AHMET BAYTURSINOV EDEBİYET TANITKIŞ (DİL İNCELEMESİ-METİN-DİZİN) Hilal ŞEN

Transkript

2 T.C. ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI Hilal ŞEN AHMET BAYTURSINOV EDEBİYET TANITKIŞ (DİL İNCELEMESİ-METİN-DİZİN) YÜKSEK LİSANS TEZİ TEZ YÖNETİCİSİ Doç. Dr. Süleyman EFENDİOĞLU ERZURUM-2014

3 T.C. ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TEZ BEYAN FORMU 17/07/2014 SOSYAL BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE BİLDİRİM Atatürk Üniversitesi Lisansüstü Eğitim-Öğretim ve Sınav Yönetmeliğine göre hazırlamış olduğum " AHMET BAYTURSINOV EDEBİYET TANITKIŞ (DİL İNCELEMESİ-METİN-DİZİN)" adlı tezin/raporun tamamen kendi çalışmam olduğunu ve her alıntıya kaynak gösterdiğimi taahhüt eder, tezimin/raporumun kağıt ve elektronik kopyalarının Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü arşivlerinde aşağıda belirttiğim koşullarda saklanmasına izin verdiğimi onaylarım: Lisansüstü Eğitim-Öğretim yönetmeliğinin ilgili maddeleri uyarınca gereğinin yapılmasını arz ederim. Tezimin/Raporumun tamamı her yerden erişime açılabilir. Tezimin/Raporumun.. yıl süreyle erişime açılmasını istemiyorum. Bu sürenin sonunda uzatma için başvuruda bulunmadığım takdirde, tezimin/raporumun tamamı her yerden erişime açılabilir. Hilal ŞEN

4 I

5 I İÇİNDEKİLER ÖZET... IV ABSTRACT... V ÇEVİRİ YAZI İŞARETLERİ... VI ÖN SÖZ... VII GİRİŞ... 1 I. KAZAKLAR VE KAZAKİSTAN... 1 A. KAZAK ADI... 1 B. KAZAK TÜRKLERİNİN TARİHİ VE KAZAKİSTAN CUMHURİYETİ... 2 II. KAZAK TÜRKÇESİ... 3 III. AHMET BAYTURSINOV VE EDEBİYET TANITKIŞ... 6 A. AHMET BAYTURSINOV... 6 B. EDEBİYET TANITKIŞ... 8 BİRİNCİ BÖLÜM DİL İNCELEMESİ 1.1. ŞEKİL BİLGİSİ ÖZELLİKLERİ Kelime Türetme (Yapım Ekleri) İsimden İsim Yapan Ekler Fiilden İsim Yapan Ekler İsimden Fiil Yapan Ekler Fiilden Fiil Yapan Ekler Kelime Çekimi ve Çeşitleri İsim Çekimi Çokluk Eki İyelik Ekleri Hal Ekleri Soru Eki Zamirler Kişi Zamirleri İşaret Zamirleri... 26

6 II Soru Zamirleri Dönüşlülük Zamiri Belirsizlik Zamirleri Sıfatlar Niteleme Sıfatları Belirtme Sıfatları İşaret Sıfatları Sayı Sıfatları Sıra Sayı Sıfatları Topluluk Sayı Sıfatları Asıl Sayı Sıfatları Kesir Sayı Sıfatları Belirsizlik Sıfatları Soru Sıfatları Sıfatlarda Küçültme Sıfatlarda Pekiştirme Zarflar Durum Zarfları Zaman Zarfları Yer-Yön Zarfları Miktar Zarfları Soru Zarfları Edatlar Son Çekim Edatları Bağlama Edatları Kuvvetlendirme Edatları Ünlem Edatları Fiil ve Fiil Çekimi Kişi Ekleri Zamir Kökenli Kişi Ekleri İyelik Kökenli Kişi Ekleri Emir Kipi Kökenli Kişi Ekleri... 38

7 III Fiillerde Olumsuzluk Fiillerde Soru Fiil Çekiminde Zaman Basit Kipler Bildirme Kipleri Geçmiş Zaman Şimdiki Zaman Gelecek Zaman Geniş Zaman Tasarlama Kipleri İstek Kipi Emir Kipi Dilek-Şart Kipi Gereklilik Kipi Birleşik Kipler Hikâye Rivayet Şart Ek-Fiil Ek-Fiilin İsimlerde Şimdiki Zaman Çekimi Ek-Fiilin İsimlerde Geçmiş Zaman Çekimi Ek-Fiilin İsimlerde Şart Çekimi Fiilimsiler İsim-Fiiller Sıfat-Fiiller Zarf-Fiiller METİN GRAMATİKAL DİZİN SONUÇ KAYNAKÇA ÖZGEÇMİŞ

8 IV ÖZET YÜKSEK LİSANS TEZİ AHMET BAYTURSINOV EDEBİYET TANITKIŞ (DİL İNCELEMESİ-METİN-DİZİN) Hilal ŞEN Tez Danışmanı: Doç. Dr. Süleyman EFENDİOĞLU 2014, 478 sayfa Jüri: Doç. Dr. Süleyman EFENDİOĞLU Doç. Dr. Funda KARA Doç. Dr. Hüseyin BAYDEMİR Bu çalışma ünlü Kazak düşünürü Ahmet Baytursınov un Edebiyet Tanıtkış adlı eseri üzerine hazırlanmıştır. Çalışma Giriş, Dil İncelemesi, Metin ve Dizin olmak üzere dört bölümden oluşmaktadır. Çalışmamızın giriş kısmında Kazaklar, Kazakistan ve Kazak Türkçesi ile Ahmet Baytursınov ve eseri Edebiyet Tanıtkış hakkında bilgi verilmiştir. Dil incelemesi bölümünde eser, şekil bilgisi yönünden ele alınmış, Kazak Türkçesindeki kelime yapımı, isim çekimi, fiil çekimi ve kelime türleri metinden örneklerle anlatılmaya çalışılmıştır. Metin kısmında ise Ahmet Baytursınov un Edebiyet Tanıtkış adlı eserinin çeviri yazılı metni verilmek suretiyle Kazak Edebiyatının önemli bir poetikası niteliğindeki eserin Türk okuyucularının hizmetine sunulması hedeflenmiştir. Dizin bölümü gramatikal dizin şeklinde hazırlanmıştır. Böylece metinde geçen bütün kelimeler, isim ve fiil işletim ekleri alfabetik sıraya göre dizilerek metnin hem söz varlığı ortaya çıkarılmış hem de Kazak Türkçesinin isim ve fiil çekimi belirlenmeye çalışılmıştır. Çalışmanın sonunda yararlandığımız kaynakların sunulduğu bir bibliyografya bulunmaktadır. Anahtar Kelimeler: Kazak Türkçesi, Kazak Edebiyatı, Ahmet Baytursınov, Edebiyet Tanıtkış

9 V ABSTRACT MASTER THESIS AHMET BAYTURSINOV EDEBİYET TANITKIŞ (LANGUAGE ANALYSIS - TEXT - INDEX) Hilal ŞEN Supervisor: Doç. Dr. Süleyman EFENDİOĞLU 2014, Page: 478 Jury: Doç. Dr. Süleyman EFENDİOĞLU Doç. Dr. Funda KARA Doç. Dr. Hüseyin BAYDEMİR This work of famous Kazakh thinker Ahmet Baytursınov Edebiyet Tanıtkış is prepared on his work. Working the Entrance, Language Analysis, Text and İndex consist of four sections. Working in the introduction of "Edebiyet Tanıtkış" and writer Ahmet Baytursınov of the Kazakh, Kazakhstan and Kazakh Turkish information is given about. Work in the department of language analysis, discussed in terms of morphology, in Kazakh Turkish word building, declension, conjugation and vocabulary types have been explained with examples from the text. Ahmet Baytursınov in the text of the "Edebiyet Tanıtkış" translating written text of his work by giving an important poetics of Kazakh literature in the nature of work has been aimed offered to Turkish readers. Directory partition "grammatical index" is given in the form. Thus, the total words in the text, the nouns and verbs are sequenced alphabetically operating attachments mention of the text and revealed the presence of both Kazakh Turkish nouns and verbs were studied to determine. We take advantage of the resources provided at the end of the study a "bibliography" is located. Key Words: Kazak Turkish, Kazakh Literature, Ahmet Baytursınov, Edebiyet Tanıtkış

10 VI ÇEVİRİ YAZI İŞARETLERİ А, a A, a Ә, ә E, e Б, б B, b B, в V, v Г, г G, g F, F Ğ, ğ Д, д D, d Е, е E, e З, з Z, z Ж, ж J, j И, и IY, İY, İ, ıy, iy, i Й, й Y, y К, к K,k Қ, қ K,k Л, л L,l М, м M, m Н, н N, n Ң, ң N, n О, о O, o Ѳ, ө Ö, ö П, п P, p Р, р R, r C, с S, s Т, т T, t У, у UV, ÜV, V,uv, üv, v Ұ, ұ U, u Ү, ү Ü, ü Ф, ф F, f Х, х H, h Һ, һ H, h Ц, ц TS, ts Ч, ч Ç, ç Ш, ш Ş, ş Щ, щ ŞÇ, şç Ъ, ъ Kesme İşareti Ы, ы I, ı I, і İ, i Ь, ь İnceltme İşareti Э, э E, e Ю, ю YU, yu Ё, ё YO, yo Я, я YA, ya

11 VII ÖN SÖZ Bu çalışma ünlü Kazak düşünürü Ahmet Baytursınov un Edebiyet Tanıtkış adlı eseri üzerine hazırlanmıştır. Çalışma Giriş, Dil İncelemesi, Metin ve Dizin olmak üzere dört bölümden oluşmaktadır. Çalışmamızın giriş kısmında Edebiyet Tanıtkış ve yazarı Ahmet Baytursınov ile Kazaklar, Kazakistan ve Kazak Türkçesi hakkında bilgi verilmiştir. Dil incelemesi bölümünde eser, şekil bilgisi yönünden ele alınmış, Kazak Türkçesindeki kelime yapımı, isim çekimi, fiil çekimi ve kelime türleri metinden örneklerle anlatılmaya çalışılmıştır. Metin kısmında ise Ahmet Baytursınov un Edebiyet Tanıtkış adlı eserinin çeviri yazılı metni verilmek suretiyle Kazak Edebiyatının önemli bir poetikası niteliğindeki eserin Türk okuyucularının hizmetine sunulması hedeflenmiştir. Eser, 1926 da eski harflerle yani Arap harfleriyle Taşkent te yayımlanmıştır. Biz çalışmamızda eserin 2003 yılında Almatı da Kiril harfleriyle basılan örneğini temel aldık. Metne şekil olarak elimizden geldiği kadar bağlı kalmaya çalıştık. Metni hazırlarken ses bilgisi çalışmadığımız için Kazak alfabesindeki 42 harfi Türkiye Türkçesindeki 29 harfle gösterdik. Bunu yaparken harf yoğunluğunu azaltarak Türk okuyuculara kolaylık sağlamayı da göz önünde bulundurduk. Son zamanlarda Türk dünyasında Latin harflerine geçme hareketi başlamıştır. Bunun tam olarak gerçekleşmesi durumunda Türk dünyasıyla olan ilişkilerimiz güçlenecek ve birbirimizi anlama düzeyimiz daha da gelişecektir. Temennimiz tüm Türk dünyasının ortak bir Türk alfabesini kullanmasıdır. Çalışmanın Dizin bölümü Gramatikal Dizin şeklinde hazırlanmıştır. Böylece metinde geçen bütün kelimeler, isim ve fiil işletim ekleri alfabetik sıraya göre dizilerek metnin hem söz varlığı ortaya çıkarılmış hem de Kazak Türkçesinin isim ve fiil çekimi belirlenmeye çalışılmıştır. Çalışmanın sonunda yararlandığımız kaynakların sunulduğu bir bibliyografya bulunmaktadır. Bu çalışmayı yapmama vesile olan ve karşılaştığım her zorlukta bana yardımcı olan tez danışmanım sayın Doç. Dr. Süleyman EFENDİOĞLU na, tezin yazımı süresince bana her durumda destek olan hocalarım sayın Doç. Dr. Funda KARA ile sayın Doç. Dr. Hüseyin BAYDEMİR e, istediğim her zaman kütüphanesini, bilgisini,

12 VIII zamanını bana ayıran kıymetli hocam Okutman Aşur ÖZDEMİR e, aldığım her kararda maddi manevi yanımda olan canım aileme ve Kadir İDE ye teşekkürü bir borç bilirim. Erzurum-2014 Hilal ŞEN

13 1 GİRİŞ I. KAZAKLAR VE KAZAKİSTAN A. KAZAK ADI Bugün Kazak Türkleri için kullandığımız kazak kelimesinin kökeni ve anlamı hakkında çeşitli görüşler öne sürülmüştür. Kazak adına bir topluluk ismi olarak ilk kez 11. yüzyılda 1534 tarihli Rusça bir metinde rastlanmıştır ve bu tarihten sonra seyrek de olsa Türkçe kayıtlarda da kazak sözcüğünün geçtiği bilinmektedir yüzyıla gelindiğinde Kazak adı farklı bir siyasi anlamda kullanılmaya başlanmıştır. Bu yüzyılda Ebulhayr Han döneminde günümüz Kazakistan sınırlarında konar-göçer olarak yaşayan Özbek boylarının içinde Kazak- Özbek veya Özbek-Kazak adı, Kazak Türklerini ifade etmek için kullanılmıştır. 2 Mustafa Kalkan ın K. İbrahimov dan aktardığına göre kazak kelimesi günümüz Kazakistan sınırlarında kalan Özbek boyları arasında zamanla etnik ad olarak kullanılmıştır. 3 Kazak Hanlığı Altın Orda Devleti nden yani merkezden koparak oluşan bir devlet olduğu için adını kazak çıkmak adetinden almış olma ihtimali yüksektir. Yandaşlarıyla birlikte merkezden ayrılan hükümdar adayının tahtta hak talep etmesine ve ayaklanma başlatmasına kazak çıkmak adı verilirdi. 4 Mehmet Saray a göre Ebulhayr Han ın Moğol saldırılarına engel olamaması üzerine bazı boylar isyan edip kuzeye çekilmiş ve bu Türk boylara Kazak adı verilmiştir. 5 Türkiye Türkçesinde de sertlik, yiğitlik anlamlarında kullanılan kazak erkek tabiri mevcuttur. Kazak adı Arap kaynaklarında ksal biçiminde geçmektedir İbn Athal el-kufe de ksâl biçiminde yazılmıştır. 6 1 Kenan Koç, Oğuz Doğan, Kazak Türkçesi Grameri, Gazi Kitabevi, Ankara 2004, s Mustafa Kalkan, Kazaklar ve Kırgızlar, Selenge Yay., İstanbul 2006, s Kalkan, 56 4 Koç, Doğan, 1 5 Mehmet Saray, Kazak Türkleri Tarihi, Nesil Yay., İstanbul 1993, s Fuat Bozkurt, Türklerin Dili,(4. Baskı), Kapı Yay., İstanbul 2005, s. 606.

14 2 Ahmet Caferoğlu kazak kelimesinin Kumuk şivesinde silahşör, kızan, asker sorumlusu gibi anlamlarda kullanıldığını, Babür-Şah ta ise fetret devri, bekarlık, serseri dolaşma gibi anlamlarının olduğunu belirtir. 7 B. KAZAK TÜRKLERİNİN TARİHİ VE KAZAKİSTAN CUMHURİYETİ Kazak Türklerinin tarihi Kazakların XV. yüzyılda Özbek Han ı Ebu l Hayr a baş kaldırmaları ile başlatılır. 8 Kalmukların ve Oyratların sürekli saldırıları sonucunda Altın Orda hanlığı çok zor duruma düşer. Ebulhayr Han ın Moğol kabilelerinden olan Oyratların saldırılarını önleyememesi sonucunda bazı Türkler 1456 yılında hanlıktan ayrılır ve kuzeye doğru çekilirler. Törelerine ve istiklallerine bağlı olarak hareket eden bu Türklere kazak adı verilmiştir. 9 İdil vadisinden Altaylara kadar uzanan geniş bozkırların olduğu bölge eski Türklerin ana yurdudur ve Kazak Türkleri bu bölgede uzun zaman hür olarak yaşamışlardır. Bölgeye Kazakistan adı verilmiştir. Kazak Türkleri, bölgede bulunan Sibir ve Moğol asıllı kavimlerle kaynaşmış ve onları kendi bünyeleri içinde eritmişlerdir. 10 Kazakistan XVI. yüzyılda Burunduk Han ve Kasım Han ın idaresine girmiş ve en parlak devrini Kasım Han ın döneminde yaşamıştır. Kasım Han ın ölümünden sonra düzen bozulmuş ve Kazak Türkleri Ulu Cüz, Orta Cüz ve Küçük Cüz olmak üzere üçe bölünmüştür. Her cüzün kendi bağımsızlığını korumaya çalışması Kazakları zayıf düşürmüştür çünkü bir yandan Kalmuklarla diğer yandan Ruslarla mücadeleye girmişlerdir. Bu şartlar Rusların Kazakistan ı işgalini kolaylaştırmıştır. 11 Kazaklar bağımsızlıklarını kazanmak için zaman zaman Ruslara karşı isyan girişimlerinde bulunmuşlardır fakat bu girişimlerin sonucu onlar için ağır olmuştur. Ekim 1917 de gerçekleşen Bolşevik İhtilali sonucunda Kazaklar Ruslardan tam özerklik talebinde bulunmuş ve böylece Alaş Orda Hükümeti kurulmuştur. 12 Bu yeni hükümet beyaz ve Kızılordu ya karşı savaşmak zorunda kalmıştır. Beyazordu yenilince 7 Ahmet Caferoğlu, Türk Kavimleri, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay. 52, Seri III, Sayı: A13, Ankara 1983, s Ahmet Buran, Ercan Alkaya, Çağdaş Türk Lehçeleri, (6. Baskı), Akçağ Yay., Ankara 2009, s Buran, Alkaya, s Buran, Alkaya, s Buran, Alkaya, s Koç, Doğan, s. 5.

15 3 Kızılordu nun karşısında artık ciddi bir engel kalmamış ve 1919 yılı yazında Alaşorda hükümeti dağılmıştır. 13 Kazakistan, Alaşorda hükümetinin dağılmasının ardından 26 Ağustos 1920 de Sovyetler Birliği ne katılır. Sovyetler Birliği nin dağılmasından sonra diğer Türk Cumhuriyetleri gibi Kazakistan da özgürlüğüne kavuşur. 10 Aralık 1991 de Sovyet Sosyalist adını bıraktığını duyuran Kazakistan 16 Aralık 1991 de tam bağımsızlığını ilan etmiştir. 14 Kazak Türklerinin yaşadığı ülke olan Kazakistan 40 o -56 o kuzey enlemleri ile 46 o - 87 o doğu enlemleri arasında yer alır km 2 yüz ölçümüyle dünyanın en büyük dokuzuncu ülkesidir. Başkenti Astana şehridir olan nüfusunda çeşitli etnik gruplar mevcuttur. Bu nüfusun 9 milyondan fazlasını Kazaklar, 4 milyonunu Ruslar geri kalanını Özbek, Uygur, Tatar Afgan gibi milletler oluşturur. 15 II. KAZAK TÜRKÇESİ Türk milleti coğrafi siyasi, ve kültürel birçok sebepten ötürü Asya, Avrupa ve Afrika nın çeşitli yerlerine göç etmiş, çok geniş bir coğrafyaya yayılmıştır. Bu nedenle Türkçe dünyada en çok konuşulan dillerden biridir. Geniş bir alanı kapsayan Türkçe çeşitli lehçe ve şivelere ayrılmıştır. Lehçe, dilin yazılı metinlerle takip edilemeyen çok eski bir döneminde ayrılan ve önemli sesbilgisi (fonetik) ve şekilbilgisi (morfolojik) farklılıkları gösteren koludur. Şive, metinlerle takip edilebilen dönemde ayrılan ve lehçeye göre daha az sesbilgisi ve şekilbilgisi farklılıkları gösteren koludur. 16 Türkçenin Eski Türkçe devrinden sonra Orta Türkçe devrinde farklı coğrafya ve tarihi gelişmelerle oluşmaya başlamış olan Kıpçak, Karluk ve Oğuz gruplarından bugünkü Türk şiveleri doğmuştur. 17 Kazak Türkçesi Kuzeybatı Kıpçak Lehçesi grubuna dahildir ve en geniş coğrafi sahada konuşulan Türk lehçesidir. 18 Bu lehçe Kazakistan da, Orta Asya nın bazı bölgelerinde, Moğolistan da, Doğu Türkistan da ve 13 Bozkurt, s Mehmet Saray, Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014, s Buran, Alkaya, Metin Karaörs, Türk Lehçelerinde Karşılaştırmalı Metin Ve Cümle Bilgisi, Akçağ Yay., Ankara 2005, s. 57. (Metin Karaörs şive dese de biz şive değil lehçe demeyi daha uygun görüyoruz.) 18 Ferhat Tamir, Kazak Türkçesi, (Ed. Ahmet Bican Ercilasun), Türk Lehçeleri Grameri, Akçağ Yay., Ankara 2007, s

16 4 Afganistan da konuşulmaktadır. 19 Kazak Türkçesiyle bugün aynı grupta yer alan diğer Türk Lehçeleri Kırgız Türkçesi, Tatar Türkçesi, Nogay Türkçesi, Karayim Türkçesi, Kumuk Türkçesi, Başkurt Türkçesi, Kırım-Tatar Türkçesi, Karakalpak Türkçesi, Karaçay Türkçesidir. Kazak Türkçesinde Arapça ve Farsça unsurlar oldukça azdır. Kazakların yaşam şartları, dini merkezlere uzak oluş gibi sebeplerle din eğitimi belli bir zümrenin dışına çıkmamıştır. Kazakların yazı dili de geç oluştuğu için bu Arapça ve Farsça kelimeler kulak yoluyla Kazakçaya girmiş ve çoğunluğu Kazakçanın ses düzenine göre uyarlanmıştır. Söz varlığının büyük çoğunluğunu Türkçe asıllı kelimeler oluşturur. Bunlardan başka söz varlığında Moğolca, Tohorca, Soğdca, Arapça, Farsça ve Rus hakimiyetinin yayılmasıyla Rusça kelimeler de vardır. Özellikle son yüzyılda Rusçadan önemli sayıda kelime alınmıştır. 20 Kıpçak grubuna bağlı Kazak Türkçesi ile (KT) Oğuz grubuna bağlı Türkiye Türkçesi (TT) arasında ses, yapı ve anlam bakımından birbirinden farklı iki dil olacak kadar fark bulunmamakla birlikte Türkiye Türkçesi Eski Türkçenin pek çok kelimesinin saklandığı coğrafyadan çok uzakta Arap, Fars, Balkan ve Kafkas dillerinin etkisiyle gelişirken, Kazak Türkçesi daha çok Moğol, Çin ve Rus dillerinden etkilenmiştir 21 Kazak Türkçesi kuzeydoğu kolu, güney kolu ve batı kolu olarak üçe ayrılır. Yazı dili kuzeydoğu kolunda gelişir ve 19. yüzyılın ikinci yarısından sonra da edebiyat dilini oluşturur. Kazaklar 1923 yılına kadar Arap harflerini kullanır 1928 de Latin alfabesine geçerler ta ise Kiril alfabesi kabul edilir. 22 Kazak Türkçesini ilk kez N. İlminsky gibi Rus misyonerler yazıya geçirmiş olmasına rağmen Kazak Türkçesinin yazı dili olma sürecini Ahmet Baytursınov un Arap alfabesi üzerine yaptığı çalışmalarla başlatabiliriz. Kazak Türkçesi Kiril harflerine aktarılmadan önce Arap harfleriyle yazılıyordu. Çokan Velihaov, Ibıray Altınsarın gibi bilim adamları Rus misyonerlerden etkilenmişler ve Arap harflerinin Kazakça için uygun olmadığını, ünlüleri göstermediği için yetersiz olduğunu savunmuşlardı. Fakat Ruslar Kiril alfabesini Kazakçayı daha kullanışlı bir alfabeye kavuşturmak için değil 19 Halide Daştan (Culfayeva), Kazak Türkçesinde Atasözleri Ve Deyimler (Metin-Tercüme-İndex), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum Buran, Alkaya s Karaörs, s Buran, Alkaya, s. 276.

17 5 Kazakların ve diğer Türk boylarının anlaşılabilirlik oranını azaltmak, birbirleriyle olan bağlarını zayıflatmak için istiyorlardı. Sonuçta bu Türk boyları büyük bir tehdit unsuruydu. Bu düşünceleri destekleyen bir belge olarak bakınız dönemin Rus devletinin azınlıklardan sorumlu başkomiseri D. Igoroviç Feodarov Çto Doljna Bıt Tsel Akademiçesky Raboti Bilimsel Çalışmaların Amacı Ne Olmalıdır? adlı kitabında bu konuda hangi talimatları veriyor: W. W. Radloff ve Hristiyan dininin büyük hizmetkarı N.İ. İlminsky bu iki kahraman; elbette bilgilerini Mesih in ve ulu Rus ulusunun menfaatleri doğrultusunda kullanacaklardır. Öncelikle yapılması gereken, yüksek ideallerimize büyük engel teşkil eden barbar Türki halkları kültürel noktada birbirinden ayırmaktır. Bunlara her birinin ayrı dilleri ve ayrı kültürleri olduğu bilimsel olarak inandırılmalıdır. Bu hepimizin selahiyeti için gerekli ve mecburidir. Onlara güveniyoruz 23 Bugün kullanılan Kazak alfabesinde 42 harf bulunmaktadır. Bunlardan 9 u ünlü, 22 si ünsüzdür. Ye, Yo, Ts, Şç, Yu, Ya sesleri ile kesme işareti ve yumuşatıcı genelde Rusçadan alınan kelimelerde kullanılır. Türkiye Türkçesinden farklı olarak açık e ünlüsü vardır. Bizdeki e den daha açık ve geniştir, a ya yaklaşan bir ses değeri vardır. Ayrıca v ünsüzü de bizdekinden farklıdır iki dudak büzülerek telaffuz edilir. 24 Kazak Türkçesinde Türkiye Türkçesinden farklı olarak 5 ünsüz (sessiz) harf vardır v, ğ, h, n ve kalın k. Bunlardan v sesi yukarıda anlatıldığı gibi iki dudak büzülerek telâffuz edilir. ğ, bizdeki yumuşak g den daha belirgindir ve gırtlağa yakın telâffuz edilir. h, Anadolu da sık görülen hırıltılı gırtlak h sidir. n, yine Anadolu da sık rastladığımız nazal n dir. k ise Türkiye Türkçesindeki kalın k ya göre gırtlağa daha yakın telaffuz edilen bir sestir Koç, Doğan, s Erden Zadaulı Kajıbek, Kazak Türkçesi, (Ed. Ahmet Bican Ercilasun), Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü 1, (2. Baskı), Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1991, s Kajıbek, s

18 6 Sonuç olarak bugün Kazak Türkçesi ağırlıklı olarak eski Kıpçak dilinin özelliklerini göstermesinin yanında Göktürk metinlerinin dilini de iyi yansıtan ve yer yer Çağatay Türkçesinin de izlerini taşıyan önemli bir lehçemizdir. 26 III. AHMET BAYTURSINOV VE EDEBİYET TANITKIŞ A. AHMET BAYTURSINOV İncelediğimiz eserin yazarı olan Ahmet Baytursınov 1873 te Kazakistan ın Turgay eyaletinin Sarıtübek kasabasının Tosın köyünde dünyaya geldi. Orenburg daki öğretmen okulunu bitirdikten sonra ülkesinin köy okullarında ve Kazak-Rus okullarında öğretmenlik yaptı. Öğretmenlik yaptığı dönemlerde Rusların Kazaklar üzerindeki asimilasyon politikasını fark etti ve bundan ancak eğitim yoluyla kurtulabileceklerini anladı. Kalkaralı daki eğitim faaliyetleri sırasında siyasetle de ilgilenmeye başladı. Bu yıllarda 1905 ihtilali olmuştu ve milliyetçilik ruhu gençler arasında yayılmaya başlamıştı. Baytursınov Çarlık hükümetinin sömürü siyasetine karşı yazılan dilekçede de görev aldı ve bu yüzden bir müddet Kalkaralı hapishanesinde yattı yılında yayınlanmaya başlayan Aykap dergisinde Kazakistan ın sosyal ve siyasi hayatında gördüğü olumsuzlukları ve eğitim hayatına dair görüşlerini yazmaya başladı. 2 Şubat 1913 te yayınlanmaya başlayan Kazak gazetesinde de kendisine baş redaktörlük görevi verildi. Bu gazete 1916 İsyanı, Şubat ve Ekim İhtilalleri gibi önemli siyasi olaylarda halkın çıkarlarının korunmasında büyük rol oynamıştır yılında Rusya da gerçekleşen Şubat İhtilali Kazakistanda da büyük bir sevinçle karşılandı ve oluşan ortamda Ahmet Baytursınov çeşitli siyasi faaliyetlere katıldı. Toplanan I. Genel Kazak Kongresinde başkan yardımcılığını üstlendi ve bundan sonra Alaş Partisinin kurulmasında ve programının hazırlanmasında görev aldı Kazak halkının bilgilenmesi ve harekete geçmesinde büyük rol oynayan Kazak gazetesi Temmuz 1917 de Alaş Partisinin resmi yayın organı haline geldi. 29. Ekim İhtilalinden 26 Süleyman Efendioğlu, Kazak Türkçesinde Zarf-Fiil Kökenli Kipler, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 1(5), 2010, s Emin Özdemir, Ahmet Baytursınov un Hayatı Ve 20. Yüzyılın Başında Kazakistan da Eğitim Faaliyetleri İçindeki Yeri, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (22), 2007, Özdemir, s Nergis Biray, Ahmet Baytursunoğlu ve Eserleri, PAÜ Eğitim Fakültesi Dergisi, (5), 1999,

19 7 sonra kurulan Alaş Orda hükümetinde ise Milli Eğitim Bakanlığı yaptı ve Mağcan Cumabayev in de bulunduğu bir ekiple Kazak ilk ve ortaokullarında okutulacak kitapların hazırlanması görevini de üstlendi. 30 İhtilalden sonraki dönemde hükümet varlığını sürdüremedi ve Bolşeviklerin de Kazakistan a hakim olmasından sonra Ağustos 1920 de Kırgız-(Kazak) Sovyet Otonom Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu. Baytursınov bu hükümette de eğitimci olarak görev aldı yılları arasında Kazakistan eğitim komiserliği bünyesindeki ilmi-edebi komisyonun başkanlığını yürüttü ve Kazak Ülkesi Araştırma Vakfının başkanlığına getirildi yılları arasında Taşkent teki Kazak Pedagoji Enstitüsünde, 1926 da ise Almatı Kazak Memleket Üniversitesinde hocalık yaptı. Stalin döneminde başlatılan Kazak aydınlarını yok etme hareketinde milliyetçilik suçuyla tutuklandı. Onun sosyal hizmetleri, şiirleri, fikirleri, ilmî çalışmaları yargılandı. 31 Serbest bırakılsa da 1937 yılında tekrar tutuklandı ve öldürüldü. 32 Baytursınov hayatı boyunca Rus asimilasyonu ile mücadele etmeye çalışmış ve bu doğrultuda eserler vermiştir. Eğitim programına çok önem vermiş ve kurtuluşun ancak doğru programlanmış bir eğitim sistemiyle olabileceğine inanmıştır. Eğitim sistemini Para-Öğretmen- Program olarak üç temel unsura bağlamıştır. Ona göre gerekli mali destek Kazak zenginlerinden sağlanmalıydı. Parasızlık yüzünden okuyamayan öğrenciler bu yardımlar sayesinde okulunu bitirebilir ve borçlarını memleketlerine hizmet ederek ödeyebilirlerdi. Ders verecek olan öğretmenlerin niteliklerine de değinen Baytursınov öğretmenlerin öncelikle öğretecekleri konuları kendilerinin çok iyi bilmelerinin gerektiğini savunmuştur. Bununla birlikte öğretmenler pedagojik yeterliliğe de sahip olmalıydı. Ders vereceği öğrencinin içinde bulunduğu evreleri iyi bilmeli ve ona göre hareket etmeliydi. Fakat bunları yerine getirebilecek olan öğretmen sayısı çok azdı. Çünkü medrese mezunu öğretmenler gerekli pedagojik bilgiye sahip değildi. Öğretmen okulundan mezun olan Kazak öğretmenler de Arap alfabesinde hakim değillerdi. Tek çare Usûl-ü Cedid tarzda eğitim veren medreselerden mezun öğretmenlerdi. Bu öğretmenler de Usûl-ü Savtiye ile eğitim aldıkları için Kazakçadaki sesli harflerden habersizlerdi. Baytursınov bunun da çözümünü bulmuş ve 30 Özdemir, s Biray, s Özdemir, s. 67.

20 8 öğretmenlerin mesleğe başlamadan önce 15 günlük bir seminer eğitimi almaları gerektiğini belirtmiştir. 33 Ahmet Baytursınov alfabe üzerine de çeşitli çalışmalar yapmıştır. Kazaklar 19. yüzyılın ortalarına kadar yazı diline sahip değillerdi. Kendi dillerini yazarken Arap alfabesini kullanıyor ve Çağatay/Tatar imlasına göre yazıyorlardı. Rus misyonerlerin teşvikiyle başlayan Kiril harflerine geçme hareketine Baytursınov karşı çıkmış ve Kiril harflerinin Kazakçaya uymayacağını anlatmaya çalışmıştır. Çokan Velihanov, Ibıray Altınsarın gibi aydınlar misyonerlerin etkisinde kalmışlar ve Kiril harflerine geçilmesi gerektiğini savunmuşlardır. Onlara göre Arap harfleri Kazakçadaki sesli harfleri göstermemektedir. Rahımcan Dusanbayev de harflerin yetersiz olduğunu söylemiş fakat Kur an-ı Kerim in normal Arap alfabesiyle yazılmasını diğer kitapların da alfabede düzenleme yapılarak eski harflerle kullanımına devam edilmesi gerektiğini belirtmiştir. Baytursınov da harflerin bırakılmasına şiddetle karşı çıkmıştır. Çünkü bu harfler Kazakların kültürel ve tarihi bir mirasıdır ve değişimi, gelecek nesiller için geçmiş kültürü anlamada sorun oluşturacaktır. Ünlülerin gösterilmesini temel alan bazı basit değişikliklerle bu harflerin kullanımına devam edilmesi gerektiğini savunmuştur. Kazakça alfabe kitabı olan Okuv Kuralı adlı eserini Arap harflerinde olmayan bazı sesleri gösteren işaretleri kullanarak ve Kazakçaya uymayan bazı sesleri alfabeden çıkararak yazmıştır. Bu çalışmaları İsmail Gaspıralı nın başlattığı ve tüm Rusya Müslümanları arasında yayılan Usûl-ü Savtiye (Fonetik Metot) çalışmalarıyla birlikte yürütmüştür. 34 B. EDEBİYET TANITKIŞ Baytursınov un yazdığı eserler arasında en önemlisi çalışmamızın da metin kısmını oluşturan 1926 yılında Taşkent te yayınlattığı Edebiyet Tanıtkış adlı eseridir. Bu eser Kazak edebiyatının poetikası niteliğindedir. Eser edebiyat tarihi ve teorisiyle ilgilidir. Ayrıca güzel söz sanatının incelikleri, özellikleri, söz sanatıyla ilgili yeni terimler ve kavramlar hakkında da bilgi vermektedir. 35 Sözlü edebiyat ürünlerden bolca 33 Özdemir, s Özdemir, s Kenan Koç, Almagül İşina, Bolat Korganbekov, Kazak Edebiyatı 2, IQ Kültür Sanat Yay., İstanbul 2007, s. 472.

21 9 örnek taşıyan eser okullarda ders kitabı olarak da okutulmuştur. 36 Baytursınov bu eserde o güne kadar üzerinde fazlaca durulmamış olan yüzyıl ozanlarından da bahsetmiş Doscan, Orınbay, Şerniyaz gibi halk şairlerinin eserlerinden de örnekler verilmiştir. Edebiyat araştırmacısı olarak sadece Kazak edebiyatının gelişme sürecini ele almamış, başka milletlerin edebiyatıyla ilişki kurarak anlatmıştır. 37 Yazılı edebiyatı Dindar Devir ve Dildar Devir olarak iki döneme ayırmıştır. Kazak edebi ürünlerini içerikleri yönüyle de kendi geliştirdiği terimlerle sınıflandırmıştır. Bilmece, kafiye, şecere, günlük, biyografi, lirik şiir, drama gibi birçok edebi terim ilk defa Baytursınov tarafından kullanılmış ve günümüze ulaşmıştır. 38 Eser 1926 yılında yazıldığı için günümüz Kazak Türkçesine göre ağır bir dilli vardır. İncelediğimiz metin bu eserin 2003 yılında Kiril harfleriyle Almatı da basılmış örneğidir. Eserin Son 24 sayfası orijinalinde bulunmayan karma şiirlerden oluşur. Bunun haricinde İ. Krılov un Kırk Mısal adlı eserinin Kazakça çevirisi, Masa adlı şiir kitabı, çocuklara vakti boşa geçirmemelerini anlatan Okuvga Şaguru adlı Rusçadan tercüme şiiri, Okuv Kuralı adlı Kazakça alfabe kitabı, öğretmenlere kaynak kitap niteliğinde Elippe Astarı, büyüklere Kazakça öğretmek için Savat Aşkış adlı eseri, Til Kuralı adlı Kazakçanın ses ve şekil bilgisini tahlil ederek sistemleştirdiği 3 ciltlik eseri, öğrenci ve öğretmenlerin sorunlarına çözüm önerisi getiren Bayanşı adlı eserleri de mevcuttur. Onun bu çalışmaları, halkı aydınlatarak, dili ve edebiyatı tanıtma amacıyla yazdığı eserleri, diğer dillerden tercüme ettiği eserleri ve şiirleri olarak üç ana başlık altında toplanabilir Biray, s Koç vd., s Özdemir, s Özdemir, s

22 10 BİRİNCİ BÖLÜM DİL İNCELEMESİ 1.1. ŞEKİL BİLGİSİ ÖZELLİKLERİ Kelime Türetme (Yapım Ekleri) Yapım ekleri, isimden isim, fiilden isim, isimden fiil ve fiilden fiil yapan ekler olarak dörde ayrılır İsimden İsim Yapan Ekler +lık, +lik, +dık, +dik, +tık, +tik +lı, +li, +dı, +di, tı, +ti Bu ek Türkiye Türkçesindeki +lık, +lik, +luk, +lük ekinin karşılığıdır. Türkiye Türkçesinde olduğu gibi çok işlek bir ektir. Alet, zaman, mekan, yiyecek, akrabalık isimleri türetir. Somut isimlere gelerek soyut anlamlar türetir. 40 Türkiye Türkçesindeki +lı, +li, +lu, +lü ekinin karşılığıdır. Sahiplik, var olma, bulunma ifade eder; olumlu sıfat yapar. 41 Kazak Türkçesindeki ünsüz uyumu dolayısıyla d li ve t li şekilleri vardır. 42 şeber+lik (15), evreşi+lik (16), uksas+tık (22), azat+tık (26), seykes+tik (28), kemşi+lik (17) mağına+lı (15), tür+li (16), söz+di (81), davıs+tı (35), tük+ti (39) 40 Koç, Doğan, s Tamir, s Buran, s. 303.

Daha göster