INŞAAT IŞLETMELERINDE ÇAĞDAŞ YÖNETIM VE DEĞIŞIM MODELI

Transkript

1

2 İSTANBUL TİCARET ODASI YAYIN NO: INŞAAT IŞLETMELERINDE ÇAĞDAŞ YÖNETIM VE W t f DEĞIŞIM MODELI HAZIRLAYANLAR PROF.DR. DOĞAN SORGUÇ DR. MURAT KURUOĞLU İ.T.Ü. İNŞAAT FAKÜLTESİ YAPI İŞLETMESİ ANABİLİM DALI İSTANBUL 2001

3 Bu eserin tüm telif hakları İstanbul Ticaret Odası'na (İTO) aittir. İTO'nun ve yazarının ismi kaydedilmek koşuluyla yayından alıntı yapmak mümkündür. Ancak, İTO'nun yazılı izni olmadan yayının tamamı veya bir bölümü, kopyalanamaz, çoğaltılamaz, ticari amaçlarla kullanılamaz. Bu kitapta öne sürülen fikirler eserin yazarına aittir. İstanbul Ticaret Odasının görüşlerini yansıtmaz. Kasım 2001 ISBN İTO yayınları için ayrıntılı bilgi Etüd ve Araştırma Şubesi Ticari Dokümantasyon Servisi'nden edinilebilir. Tel.: (212) Faks:(212) E. Posta : dokumantasyon@tr-ito.com BASKI & CtLT ACAR MATBAACILIK A.Ş. Tel: (212) Pbx Faks: (212)

4 ÖNSÖZ Türkiye ekonomisinin lokomotif sektörlerinden birisi, belki de en önemlisi inşaat sektörüdür. Sektör bir yandan üretimi ile ülkenin konut, imar, altyapı, üretim tesislerini doğrudan karşılarken nakliyesinden camına, plastiğinden ağaç ürünlerine birçok sektörü harekete geçiren etki sağlamaktadır. Doğrudan ve dolaylı istihdama katkısı tartışılmaz boyutlardadır. Bunun da ötesinde dış müteahhitlik sektörü bugüne kadar aldığı 42 milyar $'ı, aşan projeleri ile ülkenin döviz ihtiyacının karşılanmasında ve ödemeler dengesinde olumlu etki yapmış, Türkiye'nin imajına büyük katkı sağlamıştır. Hal böyleyken sektör özellikle son yıllarda ülkemizin içinde bulunduğu şartlardan en olumsuz etkilenen sektörlerin başında gelmektedir. 17 Ağustos depremi ile başlayan süreçte, içinde bulunduğumuz finansman krizinin de etkisi ile ağır yara almıştır. îç talepte yaşanılan büyük daralma, üretim ve finansman maliyetlerindeki olağandışı artışlar inşaat firmalarının ayakta durmasını zorlaştırmıştır. Ülkemiz gibi gelişmekte olan bir ülkede anahtar rolü oynayabilen bir sektörün gün geçtikçe erimesine göz yummak akılcı olmayacaktır. Geldiğimiz noktada artık sektörün dışsal faktörler yanında bir bütün olarak yeniden ele alınarak her açıdan yeniden yapılandırılması zorunluluk arzetmektedir. Odamız işte bu amaçla sektörle ilgili çalışmalarına elinizde bulunan "İnşaat İşletmelerinde Çağdaş Yönetim ve Değişim Modeli" adlı çalışma ile bir yenisini eklemektedir. Bilindiği üzere her kurum ve kuruluşta olduğu gibi bir işletmenin de mevcudiyetini sürdürmesi ve başansı neticede "Yönetim"e dayanmaktadır. İnşaat sektörünü günübirlik kararlar alan, planlama ve kontrol mekanizmalarından yoksun geleneksel yönetim sistemlerinden, modern, esnek ve verimli çalışan yönetim sistemlerine taşımayı amaçlayan ve bu yönde gerekli kurumsal altyapıyı oluşturmak için, uygulama ile ilgili somut öneriler getiren, bununla da kalmayıp yapılması önerilen değişiklikleri öncesi ve sonrası- ile örnek üzerinde inceleyen yayınımızın başta inşaatçı üyelerimiz olmak üzere üyelerimize ve sektörle ilgili diğer kesimlere faydalı olacağını ümit ediyorum. Çalışmayı Odamız adına gerçekleştiren İTÜ öğretim üyesi Prof. Dr. Doğan Sorguç ve Dr. Murat Kuruoğlu'na değerli çalışmaları için teşekkür ederim. Prof. Dr. İsmail Özaslan Genel Sekreter

5

6 SUNUŞ Dünyada insan ve toplumların başarısı, zamana uyumlarının bir göstergesidir. İnsanın ihtiyaç ve olanakları zamanla (sürekli) değiştiğinden marifet değişen ihtiyaçlarla olanaklar arasında denge kurabilmektir. Bu nedenle insan, sürekli bir iç ve dış uğraş içinde, maddi (örn: barınma, beslenme, giyim), tinsel (örn: estetik, sevgi) ve düşünsel ihtiyaçlarını olanakları ile dengelemeye çalışmaktadır. Yenilikçilik ve yaratıcılık, bu çabada kendisinin en büyük yardımcısı olmakla birlikte, hayal gücü (tüketim hırsı) ihtiyaçlarını olanakları üzerine çıkarmaktadır. Bu husus, ihtiyaçları karşılamanın kaynaklar ve zamana bağlı olarak sıralanmasını, başka bir deyişle planlamayı gündeme getirmektedir. Yukarıdaki gerçekler, insan ve toplumda değişimi - ve bilinçli olduğu ölçüde "planlı" değişimi - kaçınılmaz kılmaktadır. Bu nedenle Herakleitos (M.Ö. 4.yy) "Panta Rei" (herşey akar) sözüyle bugünkü uygarlığın temelini atmıştır. Münih Teknik Üniversitesi'nin Rektörlük avlusunda bulunan büyük bir kayanın içinden akan suyun ardındaki duvara yazılı olan bu iki kelime, yaşamdaki sürekli değişimin kaçınılmazlığına, bununla gelen fırsatlara işaret etmekte ve çağdaş girişimciliğin yolunu göstermektedir. Aynı hususu XVIII. yüzyılda ünlü Fransız edebiyatçısı Mme de Savigny "nehirdeki insan, her an başka suda yıkanır" biçiminde ifade etmiştir. Bugün de çağdaş düşünce, "dünyada değişmeyen tek kural, değişim kuralıdır" ifadesini benimsemiştir. Türk toplumu, çağdaş uygarlığın keşifler, Rönesans, aydınlanma ve sanayileşme atılımları yaptığı son 300 yılda dünya ile ilişkisini kesmiş, durağanlığı seçmiş ve halkın "zaman sana uymazsa sen zamana uy" özdeyişine, dinde "zaman, kuralları değiştirir" (Tagayyür-i ezman ile tebeddül-i ahkam) ilkesine karşın 500 yıllık Osmanlı Devletini tarihe gömmüştür. İnsanlık tarihinin yok olan imparatorluk veya büyük devletleri de çevrelerinde veya dünyadaki değişime ayak uyduramama sonucu batmışlardır. Ünlü dünya tarihçisi Arnold Toynbee'ye göre Türkiye, değişim açığını kapamaya ve çağdaş dünyaya uyuma yönelik radikal bir hareketle Atatürk önderliğinde kurulmuş ve kurtulmuştur. Bununla birlikte Toynbee 1926 yılında yazdığı kitabında [21]. büyük Atatürk'ün olağanüstü kişiliğince engellenen ters (gerici) tepkilerin kendisinden sonra ortaya çıkabileceğine işaret etmekten geri kalmamıştır. Böylece Türk değişimini özde, tarihin tek başarılı örneği sayan Toynbee, uzun yıllar boyunca statik yaşam ve statik düşünce sarmalındaki Türk toplumunun karşısındaki darboğaza parmak basmıştır. Nitekim esneklikten yoksun olduğu kabul edilen "Türk kafası" ("Tate de Turc"), son yüzyıldaki "zihniyet değişikliği" isteğine direnegelmiştir.

7 Bugünkü dünya, bilişim teknolojisi nedeni ile buharlı makinenin tarihte yarattığı değişimi yaşamaktadır. Bu değişimle birlikte iletişim, en büyük atılım alanını oluşturmaktadır. Bu atılım çağdaş yönetime çok büyük bir güç katacak niteliktedir. Oysa gelişmekte olan ülkelerin ve özellikle Türkiye'nin en zayıf olduğu ve en güçlü kılınması gereken alanının yönetim (kalitesi) olduğu bugün artık Türk kamuoyunca da kabul edilmektedir. Bu konunun, üretim ve yönetim biçimi (teknolojisi) nedeni ile en açıkça gözlendiği yer, inşaat sektörüdür. Zira inşaat sektörü, kendine has özellikleri ile (Böl. 1) çok karmaşık bir yapıya sahip, yatırım ve kalkınmanın aracı, ekonominin lokomotifi fakat yönetim ve üretim biçiminin geleneksel olduğu, buna karşı kapasitenin ekiplerden oluştuğu bir alandır. Ekip çalışmasının ortak aklın kaynağı olması yönetsel kültür değişiminde inşaat sektörünü - ekonomik işlevi nedeniyle 2. dünya savaşı ardından ülkelerin yapılanma ve yeniden yapılanmasındaki gibi - ön plana çıkarmaktadır. İnşaat sektöründe yönetsel kültürün gelenekselden çağdaşa geçişi (değişimi) çok özgün ve başka sektörlere örnek olacak niteliktedir. Kitap, bu değişimin planlanıp gerçekleştirildiği bir örneğe dayalı modelini sunmakta ve rehber niteliği taşımaktadır. Böylece inşaat işletmeciliği bilim alanının laboratuarı olarak kullanılan örnek kuruluşun yönetiminde, bilim, yaşama girmiş ve onun ışığında işletmedeki yaşamın (değişimin) çağa uyarlanmasına çalışılmıştır. İTÜ İnşaat Fakültesi Yapı İşletmesi Anabilim Dalı ile örnek kuruluş arasında 2 yıl süren bu çalışmanın sonunda, örnek kuruluştaki değişim ve sorunların gerçekçi çözümü, benzer nitelikteki inşaatçılarımıza yol gösterici olma özelliğine kavuşmuştur. Bu sonuca ulaşmada, değişimdeki basanları nedeniyle (isim vermek istemeyen) örnek işletme sahip ve çalışanlarını içtenlikle kutlarken kendileri ve sayın İstanbul Ticaret Odası yöneticilerine, İTÜ Yapı İşletmesi Anabilim Dalı çalışanlarına, İnşaat Y. IVIüh. Tolga Çıklaçiftçi, İnş. Müh. Dinçer Köse, Inş. Müh. Alptekin Özvek, İnş. Müh. Fatih Ustaalioğlu ve İnş. Müh. Fahri Bayoğlu'ya değerli katkı ve destekleri için en derin teşekkürlerimizi sunuyoruz. Kitabın inşaat işletmelerimize yararlı olmasını diliyor, değerli meslektaş ve okuyucularımızın sunulan değişim modeli ile ilgili her türlü sorun, soru ve görüşlerini rica ediyoruz. Prof.Dr. Doğan SORGUÇ dsorquc@ins.itu.edu.tr Dr. Murat KURUOĞLU ins.itu.edu.tr İstanbul,Temmuz

8 1. BÖLÜM : İNŞAAT YATIRIM VE ÜRETİMİNİN TEMEL ÖZELLİKLERİ 1.1. inşaat Yatırımlannın (Genel) Durumu Sektörler, ülke ekonomisinde ulusun çeşitli mal ve hizmet gereksinimlerini karşılayan ana birimlerdir. Tarım sektörü tarımsal ürünleri, eğitim sektörü eğitim hizmetlerini, inşaat sektörü de ülkenin gereksinimi olan inşaatı sağlarken, bunu fiilen gerçekleştiren inşaat sanayii yanında, kamusal yönetim ve denetim mekanizmalarını, finansal vb. kuruluşlarını da içermektedir. Ülke ekonomisindeki hareketliliğin, yatırımlara bağlı inşaat gereksinimleri üzerinden inşaat sektöründe istem yarattığı bilinmektedir [1]. DPT 2001 yılı programında konut sektörünün kamu sabit sermaye yatırımları arasında yer almadığı, konut yatırım yüzdelerinin ise minimum sabit değerde seyrettiği görülmektedir [5]. Buna karşı özel sabit sermaye yatırımlarının dağılımında 90'lı yılların sonundan 2001 yılına kadar olan sürede, konut yatırımlarının diğer sektörlere göre yüksek oranını koruduğu ve en büyük paya sahip olduğu; bunu imalat ve ulaştırma sektörierinin izlediği görülmektedir. Bu husus özel sektör açısından inşaat sektörünün sorunlarını incelemede, konut alanındaki özel sektör işletmelerine yönelmek gereğini ortaya çıkarmaktadır. İnşaat sektörü gerek ulusal gelire katkısı, gerek yeni iş alanları ve olanaklarının yaratılmasında oynadığı rolü, gerekse diğer endüstrilerie olan yoğun ilişkileri nedeniyle ulusal ekonominin en karmaşık sektörierinden biri durumundadır. Bu sektörde çalışan inşaat işletmeleri, bulundukları ortamların yarattığı çevresel koşullardan etkilendikleri gibi, bunların belirgin bazı özellikleri, kendilerini diğer alanlarda faaliyet gösteren işletmelerden ayırmaktadıriar. Bu nedenle diğer sektörierdeki işletmelerin genellikle hiç karşılaşmadıkları, ama (yüklenici) inşaat işletmelerini büyük ölçüde etkileyen özellikler aşağıda açıklanmıştır [3] İnşaat Üretiminin Özellikleri (Koşulları) İnşaat üretimini etkileyen koşullar aşağıda sıralanmıştır [4]. İnşaat tipi, yeri ve koşulları (toprak, iklim, ulaşım, işçi, enerji olanakları) her projede değiştiğinden, üretim yöntemleri de değişmektedir. Dolayısıyla inşaat projelerinde üretim teknolojisi ve süreci seçimi ve bu seçimde, optimizasyon büyük önem taşımaktadır. Ayrıca üretim ve maliyet tahmininde daima risk unsuru bulunmakta; zira, genellikle açıkta üretim yapılmakta, üretim yeri dış etkilere maruz kalmakta, üretim yeri işletme merkezinin uzağında olmaktadır. İnşaat sanayiinde üretim yeri gezici, ürün sabittir. Bu hususlar inşaat sanayiinde yönetimin etkinliğini azaltmakta, risk ve maliyeti artırmaktadır.

9 inşaat sektöründe üretim,. yüklenicinin ihaleyi kazanması ile başlamakta, işin tipi ve büyüklüğüne bağlı biçimde sürmekte ve kendi içinde alt üretimlerden oluşmaktadır. Genellikle bu tür üretimde işletme için pazar araştırması, pazarlama ve üretim ile finansman gücünü dikkate alan uzun süreli programlar yapılamamaktadır. Ayrıca malsahibi tarafından saptanan süresel koşullar, inşaatta maliyetlerin yükselmesine yol açabilmekte, en güçlü işveren olan kamu kuruluşlarının, popülist politikalar nedeniyle uzun vadeli programlar yapmamaları veya yapılanlara uymamaları sonucu, ülkede inşaat piyasası saydam bir görüntü vermemektedir. Bu nedenle de yapı işletmeleri kapasite ve stoklarını piyasaya göre ayarlayamamakta ve ellerindeki proje dışında uzun vadeli faaliyet programları yapamamaktadırlar. Keşiflerde risk unsurunu kaçınılmaz olduğundan bunun önemle dikkate alınması gerekmektedir. Bu risk bazen öngörülen kar oranını aşmakta ve çeşitli tahminlerdeki farklar nedeniyle birbirinden çok farklı ihale tekliflerinin ortaya çıkmasına yol açmaktadır. IVlalsahibinin inşaatı çeşitli yüklenicilere bölerek yaptırması, bunları bizzat seçmesi, koordine etmesi ve her türlü karar yetkisini kendinde tutması sonucu işin yürütülmesi daha da zorlaşmaktadır. Bu arada, üretimin zaman zaman kesilmesi, durup yeniden başlayan üretimin doğurduğu kayıplar maliyet artışları olasılığı doğurmaktadır. Her zaman her türlü ihaleye girmek zorunda bulunan yüklenici aksi halde boş kapasite yaratma riski ile de karşı karşıya kalmaktadır. Bu nedenlerle inşaat sürecinde belirsizlik esastır. Üretim faktörleri (insan ve makine) üretkenliğinde insan ve makine kalitesinin iş yeri, iklim, çalışma vb. koşulların her projede değeriendirilmesi gerekmektedir. Değişik deneyim ve tahminler nedeniyle, teklif fiyatlarında ortaya çıkan farklar, malsahibi tarafından hazırianan proje ve şartnamelerdeki belirsizliklere göre artmaktadır. Yapı işletmelerinin uzun vadeli kesin üretim programı yapamamaları ve ileriye dönük üretim miktariannı saptayamamaları nedeniyle, genel giderlerini geçmiş yılların deneyimlerini dikkate alarak öngördükleri (yıllık) ciro oranlarına göre dağıtma olanağı bulunmamaktadır. Genellikle birim fiyat esasına göre yapılan ihalelerde kesin hesap işlemi uzun sürdüğünden, yüklenicinin kesin teminatı da (kesintileri) uzun süre bağlı kalmaktadır. Bu nedenlerie ihale tekliflerindeki tahmini maliyetler, çeşitli açılardan ve değişik koşullarda edinilen tecrübeye dayanılarak içgüdüsel belirienebilmektedir (uydurulmaktadır). İnşaat sektöründe alıcı, imalat sektöründe olduğu gibi fiyat ve kaliteyi bir arada görerek seçim yapamaz. Kaliteyi her malsahibi şartnamelerde beliriemektedir. Fiyat ise, teklifler açılana kadar

10 bilinemediğinden geleneksel inşaat sektöründe reklamın bir işlevi bulunmamakta ve açık rekabet mekanizmasından da söz edilememektedir. Bu durumda yüklenici ancak maliyetteki risk, amortisman vb. unsuriardan özveride bulunarak indirim yapabilmekte, bu husus ise, örneğin Alman ihale düzeninde işin gereği "uygun fiyat ilkesi" ile çelişmekte ve bu ilkenin işlevini tari:ışmalı kılmaktadır. Yüklenicinin üretim yeri ve konusunun özelliklerini dikkate alarak yapabileceği rasyonelleşme (maliyet indirimi), sınırii olmak zorundadır. Gerçekten, yüklenici ancak malsahibi, kredi kuruluşu veya tasarımcıdan sonra devreye girdiğinden, rasyonelleşme açısından yüklenici önlemlerinin çap ve etkinliğini, kendisinden önce gelenler beliriemektedirier. Sürekli çalışan ve şantiyeden şantiyeye gönderilen küçük çekirdek ekibin dışında kalan inşaat işçileri, her projede işi ve yöntemleri yeniden öğrenmek, ekip ve yöneticilere alışmak zorundadıriar. Bu nedenle imalat sanayiinde fabrikanın üretime başlama aşamasında görülen öğrenme ve alışmanın yarattığı düşük üretim ve yüksek maliyet, inşaat sanayiinde her projede ortaya çıkmakta, değişik yerierden ve genellikle tarımdan gelerek büyük çoğunluğu geçici olarak çalışan çeşitli niteliklere sahip bu tür işçiler yüzünden üretkenlik, sağlıklı biçimde tahmin edilememektedir. Ayrıca işçi izin istekleri, mevsim açısından (hasat zamanı vb.) inşaat işyeri gereksinimine uymamakta, bu işçilerin ücretleri de, bireysel üretkenlikleri dikkate alınarak hesaplanamamaktadır. İnşaat proje, program ve şartnamelerinde doğal olarak bulunan belirsizlikler sonucu her şeyi bu evraklar çerçevesinde yeterii detay ve kesinlikle saptama olanaksızlığı, inşaat işlerinin bir kısmının geleneksel olarak işin gereğine göre yoruma ve yapıma açık bulunması, şantiyelerin yer değiştirmesi, uzaklığı ve yeterii detay, kalite ve sıklıkla denetlenememesi, şantiyede düzenlenen resmi toplantı tutanaklarının durum ve sorunları yeterii açıklıkla yansıtmaması sonucu ortaya çıkan haberieşme zoriukları, inşaat uygulamasına gayri resmi ilişkilerin egemen olmasına yol açmakta, formel yapı ve prosedürier ikinci plana atılmakta; inşaat bu gayri resmi ilişki ve gelişmenin sürekli baskısı altında kalmaktadır Yüklenici İnşaat İşletmelerini Diğer İşletmelerden Ayıran Özellikler Diğer sektörierdeki işletmelerle karşılaştırıldığında inşaat sektöründe faaliyet gösteren işletmelerin çok kendine has özellikleri bulunmaktadır. Önce, yüklenici inşaat işletmelerinin sermayeleri kısıtlıdır. Bu işletmeler yatırılan sermaye ile değil de gerçekleştirdikleri projeler ile variıklarmı sürdürdüklerinden, diğer sektörlerdeki işletmelerden daha değişik finansal sorunlara sahiptirler. Yüklenici inşaat işletmelerinde asıl önemli konu, inşaat

11 projesi süre ve maliyetlerine ilişkin kararlardaki yanılmalardır. Bir iş almak amacı ile teklif edilen fiyatın genellikle tahminlere dayanması, süre ve maliyete ilişkin yanılmaları gündeme getirebilmektedir. İşlerin planlandığı gibi gitmemesi, hava koşullarının kötü gitmesi, hakedişlerin zamanında ödenmemesi, sektöre girdi olan malzeme fiyatlarındaki değişikliklerin planlanandan farklı olması gibi durumlardan kaynaklanmaktadır. Bu nedenlerden ötürü, yüklenicinin işin başında projeyi tamamlamayı taahhüt ettiği süre ve maliyette (kolaylıkla) sapmalar olabilmektedir. Bu sapmalar yüklenici inşaat işletmesinde hedeflenen kara ulaşılmasını engellediği gibi iflasa bile neden olabilmektedir. Diğer sektörlerde bulunan işletmelerin belki de hiç karşılaşmadıkları, fakat yüklenici inşaat işletmelerini yakından etkileyen bu belirgin özellikler aşağıda açıklanmışlardır [3]. Farklı tipte ve birçok meslek grubundaki firmaların faaliyet gösterdiği inşaat sektöründe, işletmeler arası çıkar çatışması ve alman kararların bunları farklı yönde etkilemesi kaçınılmaz olmaktadır. İnşaat işletmelerinin sermayeleri kısıtlıdır. Bu işletmelerde çoğu zaman, işe başlamadan önce malsahibinden alınan avans ile şantiye düzeni kurulmakta, her ay düzenlenen belgelerle o ay yapılan işin karşılığında para alınmaktadır. Bu para genellikle bir sonraki ay yapılacak imalat sermayesini oluşturmaktadır. Yüklenici inşaat işletmelerinin varlıklarını sürdürebilmeleri, bu döngünün gerçekleşmesine bağlı bulunmaktadır. Üstlenilen işin süresinin çoğu zaman birkaç yıl olması, yüklenici inşaat işletmelerinin işin başında yaptıkları süre ve maliyet tahminlerinde yanılmalarına neden olmaktadır. İnşaat işletmelerinde kalıcı bir işgücü, malzeme, araç, ve makine envanteri bulunmamaktadır. Her proje değişik yönetim ve proje süresine bağlı olarak farklı işgücü, malzeme, araç makine ve nakit ihtiyacı gündeme getirdiğinden, bunlar ile, bunların kendi iç ve dış kaynakları açısından kurulacak dengeler, planlama işlerini (sistemini) ön plana çıkarmaktadır. Her projenin kendine has özelliklerini dikkate alarak yapılan maliyet tahminleri, sermaye şirketleri niteliğinde olmayan yüklenici işletmelerinde özel önem kazanmaktadır. Yüklenici inşaat işletmeleri, ellerindeki projeler dışında uzun vadeli faaliyet programı hazıriamaları olanağına sahip değillerdir. Büyük sermaye yatırımı gerekmediğinden yüklenici inşaat işletmelerinin sektöre girişi kolay olmakta, işletmelerde yeterii eğitim ve deneyim konusu gündeme gelmemektedir. Yeni bir proje için yeni bir işletme veya iş ortaklığı kurulmasına ve iş tamamlanınca

12 işletme veya ortaklığın tasfiyesine veya el değiştirmesine rastlanmaktadır. sık Yukarıdaki koşullar nedeni ile belirsizlik ve risklerin çok olduğu inşaat sektöründe yüklenici inşaat işletmeleri, proje aşamaları boyunca nakit çıkışlarını ve girişlerini doğru tahmin etmek ve izlemek hususunda her türlü çabayı harcamak zorundadırlar. Böylece hedeflenen kara ulaşabilmek açısından her projede gerçeğe yakın süre ve maliyet tahminlerinde bulunulabilecektir. Sektörün yukarıda açıklanan kendine özgü yapısı, aynı sektörden örnekleme gereğini gündeme getirmektedir.

13

14 2. BOLUM YÖNETSEL KÜLTÜR ÖZELLİKLERİ

15

16 2, BÖLÜM : YÖNETSEL KÜLTÜR ÖZELLİKLERİ 2.1. Yönetsel Kültür Kavramıjarihl Gelişimi ve Kurumsallaşma Dünyada insan ve toplum yaşamının sorunları yatay bir bütün oluştururken, bunlara değişik disiplinlerin sınırları içinde dikey çözümler aramanın yetersiz sonuç verdiği bilinmektedir. Çok geniş ve karmaşık bir alan olan inşaat sektöründe sorunların insan bilimleri ve ekonomik esaslar dikkate alınmadan çözüm aranması, sonuca ulaşmayı çok zorlaştırmaktadır [1]. Genel bir yaklaşımla kültür, insanın ortaya koyduğu, içinde insanın varolduğu tüm gerçeklik demektir. İnsanın nasıl düşündüğü, neler hissettiği, kendisini ve çevresini nasıl algıladığı, değerleri ve davranışları, kültürün temel öğeleridir. Kültür, insanın yaşama biçimi ve davranışıdır. İnsanların deneyimlerini yorumlamada ve eylemlerine karar vermede rehber aldıkları kavram, kültürdür [6]. Farklı kültürel altyapılardan gelen bireylerin oluşturduğu işletmelerde; paylaşılan, ortak değerler ve işletmeleri bir arada tutan normlar, inançlar, tutum ve düşünceler, işletme kültürünü oluşturmaktadır. Toplumsal kültür açısından bakıldığında, işletme kültürü bir alt kültürdür. İşletme kültürü, b:* grubun, dışa uyum sağlamak ve içle bütünleşmek için oluşturduğu temel varsayımlar demektir [8]. Örgüt kültürü, o örgütün çevrede tanınmasını, değerini, toplumsal standartlarını, çevredeki diğer örgüt ve bireylerle ilişki biçimlerini ve ilişki düzeylerini yansıtır. Bu fonksiyonu ile kültür, örgütü topluma bağlayan, onun toplum içindeki yerini, önemini hatta başarısını belirleyen en önemli araçlardan birisidir. İşletmelerin performans farklılıklarını açıklayan faktörlerden biri de kurum kültürüdür. Güçlü kurum kültürü olan işletmelerde örgüt üyeleri arasında güçlü paylaşım vardır. [7,9]. Osmanlı İmparatorluğu dönemindeki ilk işletmeler, küçük aile işletmesi çiftliklerdir. "Kimseye muhtaç olmama" anlayışı ile toprağını ekip biçen, kendi ihtiyacını karşıladıktan sonra kalanını satarak geçimini sağlayan aileler ilk işletmecilerdir. Aile için üretme ve birlikte çalışma; ekip çalışması, ustaya saygı, hakkına razı olma, paylaşma gibi kavramların, toplum içinde yeşerip gelişmesini sağlamıştır. Osmanlı'daki geleneksel inanç; sanat ve becerinin akıl ve zekayı işleterek yani rasyonel yollarla değil, üstadın önünde hizmet kemeri kuşanarak ve uzun yıllar onun emrinde çalışarak elde edileceği yolunda olmuştur. Bu nedenle esnaf ve sanatkariık, babadan oğula ya da ustadan çırağa geçen bireysel bir yetişme ve gelişme süreci, içinde gerçekleşmiştir. Böylece geleneksel usta-çırak ilişkisinde, ustaya tam bir egemendir. Bu anlayış ve dünyada Rönesans, aydınlanma, sanayileşmeye sırt çevirme insanın düşünme, sorgulama, karar verme ve yaratıcılık yeteneklerinin

17 gelişmemesine neden olmuştur. Böylece kendi içinde çalışan, yaşayan ve dış etkileşimlere açık olmayan halkın büyük kısmı kendiliğinden çağdışı kalmışlar, dışarıdaki gelişmelerle başa çıkacak bilgi ve beceriyi kazanamamışlardır. Osmanlı Imparatorluğu'nun son zamanlarında çiftçilik ve el sanatları dışında Türklerin elinde fazla ekonomik bir güç ve yetenek bulunmamaktaydı. Nitekim ünlü tarihçi Toynbee Batının dikey organizasyonlarını geliştirdiği süreçte, Osmanlı devletinin üç unsurdan oluşan yatay organizasyonlar ile yetindiğini belirtmiştir. Toynbee bu üç unsurun halk (sürü), çoban (padişah) ve çoban köpekleri (yeniçeriler) olduğunu ve devletin bu üçüncüsünün bozulması üzerine çökmeye yüz tuttuğunu ifade etmektedir [21]. Cumhuriyet dönemi ile birlikte devlet sanayileşmeye önayak olmuş ve KİT'lerin kurulması, özel sektörün gelişmesini sağlamıştır. İkinci Dünya Savaşı'na kadar olan dönemde önemli ekonomik gelişmeler kaydedilmiş ise de, özel sektör işletmelerinde önemli gelişim olmamıştır [10]. İkinci Dünya Savaşı ardından borçlanmanın etkisiyle devletin mevcut kaynakları süratle tüketilmiş ve aşırı dış borçlanma eğilimine girilmiştir. Burada özel teşebbüsün geliştirilmesi gündeme gelmiş ve önemli değişiklikler ortaya çıkmıştır ihtilali ardından, o zaman kadar sağlanan koşulsuz dış mali destek sona ermiş ve gelecek yardımların nereye harcanacağı bilinmek istendiğinden, planlı ekonomiye geçiş şart olmuştur. Planlı ekonomi ile birlikte döviz ihtiyacını azaltma doğrultusunda ithal ikamesi politikası benimsenmiştir. Bu dönem hem özel kesiminin hem de KİT'lerin üretim ile ilgili yeterli bilgi birikimine sahip olmamasına, dışa kapalı ve rekabetten uzak olmasına karşın tarım dışı üretimden servet kazanma olanak ve anlayışının yerleşmeye başladığı görülmüştür yılından sonra artan dışa bağımlı yüksek maliyetli ithal yatırımlar ve ortaya çıkan OPEC, Kıbrıs sorunları toplumsal normlarda değişikliklere yol açmış ve servetin elde ediliş biçiminden çok, servete her ne pahasına olursa olsun ulaşmak; bürokraside de bir makama gelmek, nasıl gelindiğinden daha büyük önem kazanmıştır [7] döneminde dünyadaki ekonomik gelişmeler ve kredi veren dış finans çevrelerinin de etkisiyle, iş dünyası dışa açılmaya başlamıştır. Servetin nasıl edinildiğini önemsemeyen bu gelişme, önemli bir bilgi birikimine ve rekabet anlayışının gelişmesine yol açmıştır [7,10]. Bu kapsamda ülkemizde holdingleşen, yabancı ortaklarla işbirliği yaparak başarılar kazanan ve kurumsallaşan şirketlerin çoğunun kökenindeki aile tipi işletmeler, bu kuruluşların alt yapısını oluşturmuşlar ve halen de oluşturmaktadırlar.

18 Bu işletmeler genel olarak ataerkil aile yapısının özelliklerini taşımaktadırlar. Aile yapısında babanın her şeyi daha iyi bildiği ve her şeyi ailenin iyiliği için yaptığı kabul edilmektedir. Baba, otoriteyi temsil etmekte ve gücü, gelenekten kaynaklanmakta; ona itaat zorunlu bulunmaktadır. Aile kültürü ya da geniş bir aileye ait olma, bireyin cesaretini artıran bir unsurdur; zira birinin sorunu, hepsinin sorunu olmakta, her durumda bireye sahip çıkma söz konusu bulunmaktadır. Aileye karşı gelmenin ise çoğunlukla aile tarafından reddedilmek gibi oldukça ağır bir yaptırımı vardır [11]. Türkiye gibi kuvvetli aile yapısı bulunan ülkelerde, ailelerin sahip olduğu ve yönettiği küçük işletmeler çoğunlukta ve ağırlıktadır. Bu tür işletmelerde güvensizlik nedeniyle profesyonel yöneticilerin iş başına getirilmesine karşı isteksizlik vardır. Bunlardan kurumsallaşabilen ve profesyonel yöneticileri iş başına getirenler büyümüş ve gelişmişlerdir. Bu konuda devlet politikası ve yabancı sermaye, önemli etmenlerdir [7] Yönetsel Kültür Modelleri Hofstede Modeli Sosyal ve kültürel çalışmalar insanları, ülkelerine, bölgelerine, etnik özelliklerine, dinlerine veya dillerine göre olduğu kadar cinsiyetlerine, nesillerine ve sosyal sınıflarına göre de sınıflandırmaktadır. Kültürel farklılıklar 4 kategoride tanımlanmıştır [12]. Bireysellik / Kollektiflik (grup bağlarının gevşek yada sıkı olması) Güce olan uzaklık (eşit olmayan güç dağılımı) Dişilik / Erkeklik (Karşılıklı ilişkiler, para, gelişim süreci ve basan açısından) Belirsizlikten kaçınma (Bilinmeyen ve belirsiz durumlarda hangi tip bireylerin çekingen davrandığı) Bayars Modeli Tablo 2.1.'deki örgütsel kültür ölçeği modeli, iki boyutlu bir matristir. Boyutlardan biri katılımcılık durumunu, diğeri davranış biçimini ifade etmektedir [8]. Kurumlar, ya katılımcı bir örgüt kültürüne ya da katılımcı olmayan merkezi otoritenin varolduğu bir örgüt kültürüne sahiptir. Katılımcı kültürierde, herkesin fikrini rahatça söylediği, özgür, yaratıcı, bilgiye ve paylaşıma dayalı ortam vardır. Katılımcı olmayan kültürde ise, merkezi otorite işi planlar, organize eder, karar verir, uygulatır ve kontrol eder.

19 Tablo 2.1 Bayars modeli davranış biçimleri Katılımcı olmayan SİSTEMATİK GİRİŞİMCİ Katılımcı ETKİLEŞEN BÜTÜNLEŞEN Tepkisel Etkisel DAVRANIŞ Bir başka ayırıma göre, örgüt kültürü ya tepkisel ya da etkisel niteliktedir. Tepkisel kültürler, dış çevrenin değişmelerini izleyerek ve oradaki etkileri karşılayarak yaşarlar. Etki yaratıcı kültürler ise, kurdukları bilgi alma sistemi ve vizyonları ile geleceği biçimlendirirler ve yönetirler Trompenaars Modeli İşletme kültürü konusunda, on bin yönetici ile görüşerek yazdığı kitap ile yönetim ve iş dünyasında yankı yaratan Trompenaars'ın modeli Tablo 2.2.'de görülmektedir [11]. Trompenaars'ın modelinde örgütler dört ana grupta toplanmaktadırlar. Bunların ilk grubunu aile tipi işletmeler oluşturmaktadır. Bu işletmelerde baba aileye sahip çıkar, otoriteyi temsil eder ve yönü belirler, ilişkiler yakın ve sevgiye dayalıdır. Eyfel kulesi tipi örgütlerde organizasyon piramidi diktir ve tepe yönetim tabana yakın değildir. Önemli olan kuralla, roller ve görevlerdir. Güdümlü füze tipi örgütler problem çözücüdür. Çalışanlar işin uzmanıdır. Bu tür örgütler amaçlı çalışırlar ve hareket ettikçe, amaç da sürekli olarak değişir. Otorite ve güç, uzmanlarca paylaşılmıştır. Bir başka tip örgüt kültürü "Kuluçka makinesi" olarak adlandırılmaktadır. Bunlar, sürekli gelişen, üreten, süreç yönelimli, yaratıcı örgütlerdir.

20 Tablo 2.2 Trompenaars modeli kültür tiplerinin özellikleri KULTUR TİPLERİ ÖZELLİKLERİ Çalışanlar arasındaki ilişkiler Otoriteye Yaklaşım Düşünme ve öğrenme tarzları İnsanlara yaklaşım Değişme tarzları Motive etme ve ödüllendirme tarzları Eleştiri ve çatışmanın çözümü AİLE Kişinin bağlı olduğu organik bütünle aynntılı ilişkileri Statü, yakın ve güçlü ebeveyn kişiliklere tanınır. Sezgisel, bütüncü, yanal ve hata düzeltici Aile üyeleri Yönü "baba" değiştirir. Sevilme ve saygı görmede iç tatmin. Öznelere göre yönetim Öteki yanağını çevir. Başkalanna mahcup olmaktan kork. Güç oyununu kaybetme. EYFEL KULESİ Zorunlu etkileşimlerin mekanik sisteme özgü rolü Statü, güçlü üstün rollere tanınır. Mantıksal, analitik, dikey ve akılcı İnsan kaynakları Kural ve prosedürleri değiştirerek Daha üst konuma ve daha büyük role terfi etme, iş tanımlanna göre yönetim Çatışma giderme yöntemleri dışındaki eleştiriler mantıksızlıkla itham etme anlamına gelir. GÜDÜMLÜ FÜZE Paylaşılan hedeflere yönelik sibernetik sistemde özgül görevler Statü, hedefe katkıda bulunan proje grubu üyeleri tarafında kazanılır. Problem merkezli, profesyonel, pratik, çapraz işlevsel Uzmanlar Hedef hareket ettikçe amaç değiştirilir. Performansa ve çözülen problemlere göre ödeme ya da itibar Yapıcı ve sadece görevle ilişkili hatayı kabul eder ve hızla düzeltir. KULUÇKA MAKİNESİ Paylaşılan yaratıcı süreçten türeyen doğal ilişkiler Statü, yaratıcılığı olan, gelişen bireylerle kazanılır. Süreç yönetimli, yaratıcı, esinlendirici Birlikte yaratalım Doğaçlama yapar ve kendine uyarlar. Yeni gerçeklikler yaratma sürecine katılmak. Coşkuya göre yönetmek. Yaratıcı fikri reddetmez, iyileştirir.