ve ytiksek saray kti'lttirtinu temsil eden htiner sahipteiinin'osma-nh sarayrna nastl intisap ettiklerinin ayrtnttlt hikdyesini, Hijnername yazan Azeri (Turkmen) Seyyit Lokman'dan d$reniyoruz' Lokman, Kanuni Sultan s;i;t;;;;;"'lian seteii igin t-tatep'ie kigiadrgr srrada babasryla beraber memleketini btraktp Osmanlt tilkesinde, Hasan-t<eyt'te tlmar-eri olan amcaslnln yanlna gelmigti' Oradan Halep'e getif gemsi paga'yr buldular. Paga, Lokman'rn babastna btlytik iltifatlar gosterdi. Kendisi de segkin bir mungi ue g"iiotan gemsi Paga, Lokman't mugfiara meclisinde T0rkqe giir soylemeye tegvik etti. Paga, Lokman'rn 'sultan stlleyman'r riven bir gazelini padigaha gostermeye ldytk buldu. Gazelinde Lokman goyle ihsan ister: Qti bi-tab oldtlcrdundan zer ti sim ti giiher 9Ah6/ Sarardr zer bozardr atge odf"t dugdu, mercana. 956/1549 bahannda Sultan, Diyarbakrr taraftna geqip Elmalu YurOu'nd'a dinlenirken, $emsi Paga gazeli kendisine sundu' Padigah gok be$endi ie'yriz altrn c6ize baiigtadr ue rarg baglanm-asrnt emretti. Bu gelir sayesinde geng Lokman' kendini ilim tahsiline u"rrn" imkanr butdu". inalcrk; $6ir ve Patron, Ankara, Do$u Batt Yay'' 2003, s

7 gelen bagka bir gehnameci de TAlikizade Mehmet'tir (6tUmU takriben O da do$u seferleri Uzerinde eserler yazmrgtrr. Talikizade Mehmet, lll. Mehmet'in tarihini yazmrgtrr. :9ll? l?qq) XVll' astrda mustakil bir eserin yazail olarak ibrahint pegevi (Peg0yi)'nin eseri 6nemlidir.52 Devlet yuksek hizmetlerinde bulunnrug olart Pegevi, Macarca bildi$inden bu kaynaklarr da kullanmrgtrr. Bu yuzden is tarihleri arastndaki Osmanh tarihi igin orijinal tarihlerderl birisini olugturur. Bu devirde genel bir Osmanlr tarihi olarak Solakzade (olun'ru 165T) adtyla meghur Mehmet Hemdemi'nin eseri "Fihrist-i $ahah"zikredllrnelidir.55 Kitabrnl basit bir Ttirkgeyte yazdrgr igin gok Un kazinmrgtrr. Asltn'cla Selim devrinin sonuna kadar olan donem igin, solakzaffe, "Tacu't-l-evdrih"in TurkEelegtirilmig geklinden bagka bir gey degildir. Tarhi H. 1054/16214 yrlrna kadar gelmektedir. Bu noktada bir de 6zel tarihlerden bahsetmek gerekir. Bu tur eserler, gehname tarzrnda, yalnrz padigahlarrn de$il, pagalann seferlen.1cin de yaztlmrglardrr. Mesela bunlardan Sinan Paga'nin Yemen seferi hatkrnda yaztlmrg olan boyle bir eser vardrr. Lala Mustafa'nrn da gehname tarzrnda eserleri bulunuyor. Yemert fethi igin 1574'le Nihai ismindeki bir gair, "Fethiyei Yemen" adlr bir eser, Rumuzi isminde bir diger gair yine Sinan Yemen paga'hrn fethini yazmrgtrr. KutbU'd-Din adll bir muderrisin lll. Murat'a ithaf etti$i yine Yemen fethine ait olan "El-Berku'l-Yemdni fi'l-fethi'l Osmani" f'1*' meghurdur. Bu eser Hicaz tarihi bakrmrndan da onemli bir kaynaktrr tarihine kadar gelmektedir. Bunu, F. WUstenfeld,Chroniken von Mekka?9ytaalmancaya tercume etmigtir. Mekke tarihi igin yazilan,,el-i'lam Bi- A'l6m Beytullahi'l-Haram"r bu eseile kangtrrmamak gereliir. ' Osmanlt donemi Arap memleketleri tarihi igin Celalzade'ninrk?rdegi Salilr tarafrndan yazrlan "Tarih-i Mrsr-i Cedid" adlr eser dikl<ati qeker. Tarihi ve co$rafi bir eserdir. Daha gok Arapga kaynaklardan faydalanmrgtrr. XVl. yuzytl tarihi igin, bilhassa btrrokratlara ornek olmak igin, belgeleri bir araya. getiren eserler de yazllmrgtrr. Bunlarrn en meghuru Feiidun Ahmet'in "Mungeatii's-seldtin" adlr eseridir. H. 1271'de yazrlan bu eserir] birinci cildinde 625 vesika ikinci cildinde 456 vesika vardri. $0rnameler '? Pacligahlartn seferlerinden bagka onlarrn hayatrnda got onerrili bir yer tutan dil$unleri, ayrr eserler harinde yazan bir grup olaral< saray s0rname yaztcrlarr vardrr, s0r kelimesi "du$un, velime, ziyalet, 9ehr6yin, genlik,, anlamfartndadrr. S0rname de du$un, genlik ve ziyafet gibi konularda yazian 52 ibrahim Pegevi; Tarih-i Pegevi, lstanbul: Matbaa-i Amire, 1283 H; yeni harfljrle ve s"adegtirilrnig baskrsr, Tarih-i pegevi; Ankara: KultUr Bakanlrgr, "' Solakzade Mehmet Hemdemi; Solakz6de Tarihi, Tarih-] Al-i Osmani'l-SolakzAde, istanbul, 1271 H, ikinci baskrsr, lstanbul, Mahmut Bey Matbaasr, 1297 H; sonraki baskrsr, Solakzdde Mehmed Hemdemi - Mehmed Muhiddin - Abdullatif Hafrz, SolakzAde Mehmed Hemdemi Merhumun Fihrist-i $6hdn-r Al-i Osman Nam Eser-i Manzumu ve llaveleridir: lstanbut, Ali gukru Matbaasr,1335 R. 224 manzum ve mensur eserlerdir.uo S0rnameler, padigah gehzadelerinin stinnet du$unlerini, krzlarrnrn ve kardeglerinin dugiinleri vesilesiyle yaptlan SfirihUmfiyunlart anlatan edebi er;erlerdir' Tarihgilerin bazen kuru ve yaltn ifadelerle anlattrklarr bu genlikler, sorname muellifleri tarafrndan daha canlt' sanalr ve gdsterigli ifadelerle edebiyatrmrzda yer altr'55 ltt< miistakil ;;;"6 rdgi y,rinda 1il. Murat'rn gehzadesi Mehmet igin yaprlan siinnet du$ununu, son mustakil s0rnameut lse 't858 yr,nd1 nu^0r1...!mecit'in.,ktzlarr Cemile Sultan ile Mahmut Celalettin Paga ve MUnire Sultan ile ibrahim Paga'ntn du$ununu konu edinmektedir' lli' Murat'tn sehzadelerinin sunnet du$[n[jnu anlatan intizbmi'nin "SfirnAme-i HiimAyun'6u udl' baqka bir eseri daha vardtr. Bunlardan bagka gegitli du$unleri anlatan Nabi' Abdi' Vehbi' Hazin, Hagmet, tflltef ibrahim,- Rif'at, Esad, Lebib, HIztr ve Tahsin s0rnamelerini sayabiliriz. xvll. asrrda Evliya Qelebi, Mehmet Zrlli (' )'nin 10 ciltlik "seyahatnime" atryla bilinen eseri, yaqadr$r devrin tarihi igin son derece onemli bir xuvnur.iii.ud Yuln,t sultanlartn ve pagalarrn 6zel. hayatlart' savaglarr, karakterleri ve osmanlr tarihi-co$rafyasr bakrmrndan de$il, tarihi co$rafya ve sosyal hayat baktmtndan egi bulunmayan bir kaynaktlr' Evliya Qelebi,nin durumu ve sanatt uzerinde gimdiye kadar.yanlrg bilgilerverilmigtir' Evliya Qelebi, Osmanlt tarihinin bagrndan beri gorulen, Germiyanlr musahip gairler gibi, pagalara musahiplik.d"n uu hayatrnt bununla kazanan bir musanifi-neoimoir. Onun bu ustun meziyetleri dolayrsryla, her paga onu kendi hizmetine almak igin rekabet halindeydi' Evliya Qe ebi kitabrnda agrkga belirdi$i gibi, bir paga. veyahut veziriazam igin gerekli ttrm dini, idiri, protokol, k6tiplik gibi hizmetleri gdren tipik bir muianipti. Bagka musahiplerden farklr olarak kendisinden sonra imparatorluk iginde hizmet goren devlet adamlartna, paqalara-bir.ktlavuz brrakmak istemigti. seyahatname'sinin esas karakteri budur' Eserinin bu vasfr gimdiye kadar anlagrlamamrgtrr. O, gitti$i her yerde gehirleri, memurlart' bolgenin coqrafi karakteiini tasvir ile kalmaz, aynl zamanda orada kullanan dil ve lehgeden de ornekler verir. Bu suretle b$lgeye giden memu.rlara da yardrm etmek istemigtir. Eseri, tarihi co$rafyi baktmtndan, donemini anlamak iein en onemli kayna$rmrzdrr. Abartmalarrnr 96z onunde tutarak' onun verdi$i bitgilerin tumu hakkrnda gupheler uyanmrgttr'.ama bir musahibin hikayeler ve fevkalade hadiseler inlatarak efendisini e$lendirmek to Baz, s0rnameler minyattrrlerle birlikte bastlmtgttr: u, Mehmet Arslan; Jurk Edebiyattnda Uanzum S0rnameler, Ankara' Atattirk Kiilttrr Merkezi Yaytnlart, 1999, s.5-6' uu Bu manzum s0rname Gelibolulu Mustafa Ali taraflndan yaztlmtgttr' C6miUl-Buh0r Der Mecdlis-i s0r, Topkapr sarayt Mrizesi Ku,tUphanesi, Bagdat, Nu: 4318; yeni harflerle basktst' Cdmiti'l-Buh0r Der Mecdlis-i6Ot' Hut' AliOztekin' Ankara' TTK' 1996' ut Mensur olan bu s0rnamenin mtiellifi Ndfi'dir',u Eser mensur olarak yazrlmtgttr. Stileymaniye KUtuphanesi, Hekimo$lu' Nu: 642' u, Evliya Qetebi trlenmlt U. Zrtti; EvliyaQelebi Seyahatn6mesi, lstanbul, lxdam Matbaast' H; yeni harflerte baskrsr: EvliyaQelebi SeyahatnAmesi; lstanbul, YKY' 225

8 Uzere yazdr$r fantastik geyleri, onun tarihi gozlemlerinden ayrrd etmek lazlmcltr' Bir musahibin vazifelerinden birinin de efendisini eglendirmek oldu$u unutulmamalrdrr. r XVll. asrrn onemli bir tariheisi de Muneccimbagr'c],i. o, Hr.'adem,den 1672'ye kadar gelen "CamiU'd-Drivel" adlr iki ciltlik Arapga bir eser yazmrgtrr, Bu eser "sahayifu'l-ahbar" adryla Ahmet Nedim tarafrndan -Iurkgeye tercunre edilmigtir.o'.muneccimbagr, bugun kayrp oldn yazmalarr kulandr$r igin, islam hanedanlarr uzerindeki bu eseri bazr balirmlardan orijinaldir. Negri'den sonra tarihi takvimleri kullanmrg, r onelnli bilgiler u*i"n bir.. tarihgidir.ol 4. Vakaniivisler Vaf<antivis, Osmanlt merkez teqkilatrnda g6revli devlet tarihgisine verilen unvandtr. Vakanuvisler kendilerindln 6nce yazrlanlan de$erlendirirler, kendi zamanlarrna ait olaylarr da ayrrca kaydederlerdi. Bu muessese XVlll. asrln baglarrndan itibaren olugturulmugtur. Edebi vasfr agrr basan ve yine bir gegit resmi tarihgilik olan "glhnamecilik"le "vakanuvislik',i birbirinden aylran bazt farklar vardrr. Yukarrda belirtildigi uzere belirli bir ddnemin tarihini yazmak Uzere bazt tarihgilero2 gorevlendirilmlgse de bunlartn gorevini, Divanrhumayuna ba$lr ve devamlr bir devlet hizmeti olan vakanuvislikten ayrrmak gerekir. :'. Naima Mustafa Efendi'nin ilk defa olarak vakanuvis tayin edildigi bilinmektedir. Ragit'ten itibaren ise vakanuvislik artrk bir clevamlrlrk kazanmtgtrr. ibrahim Muteferrika matbaasrnrn kurulugundan t"rir: vakanuvislerin eserlerinin srrayla basrlmasr duguncesi do$mugtur,' Vakantivislik DivanrhUmayun kalemleri arasrndan tegekkul et6ginden, insu ve giir sanattnda mahir ve genellikle haceganlrk rutbesine,lugmrg kdtipler arastndan segilmiglerdir. $Anizade'nin azliyle yerine gegecek kigi Uzerinde yaprlan uzun muzakereler srrasrnda, Sultin.fi. Vahmudt,,,esrAr-l devletten bir mernuriyet olmakla, 'vakanuvis' tayin edrlecek kiginin hrjner ve marifetten bagka iyilik ve dindarlrk vasrflarrnr cla - tagrmair" ger:ektigini belirtmigtir. Gorevli bulunduklarr ddnemin olaylarrnr tespit ve yazma'yanrnda, vakanuvislere, seleflerinin eksik brraktrklarr donemin tarihinl yazma idtif".i de yuklenmigtir. Bu suretle, kesintisiz bir tarihin kayda gegmesi saglanmrgtrr. 60 Mt-ineccimbagr Dede Dervig Ahmet; SahAifi.i'l-ahb6r, Tercijme: Ahmet Nedim. istanbul, Matbaa-i Amire' 1285 H: yeni harflerle ve sadelegtirilmig baskrsr Muneccimbagr Tarihi; istanbul, Tercriman 1001 Temel Eser. 61 Ug cilt olarak, H. 1281'de lstanbul'da basrldr. Tercumesi guvenitirdir. oana I ll. Bayezit doneminde, osmanlr tarihini yazmak uzere Kernetpagazade, ldris-i Bigisi ve Ruhi'nin gdrevlendirildi$inden yukartda bahsedilmigti. Keza gehnameciler de resmi taritrgiterdir. Asltnda' vakanuvis adt altrndaki yeni bir vazife, bu eski tarihgilerin goreviniri devam ettirilmesinden bagka bir gey degildir. $ehnameciler de yazdrklarr ve sultana takdirn ettikteri larihler kargrlrqlnda ihsanlar almrslardrr. 226 i t Azil veya 6lum harlinde, oncekilerin tuttu$u notlar ve kendilerine verilmig olan belgelerin, yeni memura devir ve tesliir edilerek, olaylarrn kaldr$r yerden yaztlmasl emreditmigtir. Burokratil< yazrgma evraklndan tarihe kaydt uygun olanlar, iglemleri iamamladrktan sonra vakantrvise haber verilirdi' VakanUvislik devletin seqkin bir hizmeti oldu$undan' bu hizmete getirilenler olaylarr aragtrrrrlar ve Ou konuda kendilerindln bir gey saklanmazdt' Hatta devlet adamlarr oazr gizli hususlart onlara haber verirlerdi' Fakat xvlll' asrln ikinci yanstndan,onru olaylartrr sebep-sonu9 iligkilerinin bilinmesi pek - istenmediginden, devlet s,riart kendilerinden saklanmaya baglandr' Bu yuzden vakanuvisler de ya dnemsiz geyleri buyutmug ya da onemli geyleri hakkryla yazamamrelardrr. lll. selim o'oneminoe, devletteki topyek0n reform galrgmalarr srrastnda, vakanuvisler igin de bazr duzenlemeler yaprlmrgtrr' Bu gereevede, imxan nispetinde Rviupa devletleriyle olan iligkilerin de vak-anuvislere bildiritmesi emrolunmuqtur' Naima'dan once padigahtn yantnda ve hizmetinde olarak savag olaylarrnr cepheden.gelen. telhisleri kullanarak devlet iein bir tarih yazan Frndrklrtr siruhtff Meh-met ng; 1roz9-1723)'nrn tarihini yine bir resmi vekayiname gvriliiiil b:" rtr"r".,tnjr Agu'n,n bu eseri' argiv belgeleri mahiyetinde belgeler igerdi$inden. son dlrece onemlidir' Frndrklrl 1699'dan sonra da sarayda padigahrn gunltik faaliyetlerini tespit edel bir. eser yazdr' Bu ikinci eserinin siyasi olaytai oat<imrnoan krymeti ikinci plandadtr' Silahtar,rn eserini Ahmet Refik e*y qok guvenilir itmf Uir 9e!199 negretmigtir' g devri tarihi igin tn"tii t<aynagrmrzdrr' Silahtar Mehmet "n A$a'nrn eseri, Hacr Halife nin "Fezleke-i Tevarih;' adlr eserini devam ettirir' Asrl ayrrntrlr tarihi i6g0'lerden itibarendir ve Avusturya seferleri baktmtndan gok 6nemlidir. itt<dev ettariheisisayt annaimamustafaefendi(6.1716)' vakanuvislige 1114t1702',den once Amcazade Huseyin Paga taraftndan getirilmig olmalrdrr. Gorevinin ne zaman sona erdi$ine dair kesin bilgiler yoktur, Telif ettigi itt ".., / donemi olaylartnt anlattr' Karlofga Antagmlsr'na dair uir mut<addime ilavesiyle "Ravzatti'l-Huseyn Fi Hulasati Ahbari'l- HAftkeyn" adryla hazrrladr$r eserini Amcazade Huseyin paga,ya sunmugtur. Naima to. riiol Jevlette"katiplik vazifelerinde bulundu' 170g tarihinde Nimeti Efendi yerine tegrifatgrbagt ve aynr tarihte vakanitvis tayin edildi. fvfu'siata Naima, kendisinden 6nce yazrlmrg eserleri' ozellikle HUseyin Vecirri nin eserini, "S"ritiu't-lrtennarzAde"yi ve Hact Halife'nin,,Fezleke,,sini anlagrlrr ve basit oii usrupra takip ederbt att, ciltlik "Ravzatu'l- HiJseyin Fi Hura;dtu,t Hatifeyn" bzetlemigtir' donemi "or' "ilrinde olaylarrnr anlattrsr bu ilk tertip eseri XVll. astr tarihi igin belli baglt bir kaynaktrr yrllarrn, tapsayan ayrl bir eser daha hazrrlamtgtrr' Bu ikinci tertip eseri olumunden ;;;'lbrahlm Muteferrika tarafrndan iki cilt h'linde nr'r*lgt,i#"iriunurr',t" Jort o.tu basrlan eserin en iyi saytlan dorduncu basktst, altr cilt otarax n' 1283'te Matbaai Amire taraftndan 63 Frndrkllr Mehmet Aga; Silahdar Tarihi, 2 cilt, lstanbul, 1928 uo Bekir Ktittlkoglu;'v"f,a'intiuit', VekdyinUvis Makaleler' lstanbul' 1994, s lstanbul Fetih CemiYeti'

9 ne$redilmigtir. Daha sonra klasik bir kaynaktrr. Batl dillerine de terc[ime edilm6tir. Bu djvir igin Ragit Mehmet (d. 1735), Naima'dan sonra, Osmdnlr Devleti vel<ayisini vakanuvis olarak 1714'te devraldr. "Tarih-i RAgid" adlr,kitabr 1660'tan 1714 yrlrna. k?9:l _gelir olaylannr ug citt natinoe toplamrg ve eseri lbrahim Muteferrika tarafindan basrlmrgtrr 'te beg cilt halinde ikinci bir basktst daha yaprlmrgtrr.66 Ragit, Halef'e kaclr olarak gonderilince oqun yerin vakanuvis olarak Muderris Ktigukgelebizade ismail Asrm (6. ltddljayin edildi' Selefinin kaldr$r yerden olaylarr yazmaya devam ederek 17ZZ-1729 ytllart arasl vekayisini vakanuvis olarak kaleme aldr.67 Daha sonra ilmiyede ilerleyerek 7,5 ay geyhulislamlrk gorevine tayin edilen Asrm, vakanuvislikten az-line kadar olan iki senelik olaylarr yazamamrg oldugu hdlde, halefi olan Sami, l. Mahmut'un culusundan (1143) sonraki yrllari kaleme aldrgrndan, yazrlmamtg bulunan 1142 senesi vakalarr bazr telif eserler ve mu-himme defterlerine dayanrlarak Mehmet Arif Bey tarafrndan yazrlmrgtrr.os Ahmet L0tfr Efendi "Tarih"inde, kendi devrine k'adarki vakanuvislerin bir listesini verir. Benzer bilgiler, daha kapsamlr olarak Mehmet Cemalettin'in "Ayine-i Zurefa"srnda da mevcuttur.6d a.[it xutrt ootr,,,vekavi,nlivis,, makalesinde bu konuda tahlili bilgi sunar.to Lutfi Efendi ve MeTrmet Cemalettin'deki malumattn birgok agrdan tashihe muhtag oldu$unu belirtenti KtjtUko$lu belti baglr vakanuvisler, gorev donemleri ve eseileri hakkrnda l<endi tespitlerini aktarrr. Biz burada sadece, baglrca vakanuvisleri ve eserlerini bir tablo halincle sunmakla iktifa edece$iz. Ahmet LUtfi Efendi'nin 1866'da baglayrp 1907'de vefatrna kadafsuren 41 yrllrk vakanuvisli$inden sonra Uu ma(am iki yrt kadai Oof tul1n,gt'r. 1909'da V. Mehmet Regat'tn culusunu muteakip, DarUlfUnrlnda bsrfranli ve Devletler Tarihi Muallimi olan Abdurrahman geref Efendi (1853-1g25), son vakanuvis olarak tayin edildi. ikinci Megrutiyet;in ildnrnddn Sultan V, Mehmet Regat'tn olumune kadar olan yrllarr olaylarqrr yazmrqtrr. "Tarih-i Devlet-i Osmdniye" adlt eseri revag bulmug ve bu eierin oieti okullarcla ders kitabt olarak okutulmugtur.'' Tarihi Osmani Encumeni bagkanl iken grkardr$r tarih mecmuaslna biyografiler yazmrgtrr. Abdurrahman $eref Eieldi'nin vakanuvisti$i, osmanlr saltanatrnrn irgasrna kadar devam etti.73 '*, i'.t9nt?1 Ragit; Tarih-i R69id, lstanbul, lbrahim Muteferrika Tab'r, 1153ti740; ikinci baskrsr: tstanbut, Matbaa-i Amire, uu Kiitukoglu; s '' KugUkgelebiz6de'nin eseri, RagitTarihi'nin birzeyligibi itibarediterek onunla beraber 1153 ve 1?82'de olmak i.rzere iki defa basrlmrgtrr. tr Mehmet Arif; "silsile-i Vuku6t-r Devlet-i Aliyye'de Zabt Edilme mig 1142 Senesi HddisAtr,,, TOEM," 4, (1328), :5, (1328) eo9-aio; 16, (1330) tozl-t-s+. Ancak bu tefrika tamamlanamamrg ve dolayrsryla 1142 senesi vekayisi yarrm kalmrstrr. "" Mehmet Cemalettin; Osmanlr Tarih ve Mtiverrihleri -Ayine-i Zurefd-, Haz. Mehmet.Arstan, istanbul Kitabevi, '" KUtiikoglu; s '' a.9.m.; s.111.,_.aldy,l9hm3n.-$gref; Tarih-i Devlet-i osmaniye, Mekdtib-i Aliyede Tedris otunmak Uzere, rstanbul, Karabet Matbaasr (hicri) g96 (mitadi). t' Kutilkogtu; s. 1 3s Vakaniivisin adt Nigancr Vezir Abdurrahman Paga VekaYi'nAme Halepli Naima Mustafa [Tarih-i Na'im6] Efendi (o. 1716) Ragit Efendi $eyhtjlislam Qelebi Astm (o. 1760) Sami Efendi ( ) $akir Efendi Suphi Efendi (o. 1182) izzi SUleyman Efendi (o' 1755) $efik Efendi (o. 1715) Krrtmi Rahmi Efendi Seyyit Hdkim Efendi ( ) Qegmizade Regit Efendi (o' 1770) Musazade ( ) Behceti Efendi SUleyman Molla Trabzoni Enveri Efendi istanbuli EdiP Efendi Ender0ni Nuri BeY Reistilktitt6P Ba$dadi Efendi Pertev Efendi Amir Bey Ayrntdbi Ahmet Asrm Efendi $dnizade Efendi Esat Efendi Recai Efendi Akif eagazade Ndil BeY Ahmet Cevdet Paqa Ahmet Ltitfi Efendi Abdurrahman $eref Efendi Vakantivis Tablosu Eseri [Tarih-i Na'im6'Ya ZeYl] Efendi [Tarih-iAsrm] [Sr-rbhi Tarihi'nde] [Subhi Tarihi'nde] [Subhi Tarihi] [Tarih-i Sdmi $akir ve Subhil [Tarih-i lzzi] SefOretndme [izzi Tarihine ZeYl] [VAsrf Tarihi'nde] [VAsrf Tarihi'nde] [VAsrf Tarihi'nde] lenveri Tarihi'ndel IEnveri Tarihi] [Asrm Tarihi'nde] [Asrm Tarihi'nde] [Tarih-iAsrm] [Tarih-i $6nizdde] [Tarih-i Es'ad] Uss-i Zafer [-l-arih-i Cevdet] llutfi Tarihil [Tarih-i Osmdniyel 229 Devleti Eserin kapsadl$l ddnem [1 666/67] 1660/ ? [Ender0ni Tarihi] /99 Vasrf [Vbsrf Tarihi-matb0] matb0 [V6srf Tarihi-gayri 1788/ matb0l gayri matb

10 5. Tiirkiye'de Modern Tarihgiligin Kuruculan Tarihi Osmani Enciimeni (1909) I. Osmanlr TUrkiyesi'ncle ga$dag tarihgilik, 1BB0'lerde baglayan Ttrrk Aydtnlanma Qagr etkisi altrnda, ikinci Megrutiyet ( ) doneminde Tarihi osmani Encumeni (ToE)nin kurulugu (1909) ile baglamrg, cumhuriyet doneminin ilk yrllarrnda onde gelen tarihgiler burada yetigmigtir. ToE, 1909'da Padigahrn 14 Zilkade Kasrm 1909 tarihli irade$yle, 12 Uyeden olugan bir kurum halinde faaliyetine baglamrgtrr HUk0metgd segilen kurucu uyeler, son osmanlr vakanuvisi olan Abdurrahrfian $erdf, Ahmet Tevhit, Ahmet Refik, Ahmet Mithat, iskender Hoci, Eftalettin, Diran'Kilikyan, zuhdi, Ali seydi, Karolidi, Mehmet Arif, Necip Asrm; ifiuavin uyeler ise Ali Emiri Efendi, Tevfik Paga, Halil Ethem, safvet, Srileyman Nazif, Arifi osman paga, Ferit, Faik Regat, Mehmet Galip, Musa KAzrm, Mistadikidis'tir. EncUmenin masraflart devlet hazinesinden l<urugluk bir talrsisaila kargtlanryordu. EncUmenin grkardrgt mecmua igin ayrrca kurr,re tahsis edilmigtir. EncUmen Uyeleri haftada bir gun istanbul vilayet binasr ultrndat i bir odada toplantrlardr. Encumenin ilk yayrnlarr TUrk milliyetgiligini on plana almtg ve bu aktm Anadolu'da Turk Ba$rmsrzlrk Savagr'nrn baglarnasryla (1919) beraber gittikge guglenmigtir. ilk faaliyet olarak yeni meioilarta bir Osmanlr tarihi yazrlmast kararlagtrrrlmrgtrr. Fakat tasarlanan bu eserin yalntz birinci cildi grkmrgtrr.'o Encumen, argiv belgeleri, kitabeler ve vekayinamelerin yayrmlanmastna 6nem vererek, yazrlmasr dugunulen osmanlr tarihi igin kaynak negriyatrna 6nem vermigtir. ilk kez, Encumen uyeleri, devlet argivlerinde ("evrak mahzenlerinde") aragtrrma yapma izni almtgtrr. I EncUmence ilk defa arqiv belgeleri tlzerinde onemle durulfirirg ve segilen belgelerden dort kategori tespit edilmigtir: Babrali evrakr, defteri Ff?li, maliye ve qeri mahkeme sicilleri. TOE kuruldul<tan sonra yayrmlanan "TOE Mecmuast" ilk kez modern TUrk tarihgili$ini hakkryla temsil eden, bilimsel bir dergi olmugtur.75 lg bolumu yaprlmr!, h.r donemin yazrlmasr uyelerden birinden istenmigtir. Encumen aynca basrlmamrg vekayinanelerin yaytmlanmelsttlt; bagka dillerde yazrlmrg tarihlerin TUrkgeye gevirisini kararlagtrrmrgttr. Mecmuada, beylikler ve Osmanlr donemine-aii sotr derece onemli bir belge dizisi de Halil Ethem ve Ahmet Tevhit Bey'in yayrnrladrklarr kitabelerdir. 7a Necip Asrm [Yaztkslz] - Mehmed Arif; Osmanlr Tarihi. t, "., rvl'"of'rl ile Bidayet-i Zuh0r-i Osmaniyyanr ve Ahd-i Osman Han Gazi'yi Muhtevidir, istanbul: Matbaa-i Orhaniye, Tarih-i Osmani EncUmeni Negriyatr,l 335/1 91 g. tu Mecmuantn ilk saytstnda, eski tarz tarihlerin iranlr tarihgileri taklit eden agrr u"sltqrtarryta, tarihten gok edebi eserler sayrlmasr gerektigini vurgulanrr: "glnname-nuvislerin ve ldrij-i'aiiti.i ve Hoca Sadeddin Efendi gibi emr-i mahs0s ile tarih yazanlarn bir krsmr lisdn-r Farisi'yi ihtiyar ve di$er ktsmt yazdrklarr TUrkge'de fdide-i dmmeye arz-r hilneri ve pesendide-i husrev-i zaman olma$t tercih eyleyerek halkrn anlamayaca$r derecede belagata ve tumturak-t elfttza inhimak eylemiglerdir. $ehname-nr.ivisler Firdevsi-i T0si'yi ve Hegt Aefrigt ve T6cu't-Tevarih mueilifleri ve Safi ve Muiniddin Yezidi'yi taklid eylediklerinden mahs0l6t-r ialemiyyeleri 6s6r-r tarihiyyeoen ziyade 6sAr-r edebiyye ltlak olunmasa sezadrr". Tarih-i OsmSni Encumeni Mecmuasr, l/ Mecmuada zeyl olarak onemli bazt vekayinameler yayrmlanmtgttr' Kritovoulos, Tarih-i Sultan Mehrned Han-i Sani; Fatih KanunnAmeleri; VAkr'dt-i Sultan Cem; Tursun Bey, Tar?h-i Ebu'l-Feth; Abdulgaffar' UmdetU't- Tevarih baglrklr Ktrtm tarihi brl yaylnlar araslndadlr' Osmanlt tarihi aragtrrmaluri igin bu mecmuada vayimlanan yazilar ve belgeler bugun de vazgegilmez kaynak de$erini kontmaktadrr. saltanatrn kaldrrtlmast uzerine 1922'de EncUmen, TUrk Tarih EncUmeni adtnt almlg ve mecmua da aynt adla grkmaya nagiamrgtrr. Yeni donemde, sonradan un kazanan adlar, bu arada i. t-t. Uzungarirlr, ibnulemin Mahmut Kemal, M' Teki (Pakaltn), MUkrimin Halil (Yiningi u" Avram Galanti'nin de$erli katkrlarrnr bulmaktaytz' Mecmuaya surekli yazt yazan yazarlar, A. $erif, Halil Ethem, Ahmed Tevhit' Necip Asrm, Safueive Ahmet Refik Beylerdir. SUrekli katkrsr olanlar araslnda Ali Bey'in Osmanlt numizmati$i Uzerinde de$erli yazllarlnl unutmamak gerekir. Halil Etherq ( ) Sadrazam ibrahim Ethem Paga'ntn (ol. Mart 1893) ortanca o$lu Halil Ethem Eldem ( )76 arkeololi, sanat tarihi, ntimizmatik' epigrafi ve tarih alanlarrnda ilk kez Batr metotlarlyla eserler vererek osmanlr-turk kulturunun modernlegme surecini agan buyuk bilim adamlartndan biridir' Halil Eldem, ozel ihtiias isteyen numizmatik, arkeoloji, epigrafi' jenealoji ve tarih bilimlerinde uluslararast un kazanmtg bir bilginimiz olmakla kalmaz; modern muzeyi geligtiren, Tarihi Osmani Mecmuast'nt kuran ve ytlruten orgutleyici yeteneilere sahip birisidir. Halil Ethem, kitabeler Uzerinde oldugu gisi numizmatik bilimi aragttrmalartnr TUrkiye'de sa$lam bilim metotlartna gore kuran ve yayln yapun ilk kigidir. Meskukat gibi tarih yazlclllglnln en IUvenilir ve keskin kanttlarlnt veren kitabelerin tespit ve yaylmlanmasl iaaliyeti memleketimizde Halil Ethem'in tegvikiyle, onun aqtr$r 9r$rrda devam etmigtir. Halil Ethem, kitabe ve numizmati$in onemini ilk kez tanttan modern bilim adamtdtr. Ahmet Refik (Altrnay)" (1 882'1 937) Ahmet Refik'i, yurdumuzcla "modern tarihgiligi baglatan tarihgi"ler arastnda anmak gerek'ir. Ahmet Refik, gazete ve dergilerde aydrn halk iqin yazdr$r yazrlar yanlnda, Avrupa tarihqiligini tanttan, ilk defa Osmanlr arqiv belgelerini genig olgude kullanan u" yu-y'tluyan, "sildhdar Tarihi" gibi onemli vekayinameleri bilimsel gekild" yuy'ni hazrrlayan, ilginq konular Uzerinde birgok orijinal incelemelerle tarihimizi aydrnlatan, yalnlz siyasi tarihle de$il sosyal ve ekonomik tarihle ilgilenen bir tarihgi olarak modern Turk tarihinin kuruculartndandtr. 76 Biyografisi hakkrnca bk. Halil Ethem HAttra Kitabr; l-ll, Ankara, Tiirk ciltteozellikle Aziz O$an ve lsmail Hakkr Uzunqargrlt'ntn yaztlart..biyografisivebibliyografyaiginenetrafltesermuzaffergokman; lstanbul, Tarih Kurumu 1948, bu Ahmet Refik AltlnaY'

11 *a Ahmet Refik Askeri RUgtiyesine kaydolmug; Kuleli Askeri icladisinden sonra Harbiyeyi 1B9B'de birincilikle bitirmigtir. Bir sure askeri mekftplerde o$retmenlik yaptrktan sonra, 1902'de Harp Okulunda Fransrzca hocalrqrna atandt' 1907'de yuzbagrlr$a yukseltilen A. Refik ertesi sene Harbiye harp tarihi hocalr$lna getirildi. Yazr hayatrna bu yrllarda atrldr. Bir ara Teicumanr. Hakikat, 1908'de Millet gazetesi bagyazarhgrnr uzerine aldr. 190g'da padigah taraftndan Osmanlr tarihinin bilimsel incelenmesi amacryla kurulan Tarihi Osmani Encunieni (TOE) iiyeligine getirildi. 1g12 Ball<an Sar/agr'nda Erkdnrharbiyei Umumiyede hizmet etti ve savag sonunda kendi.isteqiyle emekli oldu ve gazetelerde tarih konularrnd a yazrlar yazmaya bagladr. A, Refik, Eskigehir yaktnrnda Osman Gazi'nin ilk merl<6zi Karacahisar,a ait gozlemlerde bulunan ilk tarihgimizdir. Harbiye Nazrrr Epver paga'nrn lrimaye ettigi A. Refik, ittihao ve Terakki cemiyeti it" igoirtigi iginde idi. Bu siyasi iligkileri, ileride onun Mustafa Kemal ile iligkilerinde olumsuz sonuglar do0uracaktrr. A. Refik 1334 (1918)'te DarulfUnuncia Tarih kursusune atanmrg, bir yrl sonra muderrislige (profesdrluge) yukseltilmigtir. '-. A' Refik'in Trirkiye'de tarih bilimi igin yaptrgr onemli hizmet 96z ardr edilmig, onun sadece gocuk ve halk egitimi igin yayrnladrgr ma-i<ale ve kitaplar one surulerek bilimsel tarihgiligi unuttuiulmugtur. A. Refik gegim stktntlst sonucu, gazetelerde ve vulgarize tarih serilerinde yuzlerce makale yazmlg, halktn tarihgisi olmugtur. A. Refik iqin sadece "tarihi sevdiren adam,', bir vulgarizal6r tantmt yaptlmrg, onun halk igin yazdr$r yazrlar yanrnda ilk kez osmanlr argiv belgelerine gore yayrmladrjr, oirgoti onernli vekayiname ve fgvna5t tarihgilerin istifadesine sundu$, g,imerlikten gelinmigtir. Ilasrl ki Halil Ethem, tarihin yardtmct bilimleri, efigrafi, numizmatik ve jeneaoloji uzerinde yorulmaz bir aragtrrrcr; Fuat KdprulU "Hoca" TUrk ecjebiyair vgrturk kulturu Uzerinde modern Turk biliminin ilk btryuk temsilcisi otmug ise Ahmet Refik "Hoca" da modern Turk tarihgili$ini kurahlar arasrnda ilktir. Birinci DUnya Savagt'ndan sonra, Mustafa Kemal'in iktidar clonerninde' ittihatgrlara kargr genel tepki dolayrsryla A. Refik'in iti,r'lrtq,l,gi'",trir" hattrlanmrqtrr. TOEM'de uretken bir yazar iken Turk Tarih Kufurnuna altnmamrg, Darulfirnundaki derslerine son verilmigtir. Gegimini rlgtrm" kaygtst, onu dergi ve gazetelere gunliik konularla itgiil surdkli yazr iazmaya zorlamrgtrr. -, Tarihi osmani Encumeni uyeligi (1g0g) ve bu uo,n orranlr argivinin bilimsel aragtrrmalara agrlmasr A. Refik'in hayatrnda'yeni bir donem agar. Argiv belgeleri yayrnlarr birbirini izler: Anadolu'da TUrk Agireleri (1950), osmanlr Devrinde Turkiye Madenleri (istanbul 1931), D-evgirmg usulu (1934), Osmanlr Devrinde, Hoca Nufuzu (istanbul f SSS; istanout l-layatr), q )' Argivden grkardr$r belgeler "sadece tarihin ham maddeleridir". cumhuriyet doneminde Muhtasar Trirkiye Tarihi (ist. 1gz4), Bizans Kargtstnda TUrkler (1927) yeni donemin istedigi kitaptardr. A. Retik gegili tarih serileri igin populer kitaplar yazmakta devam etti. Bu populer seriler, Milli Kutuphane Tarih serisi, Tetebbu6t-i rarihiyye sayfalarr, Gegmig Asrrlarda TUrk Hayatr, Gegmig Astrlarda Osmanlt Hayatt, Tilrk Tarihinin Ana Halarr, Qocuklara Tarih Kitaplarr serileridir. Alim ve Sanatkarlar (istanbul, 1924) adr altrnda topladr$t eserde yedi tarihgi (Selaniki, Hoca Sadettin, Peg0yi, Frndrkltlt, Naima, Ragit), U9 mimar (Sinan, Davut A$a, Kastm Aga)' iki geyhulisldm (KaraqelebizAde Abdulaziz, Yahya Efendi) bir sadrazam (Koia Ragrp Paga), bir gair (Nedim) ele altnmrqtrr. Bu biyografileri yazarken A. Refik v-ekayinameleri ve hatta argiv belgelerini kullanarak do$ru tarihi bir tablo vermeye dikkat eder. KullandrQr renkli Uslup dolayrsryla bu yazrlartn "vulgarize" nitelikte oldugu iddiasr abartrlr ve hakstzdrr. Bu kigiler hakktnda bugune kadar yaztlmrg en iyi biyografiler bunlardtr. A. Refik Osmanlr tarihi kaynaklarrndan dnemli bazt eserleri bugun bile gfivenle kutlanrlabilir bieimde yayrmlamrgttr. Bunlarrn baglnda, Sildhtar Tarihi gelir. Bu eser Frndrklrlr Mehmet ASa'ntn gogu padigahlara gonderilen ielhislere ve kendi gdzlemlerine gore yazrlmrg son derece dnemli bir tarihtir; Mehmet Halife tarin-i Gilm6ni (istanbul 1924) bu kaynak eserler arastnda sayrlmalrdrr. A. Refik'in Megihat argivinden yararlanarak yayrmladr$t llmiye Sain6mesi (istanbul 1918) onemli eserlerinden biri olup iginde geyhulislamlarrn krsa biyografileriyle fetvalarrndan ornekler yer almaktadtr' Mehmet Fuat Kcipriilii ( ) KdprUlu, ll. Abdulhamit ddneminde Batr gelene$inde laik bir e$itim veren, Batr dillerini 6$reten idadi mektebini bitirdi. Fuat KdprUlU, Osmanlt- TUrk ilmini bilim duny-srnda ilk defa hakkryla temsil eden ve Avrupa'da ilim payelerine ldyrk gdr{.ilen ilk TUrk bilim adamlartndandrr. Qok genq yagta muhtelif liselerde ito,g' muallimlik vazifelerinden sonra 23 yagrnda istanbul Darulfununu TUrk EdLbiyatr Tarihi muderrisli$ine getirilmig, daha sonraki yrllarda Mulkiye, Sanayii Nefise mektepleri, ilahiyat Fakultesi, Ankara Dil ve Tarih-co$ rafya Fakiiltesi, siyasal Bilgiler okulu gibi gegitli yuksek okullarda 28 yrl profesorlti[u esnasrnda yurda binlerce de$erli eleman yetigtirmigtir. 1g15'te Milli Tetebb0lar Mecmuasr'nr qrkaran Fuat KdprirlU, 1924'te Turkiyat Mecmuasr, 1931'de TUrk Hukuk ve iktisat Tarihi Mecmuast, 1938'de Turk Halk Edebiyatr Ansiklopedisi'ni yayrmlamaya baglamlg ve seneleri arastnda Ulku dergisinin mudilrlu$unu yapmtgtrr' Fuat KdprulU yayrn faaliyetine daha 1B yagrnda baglamlg ve 42 yn iginde 210 eser ve etut ile 1000 kadar makale yayrnlamrgtrr. 1925'te Rusya $Otr Cumhuriyetleri Birligi ilimler Akademisi Muhabir tlyeli$ine 1934'te Mr""r itlm ntioemisi muhabir Uyeli$ine ve Prag $ark EnstitusU muhabir UyeliQine segildi. 1g27'de Heidelberg Universitesi, 1937'de Atina Universitesi kendisine fahri doktorluk unvanr tevcih etmiglerdir. 1939'da Sorbonne Universitesinin buyuk merasimle fahri doktorluk (doctor honoris causa) verdi$i uluslararasl tin yapmlg birkaq 6lim arastnda Fuat KdprUlU de bulun-uyor ve Batr universitelerinin geref dire$inde tarihte ilk defa Turk bayra$r dalgalantyordu

12 KoprUlU'nUn mill? tarih ve kultur alanrnda genig faaliyetinin derin etkisi, kendisinden sonra o$rencileri ve izleyicileri tarafrndan onemli bir sivaset-fikir aktmtna, TUrk-islam sentezi hareketine vucut vermigtir.tt Turk-islam sentezi duguncesi, Gokalp ve KoprUlU'yri izleyerek, Turancrlrk yanrnda daha ziyade Anadolucu bir karakter tagtr. KoprUli.l, edebiyatr genig anlamda ele alarak gergekte bir kultiir tarihgisi olmugtur. DarUlfUnunda ilk sosyoloji kursirs6nu kuran Z]Va Gokalp'in guglu etkisi altrnda idi. KoprU[U, 1g1S'te G6l<alp ile birlikte Asdrr islamiye ve Milliye Encumenini kurdu. -Bu encumen, 1g09'da Halil Ethem'in oncuki$u ile Osmanlr tarihini EaQdag bilimsel 'esaslar gergevesinde inceleme amaclyla kurulmug olan Tarihi Osmani Errctrmeni (bk. yukanda) kargrsrnda Turk kulturu aragtrrmalanna oncelik tanryordu. KopruilU, Osmanlt klasik kultur agamalarrnr da tespite galrgrnrgtrr. KopriJlU'ye gore, "acemperestlik" modasr, yani lralk kulturu kargrsrnda. sarayrn temsil etti$i iran mengeli yapay "medeniyet", Fatih ve ll. Bayezit donemlerinde en yuksek derecesine varmrgtrr. Koprulu, osmank klasik medeniyetinin halka strttnr gevirmesinin, Yrldrnm Bayezit ( ) doneminde bagladr$rnr belirtir. Daha sonraki yrllarda bu Urotl<en brjyuk bilgin, TUrk kultur tarihi aragtrrmalarrnr, TUrk dini (Turk Edebiyatnrcla - ilk Mulasavvtflar), Turk hukuku ve kurumlarr tarihi, Turk'ekonomi tarihi (Turk Hukuk ve iktisat Tarihi Mecmuasr, 1931) konularrnr ele alarak genigletrnigtir. Bu yazllarda o, Osmanll kulttiriinde Avrasya eski TUrk kulturuntin devaml ve etkileri konularrnr ozgun bigimde iglemigtir, Onun butun etutleri o zamana kadar o konuda yaprlmrg oldn_iglerin dikkatle gozden gegirilmesi ve elegtirisiyle baglar. Batr biliminin liu'eski gelene0ini Turk ilim edebiyatrmrza ilkin o getirmigtir. KoprUlU'nun elegtirel, bilimsel yaklagtmt, Batr ilim metodolojisiyle, ozellikle Fransrz kulturuyle tantgmast sayesinde olmugtur. KoprUlU, elegtirilerinde yalnrz Turklerin degil birgok Batr bilgininin de ne kadar sathi ve dar gorugler iginde kaldrklarrnr, nastl buyuk yanlrgllklara suruklendiklerini gostermigtir. Fuat KdprUlU, her geyden evvel bilinen ve bilinmeyen kaynaklara gore yeni gergekleri ortaya gtkaran yaratrcl bir Alimdir. Koprllu'nUn o kadar gegidi ve sonugta da$tntk gibi gdrunen aslrnda bir tek konunun, Tirrk kultur turihinin gegidi yonlerini incelemeye galrgrr. Ziya Gdkalp'in bir "tilmizi" olarak.toplum ve kulturun organik bir butun oldu$una inanan KdprUlU, kulturun edeliyat, sanat, hul<uk, iktisat gibi kollartntn "igtimai hayat dedi$imiz complexus"un gegitli yonlerinden ibaret oldu$unu gostermig ve kendi galrgmalarrnr bu temelde geligtirmigtir. O, bugun de bilim dunyasrnda TUrk edebiyatr tarihi ve. Turk din tarihi konusunda bir otorite sayrlmaktadrr. TereddUtsuz denilebilir ki, gergekte o bu ilim kollarrnrn hakiki kurucusudur. Koprulij Turk dini halk edebiyatr ve kulturunu deripli0ine agitrrorgr gibi ayrtca saz gairleri ve dgrk edebiyatr Uzerinde yayrnlara baglamrg, bunun " Turk-lsldm Sentezi hakkrnda bk. "Turkiye Cumhuriyeti ve Osmanlr"; Dogu Batr, ll-5, Ocak 1999, s.14-' tt t-- yanrnda Kadr Burhanettin, Ahmet Paqa, geyh Galip, Baki ve nihayet Fuzuli gibi Turk divan giirinin bgy1lk ustalart trat tirno.a da. incelemeler yayrmlamtqttr'.fuzuli Hayatr "" ;;;ffd uiri giriq yazrsrnr 19j7'.de. islam Ansiklopedisi'nde "Fuzuli" maddesi tamamlanmrgtrr. Bu ustalar elinde klasik divan edebiyattntn Acem taklitgitiginjen kurtulup orijinalligini kazandr$rnt iler! :YtdY, Ttirk edebiyatr tarihini bir butun olarak dti!unen Fu.at KoprUlti' klasik Turk edebiyatrna Habibi, Nesimi, Fuzuli, Ruhi gibi buyuk ustalar veren Tttrkmen- Azeri edebiyatr Uzerinde onemle durmugtur' Fuat KoprUlu,nun Turk kultur tarihi alanrnda genig bilimsel galrgmalart arasrnda TUrk hukuk tarihine dair galrgmalart flnemli bir yer tutar' Kendisi' 1g31'de TUrk nt[rr, t" iktisat iarini Mecmuast'nt grkardr ve. "Bizans MUesseselerinin osmanlr Muesseselerine Tesiri Hakkrnda Bazr Mijlahazalar,, adlr onemli eti.idilnu burada negretti' Derin ve etraflt incelemelerin Ur0nri olan bu makalede eski TUrk-islam devletlerinin kamu hukuku kurumlartyla Osmanlr mtiesseseleri arastndaki surekliligi ortaya koyarak oryantalistlerin yanlrg iddialarrnr duzeltti' 1937'de ll' TUrk Tarih Kongresi'nde okudu$u "Orta ZamanTtlrk Hukuk? MUesseseleri' islam Amme Hukukundan Ay. giirurk Amme Hukuku Yok mudur?" bagltkh tebli$i Turkge ve Fransrzca olarak yayrmlandt.te Burada KoprillU, TUrk kamu hukuk tarihinin belli baglr m"sel"ierini aqrk bir gekilde ortaya koyuyor' kaynaklart ve aragttrma metotlartnr gosteriyordu' Zeki Velidi (Velidi) Togan ( ) 80 Zeki Velidi Bagkurt-ili (Aaqfurdistan)'da Ktizen-Avulu koytinde do$du (10 Aralrk 1890). Kaynak dillerine hakimiyeii ileride onun ilmi faaliyetlerindeki bagarrsrnr sagtadr. leki Velidi'nin yetigme Rusya TUrkleri arastnda ismail Gasprralr'nrn Tercuman gaietelinin 'ag1n!a -"tt i.iyle TUrk-Tatar kavimlerinin birli$i ve Batr tarzr e$itime (ceoitqilik) kargr yat<rn ilgi vardt' Zeki velidi yenilikgi amcast Neccai'tn etkisiyle genel TUrk tarihe merak sardt' Z. Velidi lstanbul iizerinden Paris'e geldi ve orada P' Pelliot' J' Deny' M. Blochet gibi Franslz oryantalistleriyle tanrgtr' Berlin'e gegerek Prusya Devlet Kitaplr$r'nda Do$u yazmalart katalo$ununun haztrlanmaslna katrldt' lstanbul'a (Mayrs 1925), oradan- Ankara'y:a geldi' Bdylece Z' Velidi'nin 6liimune kadar fzo t.**rr, 1970) bir TUrk vatandagr olarak.turkiye'de verimli itmi faaliyeti baglamrg oldl. F. KoprUlu, Z. Velidi'yi.Edebiyat Fakultesinde Turk tarihi muallimi aiadr (ocak 1927). Darulfununda verdi$i Tiirk tarihi dersleri ( ) ileride yayrnladt$r Umumi Tirrk Tarihine Girig (lstanbul, 1946) adlr eserinin ilk tasla$rnr olugturacakttr. " Mehmet b. SUleyman Fuzuli; Divdrn-t Fuz0li (Kulliydt-r Div6n-r Fuz0li)' istanbul' Orhaniye Matbaasr, luztrciq."fuzuli Hayatr ve Eseri" baglr$r ve Fuat KoprulU'nUn baq yaztstyta' tt Belleten; 5-8, 'u Z. Velidi'nin biyografisi ve ilmi faaliyeti hakkrnda bk' Tuncer Baykara; Zeki Velidi Togan' Ankara, 1989; daha lyrrntrlr olarak bk. ZekiVelidi; Hattralar, lstanbul' 1969' 235

13 Ankara'da ATATURK'Un himayesinde toplanan l. Tarih Konglesi'nde (2-5 Temmuz 1932), resmi TUrk tarih tezine (Orta Asya'da kurakhk y-uzunden Turklerin kurdu$u gehirlerin ve tanm bolgelerinin kumlar altrnda t<aldrgr ve Turklerin temsil etti$i yuksek medeniyetin onlar tarafrndan dunyanrn d6rt bir yanrna gdturuldu$u tezi) ayktrr dugen elegtirileri giddetli tepkiyle kargrlandr. Z. Velidi- bir hafta sonra Darulfunundaki (ursusunoen istifa eimek zbrunda btraktldt.bl Z. Velidi'ye gdre kongre, "siyaseti gozeten tarihgiler ile fikri ve vicdani salabeti olan tarihgiler arasrnda bir mihenk tagr" olmugtur. Z. Velidi, doktora igin Viyana Universitesine gitti., Viyana Universitesinde ibn Fadlan Uzerindeki teziyle doktop payesini 3l9l ( f9) Bonn Universitesinde "honorar professor" olarak Orta-Asya tarihi ve islamiyet iizerinde dersler verdi (1g35-1g38). iironu'nun cumhurbagkanh$a gelmesiyle Turkiye'ye ddnmeye karar verdi..istanbul Universitesi rrirk rarihi profesorlugune atandr (ryrur 1g3g). ATATURK fe Milli $ef inonu d6neminde Tilrk Devleti'nin ieimi ideoiojisinin kuvveli tesirine ra$men, Z. Velidi, uluslararasr gohretine guvenereli ban tabularr yrkmaya.gal.lginrg, bagarrlr olamamtgtrr. tiunyaya Tlrk'un ve TUrk-tarihinin, sapttrmalardan ve on yargrlardan arrnmrg geigek bir tablosunu vermek, Zeki Velidi'nin butun hayatrnt dolduran nir tulkudur. ATATURK'Un etrdfrndakiler, onu gozden dtiqurmek igin TUrk tarih tezine kargr Z'Velidi'nirr elegtirilerini abartarak kullanm rglard r r. Z. Velidi'nin yazma kutuphanelerdeki aragtrnnalanyla TUrk tarih ve kulttirtinun gok onemli kaynaklarrnr ortaya grkarmast, Tuik tarihi alanrnda gnun belirleyici rolunii gdstermeye yeter. Ttirkistan seyahatinde" Kutadgu Bjlig'in bir yazmasrnr, Meghed'de inn -raotan seyahatnamesi'ni tegfi 1t g2d), Manclrester'de John Rylands yazmalan arasrndi Xl. veya Xll. yuzyrla ait bir TUrkge Kur'an tercumesi, istanbul kutuphanelerinde -Bir0ni'nin eserlerini, Harzem dilinde yazrlmrg kaynaklarr, konya'da ilhanh donemi maliye kaynaklarr (Risdle-yi Falakiyye ve Sa'Adetname yazmalarrnr) tanrtmasr, Alttn-Orda tarihine ait son derece dnemli yerli bir tarihi Otemis l-iacr Tarihi,ni kegfi bu kaynak aragtrrmalan arasrnda en -dnemlileridir.82 Z. Velidi, vekayiname, jeneaoloji (ensab) ve destanlardan bagka tarih kaynaklarlnl ve etnografya, arkeoloji, numizmatik, epigrafi ve edebi eserleri inceleyerek tarihin turlu cepheleriyle bir btitun iginde el6 alrnmasr gdrektigine inanrr."" o, Trirk tarihinin karanlrk kalmrg birgok sorusunu- gydrnirga grkarnrrgtrr. Z. Velidi'nin Bagkurdistan'd-a bozkrr qocebe kutturu geleneklerinin kuvveile yagadrgr bir gevreden gelmesi,tra iaynak dilleri Ttlrkge, Arapga ve Farsgaya hdkimiyeti, Rusya ve Almanya oryantalist Eevreleriyle yrllarca beraber galrgmasr, onun TUrk tarihi hakkrnda bir otoritb olarak tanlnmastnl sa$lamrgtrr. Avrupa'da birgok tanrnmrg ilmi cer"niyetin ut Bk. Birinci Tiirk Tarih Kongresi Zabftlarrve Z. V. Togan, Hatrralar, lstairbul ". Hinz, Sa'ddetname, N. Goyi.ing,'tbn Fadlan, * Kutadgu Bitig, R. R. Arat -Risate-yi Fatakiyye, W J,. Z. Velidi tarafrncjan iglenip yayrnlanmrgtri. o" Baykara; s.64. * Degerli ogrencisi ve yakrnr T. Baykara'ya gdre Turk 6rfUdUr," 236 "fikri hayatrnr gekillendiren en onernli unsur tiyesi oldu$u gibi, kendisine gegidi ilmi payeler verilmiglv' z' Velidi'nin tarihi metot disiplini ve itmi kigiligi dzerinde'fikirter farkldrr. Birileri, onun tarihi kanrlarr acele yorumlayirai abartrlr teoriler ortay,a attr$rnr belirtirler' Bu baklmdan bazr ogrenciieri (mesel6 F. Krrzroglu, i. Kafeso$lu) aynr yolu LT"r.igt"ldil.lisratiiyet Tgrk'ii koruyan en 6nemli kultur bagrdrr; ona sartltn ve o kulttirun yucltigine inanln" inancryla Z. Velidi, kugkusuz, 'lerdet<i Turli-istari sentezi aktm t n t hazr rlayanlardan biridir' ismail Hakkl Uzungargrlrss ismail Hakkr Uzungargrl ikinci Megrutiyet ddneminin birgok,aydrnt gibi' orta tahsilini Askeri Rtlgiiy;de ve Merian ioaoisinde tamamladr' ldadiden ;;;;; "t;. i. n. UzunEargrlr ogretrnen olmak arzusuyla Darulfunun Edebiyat bdlijmune kaydoldu. Orada tantnmtg kigilerden, bu arada Ahmet Mithat' Abdurrahman geref, Mehmet Akif; iimirti Ahmet Hikmet, Hamdullah suphi'den ders atd'r. gok istecli$i muallimlik. hizmetine ilkin Kiitahya idadisinde tarin cografya muallimi-olarak bagladr. Kutahya tarihi Uzerinde toplamrg oldu$u rnul.rm*yi igleyerek KUtahya Tarihi'ni Ankara'da yayrmladt' 1g21'de Kastamonu sultanisi tarih muallimli$ine atandr. ilk tarih yaztlartnt UnlU kigiler Uzerinde toplamakla beraber gehiive kurumlar tarihi iizerinde de Agrk Soz gazetesinde yazrlar yayrnladr. Bunda I'?T"y,t-11,T:l Refik'in "tlt iri olmuftur, Bu arada bir Sinop've Kastamonu Rehberi hazrrladt' Oradan Karesi Sultanisin" 1X"t,* 1923), ertesi yrl Maarif mudurtugune atanmastyla ikril ilfiil. Hakkr'nrn hayatrnda yeni uit ddnem aqrldr. Kastamonu'daki gibi Karesi MegAhiri ve Karesi iarihi'ni yayrmladr ve Karesi fahri hemgehrilioini XaJ'anJt. eoyt"ce, i. H. Uzunqargrlr, gitti$i yerlerde. bolge tarihi trzerinde malzeme topladr. Bu Ealrgmalar ilerid-e, Anadolu Beytikleri ve $ehir Tarihgiligi tarihi uzerindeki incelemelerine esaslr bir b,agla."g'9 P]i,*Y::lgi: Ancat< o"nou gehir tarihi kavramt dar bir gerqevede kalmtgttr!' Hakkt'ya gore' gehir veya U6tge tarihi denince, o b6lgede yetigen buy6k kigiler (m.egahir) ve hanedanlar anlagllmaktadrr. 1g23-1dae yittutrhda Anadolu Beylikler Tarihi yakrn bir ilgi odagr idi. TOEM etrafrndaki yazarlar da (H' Ethem, A' Tevhit) aynr gaba ile kita6eler toplamakta idiler. M'e96hirin hayatlarrnl il$?tt"k iqin i.'h. U.rngargrlr da kitabeler toplayrp yayrnlamaya 6nem vermig"oo ve TOEM ile yakrn 'itigxisi bu konu Ootayriryta- olmugiur.. Karesi tarihi uzerinde galrgmalal, l. H. Uzungargrtr'ya iozi Ekim segimlerinde Bahkesir (Karesi) mebusu segilmesini sa$lamrgtrr. ATATURK'Un emriyle, mebuslukla birlikte i.tu.urf U niversitesi Edlbiyai gottimtinde tarih hocal r$ rna atand t' Eski dostu Hamdullah Suphi'nin delaletiyle ATATURK'un kurdu$u yeni TUrk Tarih Kurumuna tiye segittii (1931). Kurum tarafrndan yaytmlanmast t<arartagtrrrlan Genel Tiirk Tarihi projesinde, Osmanlt tarihinin 1789'a kadar olan bolijmu L H. Uzungargrlt'ya 'havale olundu' Uzunqargrlr o devrin tarihgileri gibi, idadide klasik Osniantr edebiyatr tizerinde esasll bilgi edinmig ss Bu yazrdaki biyografik notlar, ustadrn o$rencisi Prof- Dr...Oktay Aslanapa'ntn., kendisiyle konugmalarr ve nottarrna gore kaleme ato,dr :ff-af T9r:qT.9:f.,esai tutularak verilmigtir' Bk' Ankara, TTK, 1976, Xlll-XlX' irtuit H"fX' Uzungargrh'ya-Arma$an, uu i. H. Uzungargrh; Kita'beler, L istanbr,rl, lilzlt tt. Cilt 1928, lll (bk' A' S' Erzi' "l' H' Uzunqargtlt Yaytnlart", Arma$an, XXVI). 237

14 ve sonralan Hezar-Dinar ve Sava takma adlarryla birgok,nui,rrr"l", yayrmlamrgtrr. Ustadrn TTK yrllarr ( ), kendisiner"reisu'lrmuverrihin" lakabtnr kazandrran yo$un aragtlrma ve yayrn faaliyeti yrllarr olrfrugtur. Bu ytllarda makalelerinin go$unlugu TTK'nin grkardtgr Belleten clergisinde yayrmlanmrgtrr. UzunEargrlr, tarihi belgelere dayanarak yazmaya inanmrg bir tarihgi idi. Hayattnr belli baglr Osmanlr _argivlerinde (istanbul Bagbakanlrk Osmanlr Argivi, Topkapr Sarayr Argivi)o' pek gok belge serilerini incelemekle gegirdi. Inantlmaz zenginlikteki bu argiv malzemesi onun eserlerine kugkusirz kallcr bir nitelik kazandrrmrgtrr. Bu belgelerin tarihgilige yeni bir ufuk kazanclrrdrgrna hal<lt olarak inanryordu. Belgelere ba$lrlrk, bu belgeleri okumakta gugluk geken son kugak bazt geng tarihgilerce "belge fetigizmi', olarak kargtlanacakttr. Gergekten belgeler de metodik bir eleqtiri suzgecinden gegirilerek kullan rlmal rd rr. i. H. UzunEargrlr'nrn Osmanlr Tarihi (4 cilt Ankara, TTK, 1g4T-1959). Prof. Dr. Adnan Erzi'ye gdre Hammer'den sonra bu konuda "en mufassal ve guvenilir" Osmanlr tarihidir.oo Yusuf Hikmet Bayur da "Bizim dilimizde ve Hammer ve Gibbons dahil, yabancr dillerde gdrdu$um eserler 'araslnda ustadrn bu eserine eg olanrna rastlamadrm." demektedir.be BelgelBre g6re verdiqi yeni de$erli bilgiler harig, bu dort cildi populer tarih kategorisine koymak zorundayrz. i. t-t. Uzungargrlr Batr dillerini kullanmak imk6nrna sahip bulunmadt$tndan, genellikle Batr literaturunu ihmal etmigtir. Konu uzerinde Batrda N. Jorgae0 ve J. W. Zinkeisen" tarafrndan yazrlmrg klasill eserlerd bagvurmadan genel bir Osrnanlr tarihi ya?lamaz. Bunun yanrncla Batrda birqok belge ko.leksiyonlarr yayrmlanmrgtrr.ez ' Omer t0tfi Barkan ( ) * *' 1903 yrlrnda Edirne'de do$an 0mer L0tfi, 1920'de istanbill'da orta o$renimini tamamlamrgtrr." Edirne'de bir sure dgrelfirenlikte bulunduktan sonra istanbul Darulfununu Edebiyat Fakirltesine kaydolunmug, ig2t'de buradan diploma almrgtrr. istanbul Fransrz Arkeoloji EnstitUsU clirektoru, tantnmtg sanat tarihgisi Albert Gabriel aracrlr$ryla Strasbourg Universitesinde 87 Bu argivlerin igeri$i hakl<rnda son kez sistemli bir yayrn olarak bk. Bagbakantrt< Osmlritr Rrgivi Reltberi; Ankara, Bagbakanlrk OsmanlrArgivi Daire Bagkanlrgr, Yayrn Nu. 5, Ankara, "'lsmail Hakkr Uzungargrlr'ya Arma$an; Ankara, TTK, 1976, s.xxll ^^age;s.s. "'Nicolea Jorga; Geschichte des Osmanischen Reiches,5 cilt, Gotha, ; TUrkqe b"askrsr Nicolea Jorga, Osmanlr lmparatorlulu Tarihi, 5 cilt, lstanbul, Yeditepe, '' Johantt Wilhelm Zinkeisen; Geschichte des Osmanischen Reiches in Europa, 7 cilt, Hamburg, Turkge tercitmesi Yeditepe Yayrnlarr tarafrndan hazrrlanmakta olup 2007 yrlrnda basrlacal<trr. n2 E. Alberi ve E. Charriere'in yayrmladrgr seriler ile Calendar of State Papers belge serileri igin trk. vul<arrdaki not. e3 Barkan'tn biyografisi igin bk. Ord. Prof. Omer" Ltitfi Barkan'a Armagan, iu it<tisar: FakUltesi Mecmuast,4l (19S5); H. Sahillioglu; "Omer LUtfi Barkan", s O. L. Barkan; Tlrrkiye'de Toprak Meselesi, Toplu Eserler 1, istanbul, Gozlem Yay. 1980, s Barkan'tn t ttllarrnrn de$erlendirilmesine dair keza bk. Inalcrk; "lmpact of the Annales School on Ottonran Studies and New Findings", Reviewl/3-4 (1978). Cogkun Qakrr; "Devletin Tarilrinden Toplunrurr Tarihine: Yeni Bir Tarih Paradigrnasr ve Omer LUtfi Barkan", Do$u Batr, (Ekim 2000), s ' tahsile devam imkdnrnt bulmast' Barkan'tn bilim hayatrnr belirleyen bir agama olmugtur yrllanno"-sttttbourg universitesindeki 6$renimi strastnda Fransrz tarihgiliginde bir Jevrim y"pun Annales ekolunun buyltk temsilcilerinden biri bf Jn Marc Bloch;in derslerine devam etmiq' sosyoekonomik tarihe ilgisi oryn meslek hayatrna yon vermigtir' 1,933'te istanbul Universitesi EdJbiyat Fakirltesine doqent olarak atanan Barkan' o zaman siyasi tartrgmalaln baglnc1" q"l.e.n.topiak kanunu ile ilgili olarak bir dizi makale yayrmlamle ve iktisat FakUltesinde iktisat tarihi doqentli$ine nakledilmigtir (1937). Orada "Osmanlt imparatorlu$unda Kurulug Devrinde Toprak Meselesi" unvanlr doqentlik tezini savunmug (1938) ve 28 $ubat 1939'da Umumi if.titri uu it<tisaoi Doktrinler dogenii, bir..yrl sonra da bu disiplinin profesoru unvanlnl almtqtrr' Barkan'tn sonradan iu ixtisat Faktiltesi Mecmuasr'nda yaytnlanan surgunler, nufus ve arazi saylmlarl (Defteri hakaniler), Balkanlar'da toprak meselesi uzerinde ilk galrgmalan yrllarrna rastlar. O yrllarda Universitede dunyaca tanrnmrg ekonomistler' W' Ropke Ve A. von Rustow ders veriyordu- 1-9'50'de Prof' Rustow'un ayrllmasl irzerine Barkan, iktisat Tarihi ve i'ktisadi cografya kurstrsti profesorlirgune getirilmigtir. QrQrraganyayln arry abilirndunyaslndaktsazamandatantnanprof. Barkan,a 1943',te strasbourg Universit,esi "Doctor Honoris causa" payesi tevcih etti. TUrk Tarih Kurumu, SitOistan ilimler Akademisi, Tiirk Sosyoloji Cemiyeti, onun bilime buytik katkrlarrnr tanryarak uye segmiglerdir' Milletlerarasr Osmanlr ve Osmantr Oncesi faiitr Konseyi'nin (CIEPO) kurucularrndan olan Prof. Barkan bu kurumun altr yrl sureyle bagkanlt$tnt yapmrgtrr. Prof. Barkan, 1973 yrtrnja emeklili$ine kidar iu it<tisat Fakultesi ve Edebiyat fakultesinde, ttirx it<tisat Tarihi, Genel iktisat Tarihi' Osmanlt Kurumlarr Tarihi derslerini vermeye devam elmi9, ,52'91 it<tisat Fakultesi dekanlgrnda bulunmug, Rockefeller Vakfrnrn mali deste$iyle bu fakulteye bagtr o'iarak Ttrrk ixtisat Tarihi EnstitUsuntr kurmugtur (1955)' 1951'de iu it<tisat Fakultesi n4ecmu"st yazt igleri bagkant olarak bu dergide' Osmanlr iktisat tarihi uzerinde her Uiri uzuh argiv galrgmalartna dayanan gr$rr-agrcr aragtrrmalartnt yaytmtamaya bagladr' Piof. Barkan, Osmanlt iktisat tarihi alantnda,- sonradan tttt"kiug' otarat< faaliyet gostere.n. de$erli ogrenciler yetigtirmigtir. Bu de-$erli biiim adamlart aiaslnda 6zellikle Prof' Lutfi Gtiger, prot. Hatir sanirriogru, Plof Tevfik Guran, Prof. MUbahat KUtuko$lu, Prof. Mustafa cezar,"proi. Yavuz c-ezar, Prof' Mehmet Geng' Prof. Htiseyin Ozde$er, Prof. Ahmet Tabako$lu'nu sayabiliriz' Barkan'tn ogrencileri, onun agtrgr grgrrda. ytiiuy"t"l ner diri belli bir konuda Osmanlt ekonomi tarihine de$erli katkrlai yapmrglarorr'. Sahillioglu' para tarihinde; GUger hububat ve trlz gibi zaruri if'tiiy"g maddeleri tarihinde; GUran' XIX' yuzyrl sosyal-ekonomik larihinde; t<utlk6gtu ticaret tarihinde; Cezar maliye tarihinde; C"nE XVlll. y1zyrt malikdne sistemi ve ekonomik konjonkturde' Tabakoglu osmanlt maliye ut uutft hrihinde 6nemli eserler verdiler' 23 Agustos 1979';; vefat "i"n grtktnt hattrast igin dostlarr ve 6$rencileri' Fransa,da Memorial Omer LUtfi Barkanea adlt anrtsai bir eser yaylmlamlglardtr' no Ed. R. Mantran, Paris, 19Bo' 239

15 $osyal-hkonomik Tarih Aragtlrmalarr Baghyor : ikinci Dunya Savagt'ndan sonra Omer L0tfi (Lutfi) *Barkan il ru*iye tarihgili$inde yeni bir donem baglamrgtrr. 1930'larda ozbllilde 1g40'1 yrllarda kitle harel<etlerinin 6nem kazanmasryla birlikte cji.inya tarihgitiginde sosyoekonomik toplum tarih konularr on planda ere.alrnmaya naglor. Bu gorugu benimseyen Franstz Annales ekolii, E. Durkheim'in toplumu ';organik bir sistem" olarak goren yaprsal (structural) sosyolojisinden esinleniyordu. Strasbourg'da Barkan tam da boyle bir atmosteioe'yuksek tunririru.yaptr. Barkan, TUrkiye'ye donijgunde argivlerimizdeki zengin malzemeyi kullanarak sosyoekonomik tarih aragtlrmalartnda belli baglr sorunlarr ortaya koymug, bu konuda gr$rr agan incelemeler yayrmlamaya baglamrgtlr. Barkan, 1943'te lstanbul Bagbakanhk Osmanh Argivi ve Ankara Tapu Kadastro Genel MudUrlu$unde saklr yuzlerce mufassal defteri hakaniden derledi$i "sancak Kanunnameleri"ni yayrnlamrgtrr.s5 Barkan, Ulku Dergisi ve bagka dergilerdeki yazrlarrnda, Osmanlr t,oprak.hukuku ve tarrmsal ekonominin temel sorulartnt genel bigimde ortaya atm-akta beraber, sonunda kaynaklarr tam olarak ortaya koymadrkga, yaprlacak yorumlarrf daima noksan olaca$r inancrna vardr. 1g4-3'te' sancak Kanunnaurgreri,ni yaytmladrktan sonra aynt nitelikte anrtsal kaynak eserler yayrntama yoluna girdi Belge yayrnlarr bagrna koydugu anaiizlerin her b'lri konuya esaslr katkrlar olugturur. Barkan, bu kiynaklar ortaya konduktan sonra analitik galtgm.alarrn baglayaca$rna inantyor, bu igi prof.ryonel tarihgiler. tt'r"t r"[' gerektigine inantyordu. Kugkusuz, Barkan'rn gr$rr agan ilk eseri,,,xv. ve xvl. rirrtaroa Osmanlr imparatorlu$u'nda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali saslarr, Kanunlar" adlr eseridir. Bu eser, kugkusuz, osmanlr d6neminde krrsal sektorde sosyoekonomik yaptyt, mali qr^stemi, butun.ayrrntrlarryla analiz etmemize imkan veren anltsal bir kitaptrr.e6 Barkan'clan sonra osniarrlr krrsal sektorde egemen gift-lrane sistemini biz bu yayrn sayesinde ortaya grkarabildik.st Barkan'tn, son eseri olan (Enver Merigli ile beraber) HUdale.ndig6r Livasr Tahrir Defterleri (r. Ankara, TTK, tsaal aotr kitabi,,,yarr rirlmul,, kaynak eserlerinden olup kanunnamelerin uygulanmasr ve osmanrr Devleti'nin begigi olan bdlgenin tarihi bakrmrndjn son derece onernli bir kaynaktrr (Eserin ll. cildi TTK'de yayrmlanmayr beklemektedir). Eser, paris,te geg Bizans-erken Osmanlr Bithynia tarihi Uzerinde bir seminer galrgmasrnrn ana kayna$r olmugtur. Barkan bu eserlerinde her biri belli bir alanrn, mesela koylunun ve tartm ekonomisinin, Osmanlr demografisinin, Urbanizmin, gehir tarihinin, mimari ve sanat tarihinin, maliye ve para tarihinin temel belgelerini yayrnlamrg, girig yazrlarrnda esas problemleri tantmlamtg ve bittun bu alanlarda uzmanlara materyal sallam19 ve geng tarihgilere yol gdstermigtir' Konu ve metodoloji bakrmrndan Tilrk tarihgili$ini Batr tariheili$i duzeyine grkaranlaln bagrnda omer L0tfi Barkan gelir. Aslrnda Barkan, tarihgili$imize bir devrim getirmigtir. O, toplumu butunuyte (total) incelemeyi dng6ren Annales ekoluntin yeni sosyal-ekonomik tarih gdrugunu tam bir yetkiyle TUrk tarihgili$inde temsii.etmigtii. Son etli yrl iginde tarih ve kaynak yaytnlartna baktltrsa, onun gr$rr agan etkisi aqrkqa gorulur' Fernand Braudel ve Barkan Fernand Braudel'in XVl. yiizyrlda Akdeniz tarihi Uzerinde klasik kitabt TUrk tarihgili$inde buytik ilgiyle kargrlanmrg, o zaman Braudel'in temsil etti$i Annales ekolu Barkan ve o d6nem tarihgileri {izerinde derin bir etki yapmtqttr. Braudel'in eserinine8 yayrmlanmasrndan bir yrl sonra Paris'te Uluslararast Tarihi Bilimler Kongiesi toplanmrgtr. Aynr tarihlerde Barkan, Braudel'in eserini uzunca bir iazryla tantttt.ee Barkan, eseri "buyuk bir ilmi tradise" olarak niteliyor uu e.urin onemini 9u sozlerle belirtiyordu: Eser "Osmanlt i*parutonuju'nun en biryiik devrinin en muhim meselelerini, btitiin Akdeniz memleketlerine gamil g"nig bir plan iginde, zengin malzeme ve yeni bir itmi metotla vaz' ve mutal6a" etmektedir. Barkan, boyle kapsami bir yaklagrmrn, ozellikle Osmanlt tarihi incelenirken izlenmesi gerekti$i uzerinde durur. "osmanlt tarihini dtg Alemden tecrit edilmig klpalr bir muhitte, yalnrz kendi zati inkigaflartntn mantr$r iginde, mustifit bir varhk gibi" incelemenin m[rmkun olmadtst g*re"lini vurgular. Barkan, Brauclel'in yaklagrm bigimini gdsteren misaller verirken kendi tarih goruguntin aynl gizgiyi izledi$ini betirtir; devlet bagkanlarlntn ve gatp'.i siyisi olaylarrn tarihi yerine "halk yr$rnlartntn her gunkt, hayatlarr" ve oiaytaln "deuamlr neticeleri" Uzerinde durmak gerekti$ini igaret eder. Barkan, ileri surdu$u fikirleri, Braudel gibi argivlerden grkardt$r belgelerle aqrkldmaya galrgmaktadrr. Bu metot, Barkan'tn butun aragttrmalartnln temelini olugturmugtur. Braudel, Osmanlt argivlerinde gatrgma imkflnrna sahip olmadrijrndan zengin Dubrovnik (Ragusa) argivinden ve bu argive dayanan yayrnlardan yararlanmlgttr' Braudel, Akdeniz'in Osmanll egemenli$i altrndaki do$u kesiminin, tarih igin henuz kegfedilmemig bir dunya oldu$jnu belirtir ve Ttirk tarihqilerini Osmanlr arqivlerinde aragttrma yapmaya tegvik eder. nu 31 o' L0tfi Barkan. XV. ve XVl. Asrrlarda osmanlr imparatorlugunda Zirai Ekonomini,p Hukuki ve Mali Esaslarr, l. Kanunlar, lstanbul, 1g43. 'o 53 Barkan'dan sonra bu i9i daha genig bir gapta Ahmet Akgundtlz (osmanlr Kanuqnimeleri Hukuki.Tahtitteri, t-tx, lstanbut, 1994) almrg bulunmakladrr. " Bk' inalcrk; "Village, Peasant an<l Empire", The Middle East arrd the Balkans under the Ottornan Empire, Bloomington, 1993, s.137_ tt F. Braudel; La Mediterran6e et le monde m6diterran6en a l'6poque Philippe ll, Paris,.1949; Ingilizce gevirisi The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age of Philippe ll, New York, ne lu lktisat Faktrttesi Mecmuasr; Xll/l-4 (1951) Barkan'tn kullandr$r kopya bugun Eren Kitabevi sahibi Muhittin Eren'e intikal etmigtir; Barkan'rn sahife kenarlartna eski harflerle yazdt$t derkenarlar, bu kopyaya ozel bir de$er kazandrrmaktadtr' 241

16 t_- Barkan, hem ara$ttrma konularr, hem de Osmanlr argivlerinde aragttrma bahsinde Braudel'in tavsiyesinden gok once bu ige el atmrg bulunuyordu. J951'den sonra Barkan ve Braudel birbirlerini kegfetmigler, aralartnda yakrn bir dostluk ve i9 birli$i kurulmug ve Braudel eserinin ikinci basktstnda Barkan'rn incelemelerine genigge yer vermigtir Barkan, kendi tecrubesine dayanarak argivlerde aragtrrma igin harcanan zamantn, tarihgi igin bir zaman kaybr oldu$unu belirtir. Bu tlurumda tarihgi, yuruyece$i yolu kendisi yapan bir yolcu dururnundadrr. BaJr bilim dunyasr yuzlerce cilt Mo-numenta veya calendar of State Papers gibi kolel<siyonlarla, sentez yapan tarihgiye muazzam belge, nralzemesi hazrrlamrgttr. Barkan'dan sonra TUrkiye'de, tahrir defterleri, muhimmeler, ahkarn defterleri, geriye sicilleri yayrnlarr gereek bir ivme kazanmrg, yuz6 yakrn cilt yayrmlanmrgtrr. Para Tarihine Halil Sahillioglu'nun Katkrlan : Braudel'in TUrkiye'yi ziyaretinde Barkan, asistanlarrndan Halil Sahillio$lu'nu Braudel'in yanrna gonderdi. Dr. Sahillioglu Osmanlr para tarihi uzerinde bir uzman olarak doktora galrgmasrna Pdris'te devanr etti, bu konuda onemli katkrlarda bulundu.''u "Osmanlr Para.Tarihinde Durrya Para ve Maden Hareketlerinin Yeri ( )"101 adlr makalesincle onceki aragttrmalartnt ozetledi. TUrkiye'de para tarihi Uzerinde yeri doldurulmayan bir uzman srfatryla Kameri ve $emsi tarihleri arasrnda zaman farkr.ve bunun kaprkuluna^odemelerde yaratrgr sorunlar hakkrnda aragtrrmayr da kleodisine borgluyuz.l02 Sahillioglu, Osmanlr imparatorlugu'nda kredi uygulamalarr ile de ilgilenmig, bir nevi gek yerine gegen "Kitdbu'l kddi ve suftece"lerlo3 uzerinde ilging bir inceleme yapmrgtrr. Hig kugkusuz, sahillioglu, osmanlr ekonomi tarihinin gug sorulartnr seeip argiv belgelerinin 19r$r altrnda aydrnlatmaya galtgmtg bir uzmandrr. Para tarihi uzmanlrk alanr olmakla beraber genel ekonomi tarihine ait konularda, da esaslr aragtrrmalar yayrnlamrgtrr. Ticaret tarihi, muhasebe ve butgeler, numizmatik, fiyatlbr, imalat, esnaf, bu incelemeler arasrndadrr. Kaynak dillerine egemenli$iyle Sahillioglu, Barkan'rn en yetenekli yardrmcrlarrndan biri olmugtur. istanbul tarihi.iqin ana kaynak olan istanbul Vakrflarr Tahrir Defteri,953 (1546)" adh es'eiin gok emek isteyen transkripsiyon ve mukemmel Dizin'ini Sahillio$lu'na borgluyuz, Osmanh argivinin bir mudavimi olan Sahillio$lu, bugune kadar para larihine ait yuzlere defter ve belge tizerinde sistematik aragtrrmalanna aralrk vermemigtir. ' '00 "Kurulugundan XVll. Asrr Sonlarrna Kadar Osmanlr Para Tarihi"; istanbul Universiiesi, lktisat FakUltesi 1958, "Para Tarihi, ,lUlF Dogenttik Tezi, tot Orta Do$u Teknik Universitesi Geligme Dergisi, Ozel Sayl Bu aragtrrmanrn ingilizcesi "The Role of International Monetary and Metals in Ottoman Monetary History ", Pfedous Metals in the Later Mediaval Early Modern Worlds, Durham, to'"savag Yrllarr", IUIFM XXVII (1969) Para tarihiyle ilgili olarak Darphane Mukataalarr makalesi igin bk. iulfm XXlil (1963), s tot "Bursa Kadr Sicitlerinde lg ve Dr9 Odemelerde Kitabu'l Kadr ve SUftece'ler Belgelerle TUrk Tarihi Dergisi, (1975); aynr konu uzerinde bk. "HavAla"; Encyclopaediaof lslam,2. Baskr (H.l). 242 '- - QagataY UlugaY ( ) ($eriye Sicillerinin Tarih Aragtlrmalartna Agrlmast) Qa$atayU ugay,1930'luyrl ardatarihgi i$imizegeriyesici leriuzerinde incelemeleriyle.yeni bir soluk getiren -taiin aragttrmacllarlnln onde gelenlerindendir.'5t iatt evleri, bol6e kultur merkezleri olarak Cumhuriyet tarihinde dnemli bir yer tutar. Hall< evlerinin bulundu$u gehirlerde halk evi mecmualan, tise o$retmenlerinin yerel tarih. Uzerinde yazllarlnln yayrmlandrgr birei y"yin organt.ottrqiut. $eriye sicillerini baqlrca kaynak olarak kullanan bu aragttrmalar, yenilili olarak sosyal tarihe' halk hareketlerine, gehir sosyal stntflartna, esnafa ve gunluk yagama ait orijinal konulan ele almakta, TUrk tarihgiliginie belki ilk deia gerqek anlamda sosyal tarih yapmakta idiler. Bu akrm, kugkusuz, 1930'lu yrllarda devletin sosyal konulara yonelmesi sonucu kadro 'hareketinin etkisi altrnda idi' Diyarbaktr Lisesinde fi$retmenlik yapan Mustafa Akda$ aynt aktmt izleyenler arasrnda idi. Balrkesir Lisesi ve Muallim Mektebi-taiin hocalartndan KAmil Su' d$rencilerini, bu arada bu sattrlart yazant bu gibi aragttrmalara tegvik etmekte idi. Bu alanda onemli aragtrima yayrnlayanlar arastnda Qa$atay Ulugay,rn 6zel bir yeri vardtr. Manisa bdlgesi ve Batr Anadolu'da halk hareketleri ve eftryatrk uzerinde Manisa g"iiy" sicillerini tarayarak yaptt$t aragtrrmalarr, belgelerle birlikte iki cilt otara[ yaytnladt.105 Qagatay uiugay, ingiltere'cle krsa bir sure kaldrktan sonra Topkapt sarayr belge xoi"xriyoninu tasnir iolrrff.. atandt onun hazrrladt$t katalogun ilk iki fasikultr yay,ttanmigtri.tou BiltUn noksanlartna ra$men bu katalog, hdla bu argivin en ayrtnttlr bagvuru tas.nifidir' (Tasnif igine ytllar sonra i. H. Uzungargrtr devam -etmigtir.; baoatay Ulugay_ tasnif igine devam ederken rasiladror onemri uazr netllteii yairmrivarar. oit tut gekti.tot onun geriye sicil defteilerine gore zeniii. netglterle yivrnladrgr Manisa esnaftna aiteseri,bualandaenetrafltetutlerdenbiridir'."" ulugay bu yayrnlartnda Manisa geriye sicillerini esas tutmug' boylece sicilterin,o=y"l 'trrir,in 6nemli t-ii 1tvn"O' oldudunu ortaya koyarak 1gb0'lerden sonra bu vadide yap,tan gunig aiaqtrrma-laraton 6rnek olmugtur' Qagatay ulugay,rn 6nemli, katkrlirr 'arasrnda saruhano$ullart ve Karaosmanoguilarr,na ait yayrnlarrnr zikretmek gerekir a Biyografisiigin bk. Beileten;xxxlv, (M. $akiroglu).,0, XVt. ve XVll. vuzvrroa iniui"rstn'oa Egkryalrk uu gitx Haieketleri, lstanbul' 1944',* iopxupi S"r"y, Aigiv Krlavuzu; lstanbul, ,or,,yavuz Sultan Selim Nasrl Padigah OlJu', luef taritr Derqisi' Vl-g (1954)' s'53-90' padigahtarrn ozet nayatinr anlatan n'ururo'ili'fr,rlftrpfaitlstanbu-l 1956) son derece ilginq belgeleri iqermektedir.,ou XVll. Y0zyrlda Manisa'da ZiraalveTicaret ve Esnaf Tegkilatr; lstanbul' 1942' 10s,rg, vadide yine geriye sicillerini gdre yayrnlanmtg onemli bir eser: A' Cohen; The Guilds of otoman Jerusalem, bu eser gurada gtkmtgttr: the ottoman Empire and lts Heritage; Editorler: S. Faroqhive H. lnalcrk, Nu' 21, Leiden: Brill' 2001' tto Manisa Tarihi, 1. Gokqen ile birlikte, tt'tanisa tgeg; Q' Ulugay' Saruhan o$ullarrve Eserlerine Dair Vesikalar l-ll, lsfanbul,

17 Vakrflar Barkan, osmanlr sosyal ve ekonomik hayatrnda evkafrn onemi uzerinde durarak ozgun galrgmalar yayrnlamrgtrr. Bu arada i. H. Ayverdi ile birlikte yayrmlbdrklarr istanbul Vakrflarr Tahrir Defteri, istanbul tarihi igin temel bir eserdir. Nasrl ki, Kanunlar ve Hudavendigdr Livasr Defteri, tarrm ekonomisi, maliye, toprak hukuku igin temel belgeleri vermekte, butgeler ve muhasebe defterleri mimarlrk, ingaat, iggilik, maliye ve para tarihi, SUleymaniye Camii ve imareti ingaatr (2 cilt) iggilik, malzeme, fiyailai, ihtisab kanunlarr, devletin pazar ve fiyat kontrolu uzerinde iemej. belge koleksiyonlan olugturmaktad r r. Vakrflar alantnda Barkan'rn en kabiliyetli takipeilerinden biri, Bahaettin Yediytldrz'drr. Yediytldtz'tn Institution du vaq fau XVllle siecle en Tdrquie, etude socio-historique adlr doktora galrgmasrnrn ilk basl<rsr, CentrsNational de la Reclrerche scientifique'in destegiyle gereeklegmigtir."l orta,ve yeni Qa$larda Musltiman toplumlarrn sosyal, kulturel ve el<onomik hayatrrda son derece onemli bir rol oynayan vakrf muessesesine, Farkanir.izleyerek Annales ekolu'nun total tarih anlayrgryla yaklagan Yediyrldrz, bu Jronudaki aragttrrnalartnda, ihtimali sondaj metodunu kullanmrg; lfantitatif analizlere de bagvurarak, TUrk vaktflartnrn XVlll. yuzyrldaki durumunun ve toplumun di$er sektorleriyle iligkilerinin tablosunu gizmigtir. Yecllyrldrz'rn bu rnetodu o$rencileri tarafrndan di$er yizyillar iqin de kuflanrlmrg, vakfrn TLirkiye'de XVlll, XIX ve XX. yuzyrllardaki tablolarr da sergilenmigtir.ll2 Barkan'dan Sonra ' '-. tsugtin bazt yaalarda Barkan'r, resmi milli tarih politikasrnrn bir temsilcisi gibi gosterme e$ilimine rastlamaktayrz. Bu tamamryla yanlrgtrr. O, Battlr tarihgilerin, Osmanlr devlet sistemi ve onun sosyoekonomik -yaptsl hakklnda bilgisizlikten kaynaklanan sathi yargrlarr karglsrnda, belgelerini ortaya koydu$u karmagrk bir sistemi tanryrnca tepki gosteriyor, bazen abartmalr tanrmlamalar yapryordu. Osmanlr hakkrnda go0u kez olumsuz htikum vermeye alrgmrg Battlrlar, bunu "milli" tepki gibi gostermeye galrgmakla kendileri hata igindedir. Barkan, gergekleri ortaya koyah bir tarihgidir. Buna l<argt, geng kugak arasrnda, go$u universite iktisat ve slsyoloji boltimlerine mensup bir grup, Osmanlr tarihini Marxist teoriye, ozelliheasya Tipi Uretim Tarzr (AMP)na gore yorumlamayr denediler.' Baglrca Sencer Divitgio$lu; Osmanlr Toplum Yaprsr, istanbul, MAY Yay., H. islamoglu ve Q. Keyder Eegitli denemelerinde Marxist AMP teorisini titizlikle izlectiler]13 Tum bu grup, Barkan'tn ortaya koydu$u bilgi ye kapaklarr kendi teorilerine' temel yaptr. Grup arasrnda tarihgi H. islamoglu-inan, AMp'ye tragrmlr tttturk Tarih Kururnu Bastmevi, Ankara, Kitap, ikirrci kez t(riltur Bakanhqr tarafrndan basllmtgttr (Ankara, 1990). TUrkgesi, XVlll. Yrizyrlda Trirkiye'de Vakrf tfiessesesllbir Sosyal Tarih Incelemesi- adryla yakrncla e Ti.irk Tarih Kurumunda grkicaktrr. "'Nazif Ozt0rk; TUrk Yenilegme Tarihi Qerqevesinde Vakrf MUessesesi, Ankara, 1995, Hasan Ytiksel; Osmanlt Sosyal ve Ekonomik Hayatrnda Vakrflann RolU Uzerinde Bir Aragtrrma ('1585- ]_gb3), (Ankara Universitesi Sosyal Bilimler EnstitUsri Basrlmamrg DoRtora Tezi). t" Bu ekoltin elegtirisi igin bi. lnalcrk; "On the Social Structure of the Ottornan Empire. Paradigms and Research" From Empire to Republic, lstanbul, lsls, olmakla beraber, Barkan gelene$ini izl-eyerek. argiv belgelerine.dayalt, bazt ampirik aragtrrmalar da yalrrmlamrgtrr (Oimanlr.lmparatorlu$u'nda Devlet ve Ekonomi, tstanbul, 1gg1). Osmanlr tipfumunoa nispeten?a sayrda mulk toprak sahibinin u"tr'g', osmanhnrn krrsal alanda yaygln miri devlet to-11* rejimini degigtirecer 6tgtiye u!a.o.mamrg, yerel feodallerden kurulu bir reltm olugmamrg, noytece Aurupa'Oat i gini yelet servaj/serflik orlaya gtkmamrg' Maxist teoride beklendigi gibi, iiuruo"n kapitalizme geqig sitreci asla gergeklegememigtir. nmi ylne Je, miri toprak rejiminin ve gift-hane sisteminin osmanl toplumunun iemeti ve dura$an- bir sosyoekonomik yaplnln att yaprsr ororgu tezi, belgeterin ortaya.xoyougu bir gergek olarak kabul goruyordu. Divitgio$lu ve on, itt"y"nler, ingitiz konsolos raporlartna gore Hindistan'r ornef Lt""n Uto'tn AMP teorisinin, Osmanlr toplum yaplslnl agrklamad. V"t"iriit "io,g,n, itiraf etmiglerdir. Bu denemelerde onlar' daima Barkan'rn verilerine dayanmak.o'"nju kalmrglardrr' AMP teorisinin temel idcfiasr gudur: Fethe ve zoradayanan Asya askeri imparatorluklartnda l?i :: gehir arasrnoa,oryoekonomit'oir butunlegme olmamt$ttr; para ekonomtst ve kapitalizm geligememigtir. oggy. komunist memlekeilerinde ise, osmanh rejimi "geri bir -feodalizm", AitX"nlttUu geligmekte olan Batr tipi yerel feodalizmi geriletmig bir rejim olarak tasvir olunmugtur' Askeri-idareci stntftn elinde biriken para, ekonomik g;igi;1"r" 9.01, iuragan v-akrf tesislerine yatrllmrgt,r. "C"iit"iici.feodalizm' teorisini baglrca Buigar Osmanisti Vera Mutafcieva i$#i;il.i'f;;il;i kontrolu alirndaki ttim memleketlerde' Osmanlr rejimi hikkrnda tamamryla bu teori. h6kim olmug' bu g6rug dogrultusunda yefii bir tarih literatdru ortaya grkmrgtrr' Divitqio$lu'na gore' Osmanll sosyoekonomik formasyony,. Afo ve bdyle bir feoda.l-yaptntn karrgrmrnr t"rnrif''"orr- Ozellikle'Xvlil. yuzyrl ayan donemini g0z 6ni'ine --ve alarak fsfamogfu Keyder, Aftlp ' teoiisiyle l^ Wallerstein'in,,peripheralizatioi,, teorisini br$cugt'rrntyu. 9a19rrlar. Osmanl sosyal formasyonunun bigimlenmesinde" ["nut toplumlari kendine ba$rmlr kllan Avrupa kapitalist dunya ekonomisinin etkisini hesaba katma geregine inanrrlar. Barkan'a dayanarak, osmantt 6rne$inde, devletln her alanda e ge men, butunlegtirici (integr"tiu"i ioi i.in U ozell it<ie belirti rle r' lgT5yrllarrndaBarkan'tnaEtt$rqr$rrdayUriryen'^f?[3]'?9'kFB Marxist teoriyi izreyen bir bagka-irrinei'tr,t"ustlia Akdag ( )'dtr'"" Akdag, setguklu J6neminden -urirrvur"t xvl..yizyrl sonlarrna kadar Tgrkiye tarihini,,oryj-"konomik att' yllroan, t"u"horn gelen dinamikler gergevesinde LU almayr O"n"migtii' Qnyn li/arxist teoriyi ampirik tarih aragtrrmalalyla ba$dagtlratu'tni*oan farkt, Barkan gibi' tezlerini Osmanlt argiv belgelerine,- mlihimm" Jetterteri ve kadr hahkeme sicillerine dayandrrma metodudur' odaledans estenesde apopulationbu garesousla dominationturqueau*xetxv esiec es'',etudeshistoriques,,sofia, , Bu g6ru9l", iqn Or.. inatcrk; "On the S,i"i"iStructure"' From impire to Republic' s'41-45' ttu Akdag'tn baglrca eserleri: "O"*uiii'-itp"otorf uo, *n Kurulug ve lnkigafr Devrinde Ti.irkiye'nin lktisadi Vaziyeti, Belleten, jilsi irg+g)' 1;/55-(19d0); rl*iy" Tarihi'nde lgtimai Buhrantar serisinden; Medreseti rrv"ni"i'. ilslanirur,, 1952); cetati lsyanlarr ( )' (Ankara, 1e63); Tiirkiye'nin lktisadi fiiitiii*ini, i ittiunuur' rszzl' ll' (Ankara' 1e71);TUrk "." ilalkrnrn Dirlik ve D0zenlik Kavgast' (Ankara' lws)

18 Akdag'rn osmanrr tarihgirigine onemri katkrsr, Anadoru koytusunun medrese softalart, ucretli asker Sekban ve Sarucalar ve bunlarrn Lgrryaya donugmiig tipi Celaliler uzerindeki onemli aragtrrmalarrdrr. o, bu grupla', padigah kullarrna dayanan osmanlr rejimine kargr Anadolu rofrusunun mucadelesi bigiminde algllryordu. Akda$'rn tezlerini elegtiren yazrlarrmd"ttt $, noktalarr dlizeltmeye galtgttm: celafller,,isy.g! eden koyluler degil, Auusturyarrtara kargr 15g3_1606 savagtnda devletin tufekli askere. ihtiyicr dolayrsryla,halktan.orguledigi sekban ve saruca b6lukleridir. onlar, rrrg atamayrnca egkrya,ormug ve devlet bunlarr egkrya anlamrnda celali aoryta "nr"yu baglamrgtrr. onlar, Yuz sene savagrarr srrasrnda Fransi'da solguncuruga bagrayan compagnies d'arms ucrefli asker kumpanyararrna benzer. xvr. yazytrda sosyal nedenlere gerince; bunarrmr, % 40 istunde bir nufus artrgr'sonucu topraksrz kalan.kdylunun trgat, levent ve sekban-saruca askeri biciminde baska segim volrarr aramasiyra asrklayabiririz. 1soJ-J;# ;ilffi; savas donemi, osmanrrnrn krasik aikeri ve mari sisteminii njk;f;;loili*s,,r. Avusturyaltlartn yeni ustun vasrflr ategli silahlarr t arg,r,no" osmanlrlar tufekli asker olarak yenigeri ve sekban-saruca askerini faitasryla artrrmak zorunda kalmrg, bu durum mali bunalrmrn ve Anadolu,da anarginin yakrn sebebi olmugtur' Aslrnda bu, tarihgiferin "askeri oevrim Irititury revolution),, dedi$i Avrupa silah ve t.uu3! teknolojisindeki geligme ite itigt<iti bir otgudur. Akdag, bazt temel nedenleri hakkryla'belirlemeden uzak olmakla beraber, tarihginin dikkatini olaylartn vehamef ve derinligine gekmekle,turkiye sosyal tarihine 6nemli bir katkrda bulunmug, Balkan'r-n ihmal etti$i tarihi sosyal geligmelere Parmak basmrgttr. o, osmanlt tarihi uzerinde Barkan. ekolu yanrnda Marxist katkrfarr, tdrlhgiligin Marxist regeteye sadrk kalmalarrnu rrgrnun, yine de hayli yararlr olmugtur. Koylu ug 9T"iqi srnrfr, para ve ucrefler, gunruk ya$am, rnerkez tagra, gehir-koy ve iligkileri, gibi aragtrrma alanlarr' iundeme girmig, ekonomik -sosyai tarihginin. ufku geniglemig, Annales ok"ulunun anradrg, butuncu bigimde (total, holistic,.globlly bir tarih yazrolrgrna yaklagrlmrgtrr. Bqrkan, do$ru.lluda bu yaptr$r empiiit< aragtrrmalarla temeiieri hlzrrtamrg, genigletmigtir. tarih ufkumuzu ' Yeni '. Tepkiset Akrmlar 1997'de Mersin'de toplanan _ve "milliyetgi" tariiigiligin enine boyuna elegtirildigi l. ulusal rarih Kongresi'ne runutan bitd;rid;irb rurr.ivl'j" v"ni tarihgilik gorrig ve aktmlarrnr yanirtan ilging bir platforrn olugturmugtur. orada geng tarihgifer, 9u gozfemi yapmaktadrr: Tirihgilik, "rikro-milliyetgilik ve etnik temelli bolgesel savaglartn" etkisi altrndadrr ve bizzat tarihgiligin bu4fla payr oldu$u inangndadrrlar.. Milliyetgiligi, "milli benlik", "kolektif kimlik" olarak ele alan sosyolojik yaklagtm, onun 6tekine, bagkasr TUrkiye orne$inde Batr ve aztnlrklar' kargrsrnoa devletin tutum ve varsaytmlart geklinde ortaya Erktr$rnr vurgular (8. Qukurova ve M. YUksel). Tarih ve milliyeteilik i.rzerirre l. Ulusal Tarih Kongresi, gerqekte' TUrkiye'de 1970'lerin sag-sol kavgalanyla baglayan toplumsal tepkileri yrnstrurr itibarryla dikkite de$er. Yeni donemde halk, 27 Mayrs 1960 darbesiyle bir kez daha belli bir disiplin alttna sokulduguna inanmtg' buna kargr yeni donemde Demokrat Partiyi surduren yeni sa$cr partiler ortaya grkmrg, bizzatchp'nin sultact kadrosuna kargt sosyal reform isteyen Ecevitqi fraretbt g1glenmig, iktisadi darlk iginde bunalan Ulkede gegim ve gelecek umudunu kaybetmig bir gengli$in devrimci radikal direnci baq -gosteltlg' b' radikal akrma kargr Turk-islim sentezi formuluyle bir milliyetgi-lslamct hareket gittikge mlitan bir nitelik kazanmrgtrr ddneminde TUrk tarihgili$i, bu siyasi atmosferin kuvvetli etkisi alttndadtr. TUrkiye'de gimdi gunu inanrlryor ki, ulus-devletin kurulugu ile beraber, millet-devlet dzdlglegmesi gelmigtir. Dunyada oldu$u gibi gunumuz TUrkiyesi'nde de, ULnun sonu gelmig, 6zellikle ekonomik globallegme aktmt yeni geligimi hrzlandtrmtgttr. $imdi cemaatler, aztnltklar, go$ulcu sivil toplum -trrr*tuti 6ne grkmaktadrr. Postmodernizm, ikinci Dunya Savagr sonunda' merkeziyetgi, tek hukuka dayanan, ekonomide butunlegmeyi hedefleye.n milli devletin sonunu mu ifade ediyor, sorusu gundeme gelmigtir' Tarihqilik de devletin tekelindedir. $imdi e$er mumkunse, "populeri merkeze alan bir tarih yazrcrlr$r,' gerekir (Y. Sarrbay;. "Mlltiy"tgi, muhafazakdr tarihgileri" elegtiren Tanrl Bora;ya gore, TUrk taiinqitigine "devlet mitosu" egemendir' Bu 9e9it tarihgilikte, TUrkl0k kavramt temel mitostur' "Turk tarih tezi" bunun aqtk bir ifadesidir. Bu tarih mitolojisinde, Turklerin devlet kuruculu$u, kurulan devleiler arasrnda devamlrlrk, kahraman devlet kuruculart, merkeziyetgi evrensel devlet kavramlan egemendir, Esasen Turk-islam sentezi anlaytqt da, bu mitoslara dayantr' Mersin Kongresi'ne bildiri sunanlar asltnda, xx. ynzyt sonunda Turkiye'nin yeni Jiyasi, sosyal, ekonomik yaplsl ve gartlarr Uzerinde gozlemlerini dile gltirmekte (milliyetqilik, kilresellegme, postmodernizm' devlet mitosu, KUrt kimli$i), Osmanlr toplum yaplsl ve Osmanlt devlet anlayrgr (cemaatler etnik gluplar kargtstnda devlet, TUrkiye Cumhuriyeti'nin 1uruiug doneminde agll milliyetgiliki konulart Uzerinde eleqtirel gozlemler yapmaktadrrlar. "t lnalctl<; "osmanlt lmparatorlu$u'nun Kurulug ve Inkigafr Devrinde Ttirkiye,nin iktisarji Vaziyeti Uzerine Bir Tetkik Munasebeiiyre", aurr"t"n, xv (1951), ,,Miritary and Fiscar Transformation in the ottoman rmpire, ', Archivum ottomanicum. vl(1g80), s ,,intn"''n ve Milliyetgilik; l. ulusal rarin xongresi Bitdiriteri, Mersin, MU Fen-Edebiyat Fakultesi,

19 GENELKURMAY ASKERI TARiH VE STRATEJiK ETUT BA$KANLIGI runr nsxrri rnnih ronaisvolru ' f SBN : 97 B NSN: ' YAYIN KURULU BA$KANI Korgeneral Eyup KAPTAN - YAYIN KURULU Dr. E. Tumg. Gungor CEBECIOGLU Dr. E. Tu$g. Erdal YURDAKUL Prof. Dr. ilber ORTAYLI Prof. Dr. Regat GENQ? Dog. Dr. Yusuf SARINAY Doq. Dr. Omer TURAN + + ' nr. Og. Alb. Ahmet TETIK nr. Og. Yb. Zekeriya TUnrnnrru :' TTIRK ASKERITARIH KoMISYONU GENEL SEKRETEni or. 00. Yb. Zekeriya TURKMEN, puzrlri Red. Uzm. Yasemin TASCI Red. Uzm. Melek ALKA, Red. Uzm. llkay SARIKAYA SAYFA OUZEN Red. Uzm. Yasemin TA$CI - ' "Uluslararasr Askeri Tarih Dergisi"nde yer alan dugunce ve yorur[lar yazarlannrn kigisel goruqlerini yansrtrr. Bu itibarla TUrk Silahh Kuvvetlerinin goruglerini yansrtmaz. Kitapta bulunan yazr ve resimlerin her hakkr sal<lrdrr; ancak, kaynak gosterilmek suretiyle iktibas edilebilir. Adres: - Gnkur. Askeri Tarih ve Stratejik Etrit Bagkanh$r. Tiirk AskeriTarih Komisyonu (TATK) Genel Sekreterli$i Bakanhkla/ANKARA!, Telefon: / 312 4O Belgegeger: '32 elmek: tsk.mil.tr -? J GENELKURMAY BASIMEVi YAYIN NUMARASI :

20 urusmmrfisr rtkeri rari[ K0mi$yo]tu aa UTUTIIRIRI3I I$KERI TARIII DEROIfI riinr A$Krni rnnini w mnrni riirrtinu N" 87 Ankoro - 2OO7