n e v a r n e y o k Antarktika da Rüzgar Enerjisi Mars ta Yaflam

Transkript

1 n e v a r n e y o k Antarktika da Rüzgar Enerjisi A n t a r k t i k a d a k i bilimsel araflt rma i s t a s y o n l a r n d a yaflayan bilim adamlar oldu unu d u y m u fl s u n u z d u r. Buzlarla kapl k ta A n t a r k t i k a d a k i a r a fl t r m a istasyonlar n n elektrik gereksinimleri, petrolle çal flan jeneratörlerle sa lan yor. Bu jeneratörlerin çevre kirlili ine neden oldu unu göz önüne alan Avustralyal araflt rmac lar, araflt rma kamplar n n elektrik gereksinimini, rüzgar gücüyle elektrik üreten türbinlerle sa lamay düflünmüfller. Ancak bu konuda karfl lar na baz zorluklar ç km fl. Örne in, rüzgar türbinlerinin k tada y l boyunca ortalama olarak saatte 40 kilometre h zla esen rüzgara dayan p dayanmayaca bilinmiyormufl. Neyse ki, üç y l önce Hindistan da gerçekleflen çok güçlü bir f rt nada rüzgar türbinlerinin bu h za dayanabilece inin gözlendi ini ö renmifller. Araflt rmac lar n flimdilik tek sorunlar, türbinlerin s s n n -55 C nin alt na düflmesi durumunda, metal bölümlerinin zarar görecek olmas. Bunu önlemek için, türbinlerin çelikten yap larak üzerlerinin so uktan koruyucu bir malzemeyle kaplanmas gerekiyor. Mars ta Yaflam Uluslararas bir araflt rma grubundan araflt rmac lar, Dünyam za Mars tan gelmifl, dört milyar yafl ndaki bir göktafl nda, mikroskopla görülebilen baz kristaller bulmufllar. Görünümü zincire benzeyen bu kristallerin, ancak canl lar taraf ndan oluflturulmufl olabilece ini düflünüyorlar. ALH84001 ad verilen göktafl ndaki bu kristaller, Dünya daki bakterilerin üretti i benzer kristallerle ortak özelliklere sahip. Göktafl ndaki kristalleri inceleyen baz araflt rmac lar, Mars ta mikroorganizmalar n, Dünya m zdakiyle ayn zamanlarda ortaya ç km fl oldu unu düflünüyorlar. Günümüzde Mars ta canl lar n bulunup bulunmad ysa henüz kesin olarak bilinmiyor. 4 Bilim Çocuk

2 Dünyan n En "S cak" Canl s Kendi Kendini Onarabilen Plastik ABD de Illinois Üniversitesi nden araflt rmac lar, çatlad nda kendi kendini onarabilen sentetik bir malzeme gelifltirdiler. Normalde, plastik malzemeler çatlad nda ya da k r ld nda bunlar onarmak çok güç oluyor. Yeni gelifltirilen malzemenin yap s nda, çatlaklar olufltu unda bunlar doldurmaya yarayan özel bir s v içeren kapsüller var. Bu yeni malzemenin, uzay araçlar ndan yapay organlara kadar birçok yerde kullan labilece ini belirtiyorlar. Yak n bir zamana kadar, en yüksek s cakl klarda yaflayan canl, s cakl n 55 C ye ç kabildi i Sahra Çölü ne özgü bir kar nca türü olarak biliniyordu. Geçti imiz y l, Delaware Üniversitesi nden araflt rmac lar, Pasifik Okyanusu nun dibinde, s cak su kaynaklar n n yak n nda 100 C lik s cakl klara bile dayanabilen yeni bir kurtçuk türü buldular. Pompeii kurdu olarak adland r lan bu canl n n özellikleri, birçok araflt rmac n n ilgisini çekiyor. Pompeii kurdunu ve ona yak n yerlerde yaflayan bir bakteriyi inceleyerek bu canl lar n bedenlerinin iflleyiflini anlamaya çal fl yorlar. Bunun bir nedeni, bu canl lar n üretti i enzimler konusundaki bilgilerden, enzimlerin kullan ld deterjan ve haz r besin üretimi gibi alanlarda yararlan labilecek olmas. Filler Nas l Say l r? Soyu tehlikede olan canl lar n yaflayan bireylerinin say s n bilmek, bu hayvanlar n korunmas amac yla çal flan uzmanlar için büyük önem tafl r. Bu hayvanlar n say lar n belirleyebilmek için araflt rmac lar, ilginç yöntemler gelifltirmifller. Kimi hayvanlar saymak için, uçaklardan yararlan yorlar. Ancak filler gibi, a açlar n bol oldu u bölgelerde yaflayan hayvanlar saymak için uçaklardan yararlanmak yetmiyor. Araflt rmac lar, belli bir bölgede yaflayan fillerin say s n tahmin edebilmek için onlar n arkalar nda b rakt klar d flk lar n say yorlar. Bunu yaparken de, fillerin d flk lar n n do ada ne kadar zamanda yok oldu unu bilmek gerekiyor. Çünkü, ayn fil sürüsü, d flk lar sayd n z bölgeye birkaç kez u ram fl olabilir. Geçti imiz günlerde Afrika da yap lan bir toplant da araflt rmac lar, bu yöntemin, koruma çal flmalar nda görev alan kiflileri fillerin say s konusunda yan ltabilece i konusunda uyard lar. Çünkü, fillerin d flk lar n n bozulma süreleri asl nda bölgeden bölgeye de iflkenlik gösteriyor. Örne in, birbirine komflu olan Gabon ve Kamerun u ele alal m. Araflt rmac lar, Gabon un ya mur ormanlar nda yaflayan fillerin d flk lar n n Kamerun dakilere göre % daha h zl do aya kar flt n bulmufllar. Fil d flk lar n n Gabon daki bozulma h z n göz önüne alarak, Kamerun daki bir bölgedeki fil d flk lar n sayan görevliler, o bölgede san landan çok daha fazla fil yaflad n düflünüyorlar. Bilim Çocuk 5

3 Soda Kutular ndan Sanat Eseri Türlerin Tükenifli ABD den bilim adamlar, günümüzden 250 milyon y l önce Dünya ya düflen bir göktafl n n, o zamanki canl lar n % 90 n n soyunun tükenmesine neden oldu unu düflünüyorlar. Bu göktafl n n, dinozorlar n ortadan kalkmas na yol açan göktafl yla ayn büyüklükte ya da daha büyük olabilece i görüflündeler. Bu görüfle göre, Dünya ya çok büyük bir göktafl n n düflmesi, bir dizi çevresel felaket bafllatt. Günümüzden 65 milyon y l önce gerçekleflen bu olaylar, dinozorlar n yeryüzünden silinmesine neden oldu. Paleontologlar, Dünya n n jeolojik tarihini, türlerin tükenifline göre adland r yorlar. Örne in, Permiyen Dönem, trilobitler ve krinoidler gibi canl lar n yeryüzünden silinmesiyle son bulmufltu. fiimdiye kadar Dünya da türlerin böyle büyük ölçüde tükendi i befl kez görülmüfl. Bugün bilim adamlar n n ço u, günümüzden 65 milyon y l önceki Kretase Dönemi nin bitmesinin nedeninin Dünya ya düflen bir göktafl oldu unu kabul ediyorlar. Bunu anlamak için baflvurulan yollardan biri, o dönemde oluflmufl kayalar n yap s n incelemek. Örne in, Kretase Dönemi nin sonunda oluflmufl kayalardaki karbon atomlar n n içinde, Dünya d fl ndan gelmifl helyum atomlar bulunmufl. flte, bu bulgular fl nda birçok araflt rmac, Kretase Dönemi nin son bulmas na, Dünya ya düflen bir göktafl n n neden oldu unu düflünüyor. NASA n n Dünya D fl Ak ll Yaflam projesinde çal flan paleontologlar, günümüzden 250 milyon y l önceki Permiyen Dönem in sonunda oluflmufl Roma da bulunan ünlü Collesium u duymuflsunuzdur. Yandaki resim, Collesium a de il, bir benzerine ait. 10 metre geniflli inde, 40 metre yüksekli indeki bu yap n n özelli i, 2 milyon soda kutusu kullan larak yap lm fl olmas. Igino Lazaretti ve Giovanni Cadei adl sanatç lar, bu yap y 30 gönüllünün yard m yla 3 ayda tamamlayabilmifller. Neden Collesium un bir benzerini yapmay seçmifller bilmiyoruz ama, bu yap y ortaya ç karmaktaki amaçlar, insanlar n ilgisini çevre sorunlar na ve gerikazan m n önemine çekmeye çal flmakm fl. Eser, bir ay sergilendikten sonra bozulmaya terkedilmifl. kayalarda da, küre biçimli karbon moleküllerinin içine hapsolmufl helyum atomlar na rastlam fllar. Ancak bilim adamlar, flimdiye kadar bu göktafl n n nereye düflmüfl oldu u konusunda bir ipucu bulamad lar. O dönemde k talar Pangea ad nda tek bir süperk ta halinde biraraya toplanm fl olduklar için, bilim adamlar bu göktafl n n okyanusa düflmüfl olma olas l n n yüksek oldu unu düflünüyorlar. Bulufl fienli i Bulufl fienli i ne kat l m kabul edilenlerin en geç 1 May s 2001 de elimize ulaflacak flekilde bulufllar n g ö n d e r m e l e r i g e r e k i y o r. 6 Bilim Çocuk

4 Amazon Ormanlar Yok Olabilir Amazon ormanlar n n zarar görmesi asl nda yeni bir konu de il. Ya mur ormanlar nda her gün binlerce a aç kesiliyor. Bugün, ya mur ormanlar n n yar s yok olmufl durumda. Ya mur ormanlar n n yok olmas n n birçok nedeni var. Baflta geleni, yeni tar m alanlar açmak için a açlar n kesilmesi. Ya mur ormanlar n n topraklar, tar m ürünleri yetifltirmek için gerekli K fl Uykusu K fl uykusuna yatan bir ay n n, kovu una gelerek onu rahats z edebilecek kurt gibi hayvanlara karfl kendisini savunabilmesi için, kas gücünü büyük oranda korumas gerekir. ABD deki Wyoming Üniversitesi nden araflt rmac lar, k fl uykusuna yatan ay lar n kaslar n n zay flamas n nas l engellediklerini merak etmifller. Bunu ortaya ç karmak için, y l n 5-7 ay n k fl uykusunda geçiren kara ay lar (Ursus americanus) do ada bularak, k fl uykusundayken bedenlerinde oluflan de ifliklikleri ölçmüfller. Araflt rman n sonucunda, k fl uykusu boyunca ay lar n kaslar n n % 22 oran nda zay flad n bulmufllar. Uzmanlar, bir insan n ayn süreyi yatarak geçirmesi durumunda, kaslar n n gücünü % 85 oran nda kaybedece ini hesaplam fllar. Dahas var; ay lar n k fl uykusundayken bedenlerindeki proteinlerin % ini kaybettikleri anlafl lm fl. Araflt rmac lar, ayn süreyi uyuyayarak geçiren bir insan n, bedenindeki proteinlerin % 90 n kaybedece ini hesaplam fllar. besinler aç s ndan zengin olmad için, çiftçiler, alan verimlili ini kaybedince, a açlar keserek yeni bir tar m alan aç yorlar. Böylece, orman parça parça yok olmaya do ru gidiyor. Hayvanlar için otlak alan açmak için de ya mur ormanlar na zarar veriliyor. Kerestecilik, petrol arama çal flmalar ve madencilik gibi nedenleri de unutmamal.a açlar yok olunca bu bölgelerde ya mur ve sel sular toprak örtüsünü baflka yerlere sürüklüyor. Birçok bitki ve hayvan türü de yaflama alan n kaybederek tükenme tehlikesiyle karfl karfl ya kal yor. fiu anda Amazon, ya mur ormanlar içinde en iyi durumda olan. Çünkü, hem yay lm fl oldu u alan çok genifl, hem de insanlar n kolay kolay eriflebilece i bir yer de il. Ancak Amazon da yok olma tehlikesiyle karfl karfl ya. Çünkü, Brezilya hükümeti buraya yeni yollar açmay planl yor. Araflt rmac lara göre, ya mur ormanlar na yollar aç lmas da ya mur ormanlar n n yok olmas n n önemli nedenlerinden biri; çünkü, yollar buralara daha çok insan n gelmesi ve ormandan kâr sa lamaya çal flmas na yol aç yor. Araflt rmac lar, daha önceki deneyimleri göz önüne alarak, böyle bir durumda 2020 y l nda Amazon ormanlar ndan da geriye pek bir fley kalmayabilece ini düflünüyorlar. Peki ama, kara ay lar k fl uykusunda güçlerini korumay nas l baflar yorlar dersiniz? Araflt rmac lar, ay lar n idrarlar n gerikazan m yoluyla proteine çevirdiklerini ve uyurken de kaslar n hafif hafif çal flt rmay sürdüklerini düflünüyorlar. Ay lar n bunu nas l baflard klar tam olarak anlafl l rsa bu bilgiler, insanlarda kas zay flamas n n önüne geçmede kullan labilir. A s l Z ü l â l Bilim Çocuk 7

5 öykülerinizden Einstein n bir sözü var: Düfl gücüne sahip olmak, bilgi sahibi olmaktan daha önemlidir. Bilgi sahibi olman n bize sa layacaklar elbette tart fl lmaz; ancak düfl gücünü kullanamayan kiflilerin de yeni eserler üretmesi biraz güç. Peki, bu düfl gücü nas l gelifltirilebilir? nsanlar düfl gücünü kullanabilmeyi en kolay çocukken ö renirler. Düfl gücünü, dolay s yla yarat c l gelifltiren yöntemlerden yararlan larak e itilen çocuklar ileride en basit sorunlar çözerken bile bu becerilerini kullanabilirler. Bilim Çocuk dergisi olarak biz de sizin, yarat c, sorun çözen, düfl gücü genifl bireyler olarak yaflama at lman z istiyoruz. Bu amaçla size yarat c l n z gelifltirmeye yönelik etkinlikler sunuyoruz ve bunu sürdürece iz. Bu etkinlikleri size sunarak, birbirinizle yar flman z sa lamay planlam yoruz; iste imiz gelifliminize katk da bulunmak; daha do rusu kendi kendinizle yar flman z (!) sa lamak. Amac m z, yaratman za, üretmenize olanak sa layacak malzemeler verebilmek ve kendi kendinizi gelifltirmenize yard mc olmak. Uzun sözün k sas, bu bir yar flma de il; yaln zca kendi kendinize e lenceli denemeler yapman z için güzel bir olanak. bir zaman n z kald ; ama yine de bu önerimize yan t verebilirsiniz. Kufl göçü planlar n z çok k sa süre içinde bekliyoruz. Mart say m zda verdi imiz foto raf için de öykülerinizi h zla göndermeye bafllad n z. Onlar n da hepsi birbirinden güzel. Bu etkinliklere kat l m n z n yüksek olmas bizi çok mutlu ediyor. Ocak say m zda yay mlad m z foto raf için birbirinden güzel öyküler gönderdiniz. Her bir öykü bir renk oldu bizim için. Çünkü, her birinde farkl bir mesaj, her birinde ayr bir tat vard. Bunlar n aras ndan bir seçim yapmak çok zor oldu. Gönlümüzden geçen hepsini birden yay mlayabilmekti; ancak bunu yapmam z çok zor olaca ndan, içlerinden birini seçtik. Umar z, sizler de Hasan Ali Yücel lkö retim Okulu 6-C s nf ndan arkadafl n z Mart Esin fiemin in öyküsünü be enirsiniz. Çocuklar n yarat c l gerçekten de s n r tan m yor. Bu etkinlik sayesinde öykü yazmaktan çok hoflland n z da ö rendik. Yarat c l n z öykü d fl ndaki alanlarda da kullanabilece iniz bir etkinlik de önerdik. Ancak, fiubat say m zda verdi imiz "Siz Olsayd n z Ne Yapard n z?" etkinli ine iliflkin çok az yan t geldi. Çok de il, az 8 Bilim Çocuk

6 ? Bir gün annesi Anibu yu tafl toplamaya gönderdi. Nehre geldi ini suyun sesinden anlard. Kayaya geldi. E lence olsun diye, elindeki sopayla bal klar dürtüklemeye bafllad. Bu arada arkada büyük bir gölge belirdi. O kadar korkmufltu ki birkaç kez yutkundu. Sonra gölgeye bir yenisi daha eklendi. kinci gölge daha küçüktü. çinden bir güç geldi ve arkas na döndü. Bu, görmeyi istedi i hayvand. Bu hayvan uzun boylu, siyah benekli, zarif bir yarat kt. Büyük zürafa Anibu nun karfl s nda su içiyordu. Yavrusu da Anibu ya bafl n sallayarak bak yordu. Anibu ise hiç k p rdamadan zürafalar izliyordu. Bu tatl yarat klara art k gözü al flt ve bir süre onlar izledi. Bafl n Günefl e do ru çevirdi. Art k akflam olmak üzereydi. Fakat hiç tafl toplamam flt. El yordam yla birkaç tafl alarak eve döndü. Dönüfl yolunda küçük zürafaya isim bulmufltu bile: Züfi... Annesi toplad tafllar çok güzel buldu; o luna teflekkür etti. Anibu, yaflad günün rahatl yla deliksiz bir uyku çekti. Rüyas nda ise Züfi ye binmifl, tüm dünyay geziyordu. Sonsuz Dostluk Sakin akan nehrin k y s nda yaflayan Mangazeynfltayn kabilesinin en genç üyelerinden biriydi. Anibu, dört kardefli, annesi ve babas yla mutlu bir çocuktu. Anibu nun ailesinin tek geçim kayna, nehrin sert tafllar ndan yapt klar hayvan heykelcikleriydi. Yapt klar heykelleri satmak için haftada iki kez Kinflasa pazar na giderlerdi. Anibu, tafl toplamak için gitti i nehrin k y s ndaki büyük, siyah kayaya oturup su içmeye gelen atlar, geyikleri, filleri izlerdi. Yapt klar heykelciklerden tan d ; ama flimdiye kadar görmedi i zürafay çok merak ederdi. O nehrin k y s nda flimdiye kadar görmedi i tek hayvand zürafa. Sabah tafl toplama s ras A abeyi Kofi deydi. Kofi çok m r n k r n edince, Anibu gönüllü olarak gidebilece ini söyledi. Çünkü, Züfi yi ve annesini görmek istiyordu. O her zamanki gibi çok mutluydu. Heyecanla renk renk tafllar toplad. Siyah kayaya oturdu unda, zürafalar gelmiflti. Korkusunu yenip Züfi ye yavaflça parmaklar n n ucuyla dokundu. Züfi bafl n sallad ; sanki "evet, dost olabiliriz" diyordu. Art k her gün o dev kayada bulufluyorlard. Birbirlerine masal anlat yor, z pl yor, kofluyor ve hatta gülüyorlard. Anibu, yine gönüllü olarak tafl toplamaya gitti i nehrin k y s ndaki büyük, siyah kayada elindeki sopayla bal klarla oynafl rken bir yandan da Züfi yle annesinin yolunu gözlüyordu. Önüne, sa na, soluna bakt, belki flakad r diye; ama yok, yok, yok!!! Güneflin batmas na yak n, yorgun arg n evine dönerken, al fl k olmad bir sesle irkildi. Bu, yan ndan geçen bir kamyonun sesiydi. Ard ndan sanki rüya gibi bir fley oldu. Züfi ve annesi kamyonun içindeydi... Onlar hayvanat bahçesine götürülüyordu. Günlerce a lad. Züfi ve annesinin yafll gözlerle bak fl n unutam yordu. Sonunda karar verdi. Züfi ve annesini o dev kayaya kaz maya bafllad. Aylarca süren çabadan sonra bitirdi. Tafl toplamaya gitti i zaman kayan n bafl nda Züfi ve annesini izlerdi. O hâlâ mutlu bir çocuktu. Mart Esin fiemin Hasan Ali Yücel lkö retim Okulu/6-C/Eryaman/Ankara Bilim Çocuk 9

7 Dünya Günü Bir öyküyle ç kt k yola... Bir sabah sahilde yürüyüfl yapan bir adam, gördü ü manzara karfl s nda flaflk nl a u ram fl. Bütün k y can çekiflen denizy ld zlar yla doluymufl. Bir önceki gece çok güçlü dalgalar n etkisiyle binlerce denizy ld z, geri dönemeyecek kadar uzaklaflm fllar evlerinden. Adam yapabilece i hiçbir fley olmad n düflünerek üzgün üzgün yürümeyi sürdürürken, denizy ld zlar n denize atmaya çal flan bir çocu a rastlam fl. Çocuk nefes nefeseymifl ve belli ki uzun zamand r bununla u rafl yormufl. Çocu un yan na gitmifl ve "Burada binlerce denizy ld z var. Hepsini atmana olanak yok. Senin bunlar denize atman neyi farkettirecek ki?"demifl. Çocuk hiç ald r fl etmeden yapt ifle devam etmifl. Bir taraftan denizy ld zlar n tek tek denize atarken, di er taraftan da adama "Bak bu denizy ld z için çok fley farketti ama; bunun için de ve bunun için de..." demifl. Adam bir an durmufl ve çocu un ne kadar hakl oldu unu farketmifl. O da, bu güzel hayvanlar n evlerine dönmesine yard m etmeye bafllam fl. 12 Bilim Çocuk

8 Dünya Günü bütün insanlar n, gezegenimizi korumak için neler yap labilece ini düflünüp, y l boyunca bunlar yerine getirmek için kararlar ald klar gün. Elbette gezegenimizi korumak için tek bir gün yeterli de il. Nas l ki annelerimizi sadece Anneler Günü nde de il, her gün seviyorsak, gezegenimizi de her gün korumal y z. Peki bu günün nas l ortaya ç kt n biliyor musunuz? 1963 y l nda, ABD'de Senatör Gaylord Nelson, gezegenimiz için endiflelenmeye bafllam fl. Senatör Nelson, dünyam z n giderek kirlendi inin, bitkilerin ve hayvanlar n öldüklerinin fark ndaym fl. Neden daha çok insan n bu sorunu çözmek için u raflmad klar n merak ediyormufl. Ülke yönetiminde etkili di er yöneticilerle konuflmufl bu konuyu. Hep birlikte, o dönemin devlet baflkan n n tüm ülkeyi dolafl p insanlara bu sorunun önemini anlatmas na karar vermifller. Buna karfl n kendilerine yard mc olacak yeterince insan bulamam fllar y l nda, Senatör Nelson n akl na gezegenimizdeki bu sorunu insanlara anlatmak için özel bir gün düzenleme düflüncesi gelmifl. Bu amaçla, bütün okullara ve ö rencilerin okudu u dergilere bir yaz göndermifl. Bu dergileri hemen hemen bütün okullar al yormufl ve Nelson en çok çocuklar n yard m edece ini biliyormufl. 22 Nisan 1970 y l nda ilk "Dünya Günü" düzenlenmifl. Ülkenin her yerinde, insanlar do a için yard m edeceklerine söz vermifller. flte, o günden beri "Dünya Günü" bütün ülkelerde düzenli olarak kutlan yor. Art k dünyadaki bütün insanlar, do an n önemini ve do ay koruyabilmek için birlikte iflbirli i içinde çal fl lmas gerekti ini biliyorlar. Fabrikalar n ço u, endüstriyel at klar n do aya boflalt rken çok dikkatsizce davran yorlar. Bizler ve di er canl lar için çok önemli olan göller ve su kaynaklar m z kurutuluyor. Havay temizleyen en güzel ormanlar m z yeni konutlar kurulmas için kesiliyor. Dünyam z, her geçen gün daha da kirleniyor, hayvanlar m z ve bitkilerimiz de ölüyor. Geçen y l tüm dünyada 184 ülkeden milyonlarca insan Dünya Günü nü de iflik çevre etkinlikleriyle kutlad. Biz de bu y l 22 Nisan Dünya Günü nde gezegenimizde olup bitenlere bir bak p, onu korumak için neler yapabilece imizi düflünüp bir liste oluflturabiliriz. Bizim akl m za ilk gelenler flöyle: Daha az a ac n kesilmesi için ka tlar m z arkal önlü kullanabiliriz. A aç dikebiliriz. Kullan lm fl ka tlar ya da gazeteleri, daha sonra onlar tekrar kullanmak üzere yak n çevremizdeki geri dönüflüm kumbaralar na atabiliriz. Sokak hayvanlar na yuva sa layabiliriz. Bilgisayar m z kullanmad m z zaman ekran koruyucunun devreye girmesini beklemeden ekran kapatabiliriz. (Bilgisayar ekran n çal flt rmak için 60 watt l k bir ampulün kulland kadar bir enerjiye gereksinim oldu unu biliyor muydunuz?) Siz de akl n za gelen baflka önlemleri bu listeye ekleyebilirsiniz. Kendi kendinize kararlar al p bunlar bir ka da yaz p her zaman görebilece iniz bir yere asabilirsiniz. Hatta s n f arkadafllar n zla ve bizimle de bu düflüncelerinizi paylaflabilirsiniz. Okul panosuna büyük bir a aç resmi yap flt r p yapraklar na da al nmas n düflündü ünüz önlemleri yazabilirsiniz. Böylece bütün bir y l boyunca bunlar an msay p, ald n z bu kararlar yerine getirebilirsiniz. Okulunuzda, yöneticilere mesajlar vermek için mektup kampanyalar düzenleyebilirsiniz. Yaz lan bu mektuplar ilgili yerlere yollarsan z belki de olumlu yan tlar alabilirsiniz. Bu sizce de güzel olmaz m? Elbette her olumsuzluk hemen ortadan kalkmaz. Bunun için biraz zaman ve sab r gerekir. Örne in, fabrikalar n zehirli at klar atmas n bir anda engelleyemeyiz ya da hayvanlar n ve bitkilerin hepsini kurtaramay z. Ancak akl m za gelen en ufak düflünceleri bile gerçeklefltirerek, gezegenimizde olumlu farklar yaratabiliriz; t pk "denizy ld z " öyküsünde oldu u gibi. Küçük bir çocu un öyküsüyle ç kt k yola, neden bu sizin de öykünüz olmas n! Banu Binbaflaran Resimleyen Yi it Özgür Bilim Çocuk 13

9 14 Bilim Çocuk

10 ÇOCUKLU UN T A R H Tarihten söz etti imizde akl m za neler gelir? Dünyan n ve ülkelerin tarihinde dönüm noktas olarak kabul edilen olaylar, kanl savafllar, zaferler, yenilgiler, imparatorluklar n kurulufllar -y k l fllar, krallar n, komutanlar n ve soylular n yaflamlar Gerçekten de çok uzun süre boyunca tarihçiler devletlerin ileri gelen kiflileri ve önemli politik olaylarla ilgilenmifller; onlar kaydetmifller. Ancak, s radan insanlar n geçmiflte neler yaflad klar, ilgi alanlar na pek girmemifl. Bunun nedeni, yaln zca tarihçilerin bu konularla ilgilenmemeleri de il, s radan insanlara iliflkin daha az say da belge ve kay t kalm fl olmas ayn zamanda. O dönemlerde çok az kifli okuma-yazma bildi inden, bu insanlar kendilerine iliflkin daha az say da kan t b rakm fllar. Böylece o günlerden bugünlere daha az bilgi kalm fl. 20. yüzy la gelindi inde, tarihçiler art k bu konularla da ilgilenmeye bafllam fllar. Özellikle Philippe Aries ad nda bir Frans z tarihçinin 1963 y l nda yazd bir kitap, bu konuda çok fleyi de ifltirmifl. Aries, kitab nda s radan aileler ve onlar n çocuklar n n geçmiflini anlamaya iliflkin gelifltirdi i yeni yöntemleri ele alm fl. Biz de bu yaz m zda çocukluk tarihinin kimi ilginç yönlerini size aktarmay düflündük. E er çocuklu un tarihini merak ediyorsan z, yaz m z okumay sürdürebilirsiniz. Bilim Çocuk 15

11 Tafl Devri nde yaflam nas ld? Bugün sahip oldu umuz teknolojik olanaklar n hiçbiri o zaman yoktu. Atefl vard, kap-kacak ve kesici aletler vard, o kadar. nsanlar ma aralarda yaflarlard. Baba avlan rd, anne meyve, yemifl, kök ve zehirsiz otlar toplard. Yaflam, her yönüyle do ayla iç içeydi. Bu nedenle çok ciddi bir yaflam savafl da söz konusuydu. flte, böyle bir dönemde çocuk olmak hem güzel hem de zor olsa gerek. Güzeldi; çünkü çocuklar do adan uzak de illerdi. Zordu; çünkü çocuklar n yaklafl k yüzde ellisi daha büyüyemeden ölüyorlard. Bunun nedenini tahmin etmek hiç de güç de il. Do al afetler, hastal klar, vahfli hayvanlar, kazalar... nsanlar, o dönemde bunlarla henüz bafledemiyordu ve tüm bu olumsuzluklardan da en çok çocuklar etkileniyordu. O dönemde, pek oyuncaklar olmad ndan, çocuklar n oyun gereksinimlerini do al nesnelerle karfl lad klar düflünülüyor. Tafl Devri nde yaflayan çocuklara iliflkin bilinenler, arkeologlar n aç a ç kard klar kadar yla yukar da sözünü ettiklerimizden fazla de il. Çünkü, bu devirden kalma buluntular aras nda çocuklara iliflkin pek ipucu yok. Gelin ilk ça lardan günümüze do ru ilerleyelim. Çocuk sevgisi her zaman vard. Eski M s r döneminden kalma bu heykelde k z n kuca na al p öpen bir anne var. Ludingirra dan Annesine fiimdi Irak s n rlar içinde bulunan Sümer kenti Nippur da yap lan kaz larda bulunan bir tablette, bir çocu un annesine yazd bir fliir vard. Çivi yaz s yla yaz lm fl bu fliiri sümerolog Muazzez Ç çözümlemifl. Arkeolog Emin Baflaranbilek, ortaya ç kar lan bu fliire iliflkin flöyle bir öykü kurgulam fl: Nippur da oturan Ludingirra ad nda ergen bir çocuk, bir gün yaflad bu yeri terk edip baflka bir kente gitmifl. Üzüntüden yataklara düflen annesini özleyen Ludingirra, Nippur a giden bir haberciyle annesine yazd bu fliri göndermifl. Bakal m Ludingirra annesine neler söylüyor... (Soru iflaretleri çözümlenememifl sözcükleri gösteriyor.) Geziye giden kral n habercisi, Seni Nippur a gönderece im, flu haberi ulaflt r. Uzun bir yolculuk yapt m. Annem üzüntüde (?) uyuyam yor, Odas na bir k zg n söz girmeyen o, Durmadan yolculara sa l m soruyor, Selam mektubumu eline ver. Senin için neflelenecek olan annem(in eline). E er annemi bilmiyorsan (onu tan maya yarayacak) tarifini vereyim. Onun sat rlar nda sevimli bir ses, kelimelerinde iyi bir anlam! Kol ve ayaklar fl ldayan (?), parlak (?) bir heykel (dir annem). Tanr sal bir güzellik, bir gelin, bir nefle, Genç k zl ndan beri takdis edilmifltir o. Kaynatas n n evini kendi gücüyle idare eden, Kocas n n tanr s na alçakgönüllülükle hizmet eden "Inanna n n yeri"ni bakmas n bilendir o. Kral n a z n n sözünü hiçe saymazl k etmez. htiyatl, mal mülkü ço altand r o. Sevilen, nefleli, hayat doludur. Kuzu, iyi kaymak, bal ve kalpten taflan ya d r. Annemin ikinci özelli ini vereyim. Annem ufukta parlayan bir fl k, difli bir da geyi i, Bir sabah y ld z, en parlak, K ymetli bir akik, Marhafli den bir sar safir, Bir prenses mücevheri, cazibe dolu. Sevimli bir nefle (?), bir akik mücevheri.(?) Bir kalay yüzük, bir demir bilezik, Bir alt n çubuk (ve) parlak gümüfltür. Gerçek bir fildifli heykelcik, pek çekici Lapislazuli tabanl k üzerinde duran bir alabastar lama (d r o). Sana annemin üçüncü özelli ini vereyim. Annem mevsiminde ya mur, en iyi tohumlar için sudur. Bol ürün, iyi (?) huntu arpas Bolluk bahçesi, nefle dolu. yi sulanm fl çam, kozalaklarla süslü. Yeni y l n ilk meyvesi, ilk ayda yetiflen ürün, Sulama hendeklerine bereket getirecek suyu götüren bir kanal, Çok tatl Dilmun hurmas, çok aranan en iyi cins hurmad r o. Sana annemin dördüncü özelli ini vereyim. Annem kurbanlar n sevinci dolu bir bayramd r. Sayg l bir korku ile bak lan bir Akitu kurban d r o. O, çok nefle veren bir dans yeridir. Prenslerin yaratt bir bolluk flark s d r. Bir aflk, zevke doymayan, seven bir kalptir o. Rahata dönen bir esirin haberidir o. Sana annemin beflinci özelli ini vereyim. (Annem) çam a ac ndan bir araba, flimflir a ac ndan taht revan, En iyi ya larla kokutulmufl güzel bir elbise, Devekuflu yumurtas ndan bir flifle, en iyi ya doldurulmufl, Süslenmifl, hofl (?) bir taç (?) Sana verdi im tarifler onlar sana flekillendirmifltir. Lama lara sahip olan o hofl han m annemdir. Kulak kesilen ona nefle ile götür. "Sevgili o lun Ludingirra dan selam" de ona...sana vereyim?? 16 Bilim Çocuk

12 Zaman içinde bugüne biraz daha yaklaflt m zda, çocuklara iliflkin bilgileri Sümer tabletlerinde buluyoruz. Mezopotamya da yaflam fl olan Sümerliler, bilindi i gibi ilk tekerlekli tafl tlar ve çivi yaz s n gelifltiren uygarl k. Yaz yazmam z Sümerliler in çivi yaz s n gelifltirmesine borçluyuz biraz da. O zamanlar henüz kâ t olmad ndan, çivi yaz s kil tabletlerin üzerine kaz n rd. Yaz n n bulunmas yla, ö retilmesinin gereklili i de ortaya ç kt. Bu amaçla çivi yaz s n n ö retildi i okullar kuruldu. Tarihte bilinen "ilk" okullar böylece Sümerliler le kurulmufl oldu. Sümerliler okula "tablet evi, ö retmene "okulun babas ", ö rencilere de "okulun o ullar " derlermifl. Bu sözcüklerin anlam ndan yola ç karak, arkeologlar, o dönemdeki ö retmenlerin ve ö rencilerin yaln zca erkek olduklar n düflünüyorlar. Ama, Sümer okullar na tüm erkek çocuklar n kat labildi ini sanmay n. Okula yaln zca kent prenslerinin, elçilerin, rahiplerin, tap nak görevlilerinin, askerlerin, yazmanlar n çocuklar gidermifl. Bu kifliler, o dönemin seçkin kiflileriymifl. Daha alt tabakalardan kiflilerin çocuklar na gelince, onlar da tarlalarda ve baflka ifllerde çal fl rlarm fl. Üstelik, Sümerliler de çocuk iflçiler t pk kad n iflçiler Bu heykel Eski M s r da yaflam fl bir aileyi gösteriyor. Ailenin çocuklar daha küçük boyutlarda flekillendirilmifl. E itim konusuna dönecek olursak, ö retmenler Sümerli çocuklar n üzerinde çal flacaklar tabletleri haz rlarlarm fl. Ayr ca, ö rencilerin ödevlerini yap p yapmad klar n da denetlerlermifl. Ö rencilerse verilen ödevleri ezberlemekle yükümlüymüfller. Ezberlemek, o zamanki e itim sisteminde önemli bir yere sahipmifl. Bugün, ça dafl e itimcilerin yarat c ve gelifltirici bulmad klar ezberci e itim anlay fl n n Sümerler e dek uzand n buradan anlayabiliriz. Sümerli çocuklar, okulda kil üzerine çivi yaz s yazmay ö renmekten baflka, ekonomi, matematik, geometri, uzunluk-a rl k-hacim ölçüleri, gökbilim ve t p konular n da ö reniyorlarm fl. E itimlerinin daha ileri aflamalar ndaysa Sümerli tanr lar n ve krallar n yapt klar iflleri, kahramanl klar n anlatan efsaneleri kil tabletler üzerine kaz yorlar ve ezberliyorlarm fl. M.Ö y llar ndan kalma bir okul tableti. Sümerliler in Nippur, Uruk, Mari gibi kentlerinde erkek çocuklar okula gidip kil tabletlere yaz yazmay ö renirlerdi. Okula yaln zca soylular n ve ileri gelen baflar l kiflilerin çocuklar gidebilirdi. O dönemde okul e itimi oldukça kat yöntemlerle yap l rd. gibi yar m ücret al rlarm fl. Kad nlara ve çocuklara verilen de eri tahmin etmek pek güç de il. Zaman yolculu umuzu sürdürelim. Biraz da Eski Roma ve Eski Yunan da çocu un durumuna göz atal m. Bu dönemden kalma eserlerde çocuklara ve oyunlar na iliflkin betimlemelere rastlan yor. Ayr ca, varl kl aileler ve çocuklar na iliflkin bulgular da var. Bu dönemde bebeklerin do umu kutlanacak bir olay olarak de erlendirilirmifl. Ancak, istenmeyen ya da hastal kl çocuklar uzak yerlere b rak larak ölüme terk edilirmifl.varl kl ailelerde bebeklere sütanneler bakarm fl; yürümeyi ve konuflmay ö renen çocuklara da pedagoglar. Bugün de kullan lan pedagog sözcü ü e itimci anlam na gelir. Genelde erkek Bilim Çocuk 17

13 1664 te yap lm fl olan bu tablodaki çocuklar ne kadar da nefleli ve hareketli görünüyorlar! Soylu aileler, ünlü ressamlara çocuklar n n tablolar n yapt r rlard tarihli bu tabloda soylu bir aile resimlenmifl. O dönemde çocuklar büyüklerin kopyas olacak flekilde giyinirlermifl. çocuklar pedagoglarca e itildikten sonra dil dersleri veren bir ö retmene gönderilirmifl. Dil derslerinde ünlü ozanlar n fliirleri yaz l p ezberlenirmifl. Ayr ca, o dönemde çocuklar n müzik e itimine de önem verilirmifl. K z çocuklar, erkek çocuklara göre daha s n rl e itim al rlarm fl. Genellikle evde oturup yemek piflirmeyi, örgü örmeyi ö renirlermifl. Günümüze yak n tarihlere ait arkeolojik buluntulardan çocuklarla ilgili olanlar n n say s, daha eski tarihlilere göre daha fazla. Arkeologlar n yorumuna göre bu, çocuklu un ve çocuklu un toplumsal öneminin zaman içinde artt n gösteren bir kan t. Çocuklu un toplumsal öneminden söz edince akla yaz m z n bafl nda ad geçen tarihçi Philippe Aries geliyor. Aries, ortaça dönemindeki çocuklu a fl k tutuyor. ncelemelerini Frans z toplumu üzerinde yapan Aries e göre, çocukluk, yaln zca biyolojik bir geliflim dönemini de il, toplumsal bir grubu temsil ediyor. Aries, çocukluk kavram n n yüzy llardan önce bilinmedi ini düflünüyor. Ancak, bundan kastetti i çocuklar n sevilmedikleri, ihmal edildikleri ya da terk edildikleri Çocuklu un tarihine iliflkin ipuçlar geçmiflte yap lm fl tablolarla ortaya ç k yor. Bu resimlerden onlar n nas l giyindiklerini, nas l yaflad klar n anlayabilirsiniz. 18 Bilim Çocuk

14 demek de il. Onun belirtmek istedi i, çocuklar n yetiflkinlerden farkl görülmedi i. Örne in, 10. yüzy lda yaflayan sanatç lar eserlerinde çocuklar küçük yetiflkinler gibi görüntülüyorlarm fl. Bu, çocuklar n uzunca bir süre yetiflkinler gibi kabul edildiklerine iliflkin örneklerden yaln zca biri. Çok eski zamanlarda çocuklar tan mlayan sözcükler bile yokmufl. Sonuç olarak, Aries, Ortaça da çocuklukla pek ilgilenilmedi ini düflünüyor. Çocuklar n o dönemlerdeki giysileri yetiflkinlerin bir benzeriydi. 17. yüzy lda ilk çocuk giysileri ortaya ç kmaya bafllam flt. Ancak Aries, çocuklar na özel giysiler giydirenlerin daha çok toplumun üst tabakas ndan aileler oldu unu düflünüyordu. Toplumun daha alt tabakalar ndan olan ailelerin çocuklar giysi, yaflam ve oyun aç s ndan yetiflkinlerden hiç de farkl de ildi. 18. yüzy ldan bafllayarak çocukluk kavram yavafl yavafl de iflmeye bafllad. Bu de iflim süreci içinde, çocuk giderek ailenin merkezinde yer al r oldu. Aries in düflüncelerine karfl ç kanlar da oldu; ancak o yine de çocukluk tarihi çal flmalar n bafllatmas nedeniyle tarihteki öncülük konumunu korudu.. Bu kez zaman içinde ilerlemeyip, dünya üzerindeki yerimizi de ifltirelim ve Osmanl mparatorlu u döneminde çocuklar n nas l yaflad na bir gözatal m. Osmanl mparatorlu u döneminde çocuklar büyüyene de in eve ba l bir yaflam sürdürürlerdi. Avrupa dakine benzer bir biçimde, yoksul ve varl kl ailelerin çocuklar na sa lad klar e itim, birbirinden farkl yd. Yoksul çocuklar "tafl mektep" denilen mahalle okullar na giderdi. Varl kl kiflilerse çocuklar na özel ö retmenler tutard. O dönemde çocuklar daha çok kendilerinin ya da büyüklerinin onlar için yapt klar oyuncaklarla oynarlard. Bugünkü gibi oyuncak üreten fabrikalar yoktu. Tahta çemberler, kay klar, f rdöndüler (döndürülerek oynanan, alt köfleli topaç benzeri bir oyuncak) onlar n en çok oynad klar oyuncaklard. Bulduklar art k malzemelerden oyuncak yaparlard. Karagöz-Hacivat gibi gölge oyunlar na çok ilgi duyarlard. O zamanki çocuklar daha çok sokakta oynarlard. Çocuk parklar olmad ndan, oyun yeri olarak mahalle aralar n, cami avlular n, yang n yerlerini (o dönemde evlerin ço u ahflap oldu undan, çok yang n ç kard ) ve mezarl klar seçerlerdi. Osmanl döneminde yabanc ressamlar n resimlerindeki çocuklar inceleyen araflt rmac Marianna Yerasimos, Osmanl toplumunda çocuklar n küçülmüfl büyükler gibi göründüklerini söylüyor. Bunun nedeni, giysilerinin, büyüklerinkilerin küçük birer kopyas olmas yd. Onun bu gözlemi, Frans z toplumuna iliflkin Aries in gözlemlerine çok benziyor. Zaman içindeki yolculu umuzu biraz daha sürdürüp yirminci yüzy la gelelim. Geçti imiz yüzy l, çocukluk kavram n n birçok toplumda daha da geliflti i bir dönem oldu. Dünya çok önemli tarihsel olaylara sahne oldu. Yirminci yüzy l n ilk kuflaklar iki ayr dünya savafl yaflad. Bilim Çocuk 19

15 Ac n n ve yoklu un anlam n belki de en çok onlar farkettiler. Ac deyince akla hemen Anne Frank geliyor. Anne Frank 1940 larda Hollanda da yaflayan bir yahudi ailesinin k zlar ndan biriydi. Hitler yönetimi yahudileri bask lamaya bafllad ktan sonra, aile iki y l sakland. Ancak, en sonunda onlar da bulunarak toplama kamp na götürüldüler. Saklanmaya bafllad klar nda 13 yafl nda olan Anne Frank, bir an defteri tutmaya bafllad. Daha sonra an lar kitap olarak yay mland ve tarihe fl k tuttu. Hitler döneminde yahudilerin yaflad klar zorluklar bir genç k z n an lar ndan okumak, insanlar çok etkiledi. fiimdi Hollanda da Amsterdam kentinde Anne Frank Müzesi nde yaflamlar na iliflkin birçok fley sergileniyor. Anne Frank o zaman daha çocuktu ve onun gibi milyonlarca çocuk ve insan savafllardan, anlaflmazl klardan ve rk ayr m ndan, yokluktan ötürü çok ac çekti. Oyun oynamak, bugün oldu u gibi, geçmiflte de çocuk dünyas n n önemli bir parças yd. Anne Frank n An Defterinden 20 Haziran 1942 Babam, annemi ald zaman otuz alt yafl ndaym fl; annem de yirmi beflinde. K zkardeflim Margot, Frankfurt on Maine de, 1926 y l nda do mufl. Yahudi oldu umuz için 1933 te Hollanda ya göçtük. Babam Travies N. V. flirketine iflletme müdürü atand. Bu firma yine ayn binada bulunan, babam n da hissedar oldu u Kolen ve Co. firmalaryla birlikte ifl görüyor. Ailenin geri alan üyelerine gelince, Hitler in yahudilere karfl ç kartt klar yasalar n sillesinden kurtulamad lar. Bu yüzden hep kayg içinde yaflad k. Day lar m (Yahudi k rg n ndan) sonra Amerika ya kapa att lar. Ninem de bize geldi, yetmifl üç yafl nda May s ndan sonra, iyi günlere veda ettik. Önce harp. Yenilgi. Sonra Almanlar sökün etti. Derken biz Yahudilere bilinmedik çilelerin kap s aç ld.yahudilere karfl ard ard na yasalar geldi: Yahudiler sar y ld z takacak! Yahudiler bisikletlerini teslim edecek! Yahudiler trene binemez! Otomobil süremez! Yahudiler üçle befl aras al flverifl edemez! Yahudiler, sadece "Yahudi dükkan " yaftas tafl yan dükkanlara girebilecek! Yahudiler sekizden sonra soka a ç kmayacak! Bu saatten sonra bahçelerinde bile oturamayacaklar! Yahudiler tiyatroya, sinemaya, e lence yerlerine giremez! Yahudiler maçlara kat lamaz! Havuzlar, kortlar, hokey alanlar Yahudilere yasak! Yahudiler H ristiyanlar ziyaret edemez! Yahudiler ancak Yahudi okullar na gidebilirler! Daha böyle bir sürü yasak Neye dokunsan yasak! Ne yapsan yasak! Gene de yaflay p gidiyorduk. Jopie derdi ki bana: "Ödüm kopuyor k m ldamaya, yasak bir fley yapaca m diye." Özgürlük diye bir fley kalmam flt. Gene de yaflad m za flükrediyorduk Yirminci yüzy lda, Türkiye aç s ndan da çok önemli olaylar yafland. Herfleyden önce Cumhuriyet ilan edilmifl ve devrimler yap lm flt. Toplumsal anlamda her konuda bir de iflim sürecine girilmiflti. Harflerin, giyim kuflam n, kanunlar n de iflimiyle Türkiye de çocuk, yetiflkin herkes yeni bir döneme ad m att. Cumhuriyet döneminin çocuklar, flimdi büyükbaba ya da büyükanne oldular. O dönemde neler yaflad klar n belki de bize en iyi onlar anlat rlar. Ankara Üniversitesi nden Prof. Dr. Mine Tan bir araflt rma s ras nda, Cumhuriyet döneminde çocuk olan Zerrin Tüzün le bir söylefli yapm fl de do an Zerrin Tüzün, eski Cumhuriyet Senatosu na seçilen ilk kad n üyeydi. Söyleflilerinin bir bölümünde Zerrin Tüzün, zmir de insanlar n fesi b rak p flapka giymeye bafllad klar n flöyle anlat yor: Fes kald r lacak diye bir emir ç kt. Babam da gitti, çarfl dan bir flapka sat n ald, geldi... Hatta bir müddet, iki enifltem, birbirlerine flapkalar n gösterirlerdi: Ben bunu ald m, sen ne ald n?, Sana yak flm fl, yak flmam fl gibi Ve bir cuma günü, o zaman cumayd tatiller, bir cuma günü, bugünden itibaren fes giymek yasak denildi. Bizim evimiz de So ukkuyu Caddesi derler, zmir de Karfl yaka da, o caddenin üzerindeydi. Bir anda inan r m s n z, cadde y rt k fesle doldu. Fesini y rtan soka a att. K pk rm z oldu cadde neredeyse ve herkes flapka giydi. Ve flimdi mesela, zaman zaman sar kl lar, takkeliler falan görüyoruz. Hay r, hiçbir tane yoktu öyle. Herkes gayet normal flapkas n giydi bafl na." Çocukluk an lar, iflte böylesine fl k tutuyor Cumhuriyet tarihine. Bizler de onlar n yaflad klar na dikkatle bakal m ki gelece imizi olumluluklarla doldural m. Zuhal Özer 20 Bilim Çocuk

16 Onlar ve Onlar n Adlar Mahir Kula Nergis, Çi dem, Buket Gül, Yasemin, Demet Çiçeklerden demet demet Adlar çiçek adlar Yüzleri çiçek yüzleri Kimi da larda, sarp kayal klarda Kimi bahçelerde, saks larda. Gün olur gonca gonca aç l r Gün olur yaprak yaprak dökülür Onlar m güzel? Çiçekler mi güzel? Onlar çiçeklerden güzel Onlar adlar ndan güzel Seyhan, Nil, Dicle, F rat Adlar rmak adlar Gezerler da lar, ovalar Kâh bulan k, kâh duru Ne serüvenler yaflarlar Karl da lar n yamaçlar ndan Engin denizlerin dinginli ine Kimi çavlan olur, yükseklerden dökülür Kimi sakin olur, yaz lara yay l r Y ld z, Günefl, Sema, Uzay Adlar göklerde gezer Kimbilir? Belki yürekleri de! Kimi gece olur fl ldar, Kimi gün olur fl ldar. Kâh karar r, kâh a ar rlar Kaya, Doruk, Yamaç, Sarp Da larla an l r adlar Belki da larda e lenir gönülleri Da lar var sarp, ürkütür yürekleri Da lar var sakin, ba r nda e ler papatyalar, gelincikleri Kurt, Aslan, fiahin, Do an Adlar totem adlar Kimi yerde gezer, ma rur, hâkim Kimi yüksekten uçar, al c kufl misali Yar fl rlar adlar, s fatlar, kendileri Bazen adlar onlar n peflinde Bazen onlar adlar n n peflinde Adlar totem adlar Koyanlara selam olsun! Nisan, May s, Eylül Meltem, Bora, Ya mur Adlar mevsim adlar Adlar iklim adlar Bazen l k, sakin, yumuflak Bazen sarp, so uk, inatç Mevsimler gibi klimler gibi Çocuklar gibi Çocuklar Adlar Hepsi onlar n adlar Biraz umutlar Biraz hayatlar Bazen hayal, bazen gerçek Kendileri adlar ndan gerçek Adlar hayal, onlar gerçek Bilim Çocuk 21

17 Dünya Yuvarlakm fl Uzay teknolojisiyle Mars a gitmeye haz rland m z günümüzde Dünya n n bir basketbol topu gibi küre fleklinde oldu unu biliyoruz. Profesyonel basketbolcular n tek parmaklar nda topu döndürdüklerini görmüflsünüzdür. Biz bugün Dünya n n kendi etraf nda kendili inden, hiçbir güç olmadan döndü ünü de biliyoruz. Oysa eski zamanlarda insanlar dev bir tekerle in üzerinde yaflad m za inan rlard. Onlara göre, Dünya düzdü. Bu düz Dünya n n ortas nda kara, çevresinde deniz vard. Denizin, Dünya n n kenar na kadar devam etti ini düflünürlerdi. Öyle ki, bir gemi ile karadan çok uzaklafl l rsa Ben Gördüm Dünya n n kenar ndan bofllu a düfleceklerini zannederlerdi. Birkaç bilge adam d fl nda! Bu insanlar bilge yapan, çevrelerini sorgulay c bir bak fl aç s yla incelemeleriydi. Eski Yunanl lar zaman nda bilginler bulutsuz gecelerde gökyüzünü incelerlerdi. Ay n evrelerini, gezegenlerin ve y ld zlar n hareket etti ini, y ld zlar n bir düzeni oldu unu keflfetmifllerdi. Dünya n n, bu görkemli evrenin bir parças olup olmad n merak ediyorlard. Eski Yunanl bilgin Pisagor, büyük olas l kla Dünya n n yuvarlak oldu unu ilan eden ilk kifliydi. 22 Bilim Çocuk

18 Pisagor un bunu nas l keflfetti ini bilmiyoruz. Belki de bir tepenin üzerinde denizi seyrederken uzaklara yelken açan gemileri izlemifl, bu arada onlar n yavafl yavafl ufuk çizgisinde kaybolduklar n farketmiflti. Biliyorsunuz, bir gemi k y dan uzaklafl rken, önce teknesi, sonra direkleri ve en son duman gözden kaybolur. K y ya yaklaflan bir gemininse, ilk olarak duman, sonra direkleri ve en son tekne k sm görüfl alan na girer. Bugün hepimizin bildi i Dünya n n yuvarlak oldu unu gösteren bu basit kan ta karfl n, ö rencileri ve baz bilginler d fl nda Pisagor'a kimse inanmad. Yeryüzünün e imli oldu unu söylediler. M.Ö. 3. yüzy lda yaflayan Aristo, gökyüzünde gözledi i bir olay üzerine Pisagor'un hakl oldu unu kan tlad. Dünya yuvarlakt! Dünya gibi Ay da fl k yayamaz. Ay, Günefl in fl n yans tt için parlakt r. Ay, Dünya çevresindeki ayl k yolculu unu yaparken, Günefl Ay n farkl k s mlar n ayd nlat r. Baz günler Ay n bize dönük taraf tümüyle ayd nlan r. Ay n bu flekline Dolunay denir. Bu evrede Ay tepsi gibi parlar. Ay Dolunay evresindeyken Dünya, Ay ile Günefl in aras ndad r. Kimi zaman bu konumda Dünya n n gölgesi Ay n üzerine düfler. Bu olaya Ay tutulmas denir. Ay tutulmas her zaman olmaz. Aristo Ay tutulmas n gözlerken, Ay n yüzeyinde yavaflca hareket eden gölgeyi farketmiflti. Gölgenin dünyaya ait oldu unu keflfetti. Gölge yuvarlakt! Aristo ve baz bilginler için bu olay Dünya'n n yuvarlak oldu unu kan tlamaya yeterdi. Biraz matematik ve mant kla bu dev kürenin büyüklü ünü hesaplamaya çal flt lar. Çözümleri pek do ru olmasa da bu insanlar, Dünya n n, yuvarlak oldu unu anlayamayaca m z kadar büyük oldu unu keflfetmifllerdi. Tüm bu kan tlara karfl n Dünya n n kendi etraf nda dönen bir küre oldu una inanan insan say s azd. E er Dünya bir top gibi yuvarlaksa, Dünya n n alt taraf nda bulunanlar baflafla m duruyorlard? Peki ama nas l düflmüyorlard? E er Dünya bir top gibi dönüyorsa insanlar bofllu a saç lmaz m yd? Bu insanlar o zamanlar her fleyi, hatta havay ve bulutlar bile Dünya n n merkezine çeken kütleçekim kuvvetinden habersizdiler. 15. yüzy la de in, Dünya n n yuvarlak oldu u kitaplarda yazmas na karfl n insanlar bu fikri benimsememiflti. Dünya n n düz oldu unu zannedip uzak denizlerden korkuyorlard. Yaflamlar n n ço unu denizlerde geçiren korkusuz Vikingler d fl nda. Vikingler için Dünya n n düz mü,

19 yuvarlak m oldu u hiç önemli de ildi. Sonsuz macera peflindeydiler. Bir baflka maceraperest denizci Kristof Kolomb Dünya n n yuvarlak oldu unu kitaplardan okumufltu. O zamanlar Asya ülkeleri zengindi. Avrupal lar, Asya dan zorlu bir kara yolculu u sonunda mal alabiliyorlard. Kolomb gemiyle daha fazla ve daha kolay mal tafl nabilece ini düflündü. E er Dünya yuvarlaksa bat dan, Atlas Okyanusu afl larak Asya ya ulafl labilirdi. Öykünün geri kalan ilginçtir y l nda 3 küçük gemiyle yola ç kan Kolomb, 71 gün süren yolculu u sonunda var oldu u bilinmeyen bir k tan n yak n ndaki adaya ulafl r. O ise Dünya üzerinde bir daire çizdi ini ve Hindistan a ulaflt n düflünmüfltür. Fakat biz böyle olmad n biliyoruz. Kolomb yeni bir dünyan n, Amerika n n kap lar n açarken Macellan a da fikir verir y l nda Macellan Dünya n n yuvarlak oldu unu kan tlamak için spanya dan yola ç kar. E er Dünya yuvarlaksa, bir noktas ndan hareket edilip hiç yön de ifltirmeden ilerlenirse, sonunda ayn noktaya geri dönülebilecektir. Ne yaz k ki Macellan, 3 y l sonra bu zorlu u yolculu u tamamlayamadan, Filipin adalar nda ölür. Yine de gemilerinden biri yolculu u tamamlar. Böylelikle ilk kez Dünya çevresinde tam bir tur at lm fl olur. O günlerde Dünya n n çevresini dolaflmak tehlikeli ve zordu. Günümüzde isterseniz Dünya n n çevresini, kullanaca n z tafl ta ba l olarak birkaç günde dolaflabilirsiniz... Bir astronot içinse bu birkaç dakikal k ifl. Dünya n n yuvarlak oldu unu kan tlamak y llar sürmüfltür. Üstelik pek çok bilginin çabas yla. Art k uzaydan çekilen foto raflar Dünya m z n yuvarlak oldu unu kan tlamaya yetiyor. fiu an bile nternet'e girip Dünya m z n uydu arac l yla çekilen görüntülerinden güzel mavi gezegenimizi seyredebiliriz. H zla ilerleyen teknoloji sayesinde, uzak ülkelere, engin denizlere yap lan yolculuklar n yerini uzay n derinliklerinde sürdürülen keflifler alm flt r. Bunca geliflmeye karfl n insano lunun sonsuz merak ve macera tutkusu, sorgulay c bak fl aç s s de iflmemifltir. Bilime fl k tutan da bu çocuksu yan m zd r. Bir bilgin ile bir çocuk aras ndaki benzerlik, Dünya'n n her ikisi için de ak l almaz, gizemli ve s rlarla dolu birfley olmas d r. Dünya Neden Yuvarlakt r? Dünya n n yuvarlak olmas n n nedeni kütleçekim kuvvetidir. Newton, kütleçekim kuvvetini her cismin bir di eri taraf ndan çekilmesi olarak aç klar. Biz Dünya y, Dünya bizi kendisine do ru çekmektedir. Bizim kütlemiz Dünya ya göre o kadar azd r ki, bizim Dünya üzerinde etkimiz olmaz. Kütle artt kça kütleçekim kuvveti de artmaktad r. Dünya'n n bizim üzerimizdeki kütleçekim kuvveti çok büyük oldu undan uzaya f rlay p gitmeyiz. Yaln z bizim gezegenimiz de il, di er gezegenler, Ay, Günefl ve di er y ld zlar da yuvarlakt r. Mars ve Jüpiter aras ndaki asteroidler d fl nda! Gezegenler, y ld zlar oluflurken s cak, çevrelerinde dönen gaz ve toz bulutu içinde bulunan kimi buz parçac klar ve gazdan, kimi de kaya a r metal parçac klar n n çarp fl p birleflmesiyle oluflmufl cisimlerdi. Kütleçekim kuvveti taraf ndan merkezden ayn oranda çekildiler ve zamanla yuvarlak flekil ald lar. Dünya n n fiekli Tam Yuvarlak De ildir! Bir ipin ucuna tafl ba lay p, h zla çevirirsek, tafl n daireler çizerek döndü ünü görürüz. Bu arada ip, tafl dairesel yörüngesinden f rlat p ç karmak ister gibi gergindir. Bu flekilde cisimleri merkezden d flar do ru çeken kuvvete merkezkaç kuvveti denir. Dünyam z da bu kuvvetin etkisi alt ndad r. Üstelik bu kuvvetin etkisiyle flekli de iflmifltir. Dünya 4,5 milyar y l önce ergimifl kaya ve metalden oluflmufl s cak bir küreydi. Döndükçe merkezkaç kuvvetinin etkisiyle ekvator bölgesinde fliflkinleflti. Y llar geçtikçe so uyup kat laflt. Bugün Dünya m z kutuplarda bas k, ekvatordaysa biraz daha fliflkincedir. Gözle farkedilmesi kolay olmasa da ald bu flekle elipsoid denir. Dünya Neden Döner? Oluflumu s ras nda dev bir bulut olan Dünya, yo unlafl rken (kat lafl rken) dönmeye bafllad. Bilim adamlar buna "aç sal momentumun korunumunun" neden oldu unu söylüyorlar. 24 Bilim Çocuk

20 Bunu anlamak bizim için zor. Ama flu örnek belki iflimizi kolaylaflt rabilir: Lavaboya su döktü ümüzde, suyun daireler çizerek akt n görürüz. Suyu boflalt rken de, t pay çekti imizde su döne döne boflal r. flte bu flekilde dönmeye bafllayan Dünya m z, uzayda onu durduracak hiç bir kuvvet olmad için dönmeye devam etti. Ve hâlâ ediyor. Masan n üzerinde döndürdü ümüz bir basketbol topu bir süre sonra durur. Neden durur? Çünkü uzaydan farkl olarak Dünya'daki tüm boflluklar hava ile kapl d r. Hava topun dönmesini durduracak bir sürtünme kuvveti oluflturur. Sürtünme kuvvetiyse enerji kayb na neden olur. Bunu, flansl ysan z topun döndü ü yerdeki s nmadan anlayabilirsiniz. Ya da top h zl döndüyse, sürtünmenin neden oldu u hava ak m n n sesini duyabilirsiniz. Uzayda dönmeyi yavafllatacak ya da durduracak bir etki olmad için enerji kayb olmaz. Ya Dünya y yavafllatacak bir güç olsayd? Dönmeden dolay oluflan enerji, okyanuslar n kaynamas na, yeryüzündeki kayalar n erimesine ya da volkanlar n patlamas na neden olabilirdi. Tamamen durdu unda Dünya n n Günefl e bakan yüzünde sürekli gündüz, di er taraf nda sürekli gece olacakt. Bu tür olaylar n sadece bilimkurgu filmlerinde geçmesini umal m. Ama, Dünya'n n dönme h z n n yavafllad da bir gerçek! Ay, Günefl ve Günefl Sistemi ndeki di er gökcisimlerinin çekim kuvvetinden dolay Dünya da gelgitler yaflan yor. Gelgitten do an sürtünme kuvveti, Dünya'n n yavafllamas na neden oluyor. Bu yavafllama, yüzy lda 2 milisaniye olarak hesaplanm fl. Yerbilimciler, 340 milyon y l önce bir y l n 397 gün, bir günün 22 saat oldu unu ortaya ç karm fllard r. E er bir gün gelece e, milyonlarca y l sonras na yolculuk yapabilirsek, bir günün 48 saat oldu unu görürdük. O zaman, belki de yapmak istedi imiz fleyler için hiç zaman m z olmad bahanesini kullanamayacakt k! Tu ba Can Resimleyen Yi it Özgür Bilim Çocuk 25