Almanya da Türk Yahudileri

Transkript

1 Leon Veissid Ağırlıklı konular Almanya da Türk Yahudileri Evian Konferansı Almanya da Türk Yahudileri Weimar Cumhuriyeti esnasında Alman devletinde yaklaşık 700 Türk Yahudisi yaşıyordu, çoğu Berlin deydi. Hamburg da 16. yüzyıldan itibaren ehemiyetli Sefarad Cemaati vardı. Chemnitz, Frankfurt, Köln, Mannheim, Münih ve Stuttgart şehirleri de Osmanlı İmparatorluğu ndan ve Türkiye den gelen Yahudiler için yaşam merkezleriydi. Hatta savaş arası dönemde, Harz bölgesindeki Wernigerode gibi küçük şehirlerde bile, birkaç yaşayan vardı. Berlin Tiergarten de bulunan Sefarad sinagogu Kendi Cemaatleri Sefaradlar, ataları eskiden İberik Yarımadası nda yaşayan Yahudilerdir. 15. ve 16. yüzyılda oradan sürülmelerinden sonra çoğunlukla Osmanlı İmparatorluğu na yerleşmişlerdir. Bu ailelerden biri, 1903 te Konstantiniyye den (İstanbul) Berlin e göç etmeye karar veren Veissid lerdi. Daha 1905 te birkaç Sefarad tüccarı Musevi-Sefarad Dernegi Berlin i kurmuşlardı. Birinci Dünya Savaşı esnasında ve daha sonra başka Yahudiler Türkiye den Berlin e gittiler. Cemaat gittikçe büyüyordu lerin başlangıcında yaklaşık 150 aile, buluşma noktaları olan Sefarad derneğinin üyesiydi. O zamanlar Berlin deki Türk-Sefarad Cemaati Almanya nın en büyük Sefarad Cemaatiydi. Tipik Meslekler Türk-Yahudi Cemaatinin kurucuları arasında birçok tanınmış halı tüccarı vardı. Çoğunluğu Konstantiniyye den geliyordu. 19. Yüzyılın sonunda halılar, Alman yaşam kültürünün bir parçası olunca, halı ticaretinde konjonktürel patlama oldu ten 1912 ye kadar Osmanlı İmparatorluğu ndan şark halısı ithali dokuz yüz kat arttı. Hamburg ve Münih te de Türk Yahudileri tarafından işletilen tanınmış halı mağazaları vardı. Halı ticareti Türkiye den gelen bir sürü fakir Yahudi için de iş imkanı sağlıyordu, mesela halı tamircisi ve halı yıkayıcısı olarak. Leon Veissid > Ağırlıklı konular > Almanya da Türk Yahudileri 1

2 Aynı zamanda muazzam gelişme yaşayan tütün ticareti ve sigara üretiminde de Türk Yahudileri aktifti. Türkiye, Almanya için ham tütünün baş tedarikçisiydi. Ziraat ürünlerinin ithalati da şark Yahudilerine fırsatlar sunuyordu, mesela kuru yemiş, fındık ve deri ithali gibi. Şirket dosyaları, iş ilanları ve diğer kaynaklardan, fakirlerden ziyade varlıklı Türk Yahudileri hakkında bilgiye sahibiz. Ama bu Türk Yahudileri nin coğunluğunun zengin olduğu anlamına gelmiyor. Fransa, Belçika ve İtalya dan Türk-Yahudi göçmenlerinin çoğunun vasıfsız isçi veya sokak satıcısı olarak geçimini sağladığını biliyoruz. Yahudi Olmayan Türklerle Ilişkiler Musevi-Sefarad derneğinin çevresindeki Türk-Yahudi iş adamları aynı zamanda Almanya-Türk ticaret odasının kurucuları ve aktif üyeleriydi. Ticaret odasi Aralık 1927 de kurulmuştu ve genel merkezi Lützowufer da, Sefarad derneğinin çok yakınlarındaydı. Özel hayatlarında Türk Yahudilerinin bazıları,türk Büyükelçiliği temsilcileri ile yakın ilişkideydi. Diğerleri Türk kulübünü ziyaret ediyordu. Halı tüccarı Albert Aflandary mağazasının camekanını, Türk bayrağının sembolleri, yarım ay ve yıldızla süslüyordu. Bunu Leon Veissid de yapıyordu. Davisco Asriel Türk bayraklı broş taşıyordu. Nasyonal Sosyalist Yahudi Zulmünün kurbanları Nasyonal Sosyalistler 1933 te hükümeti ele geçirdikten sonra Türk Yahudilerine de zulme başladılar. Boykot eylemleri, mesleği icra yasakları ve sürekli başka kısıtlamalar ve yasaklar ile Naziler Yahudileri toplumdan dışlıyorlardı. Naziler yavaş yavaş onların geçinmelerini zorlaştırıyordu. Türk Yahudilerinin durumu çelişkiliydi. Yabancı olarak, yabancı yasasından dolayı bir sürü ırkçı sınırlamalara maruz kalıyorlardı. Yahudi aleyhtarı yasayla yabancı yasasının birleşmesi sonucu daha kötü duruma düşüyorlardı. Diğer taraftan kısmen yabancı statüsünden yararlanabiliyorlardı, çünkü Türk vatandaşı olarak yasal koruma altındalardı. Yasal koruma uluslararası ve ikili anlaşmalar ile, mesela Alman-Türk yerleşim sözleşmesiyle, garantiliydi. Ancak Türkiye 1930 ve 1940 larda birçok yurt dışında yaşayan Türk Yahudilerinin vatandaşlığını ellerinden aldı. Onlar artık vatansız sayılıyordu. Vatansız olarak da bir baska ülkeye kaçma imkanları yoktu. Sadece Berlin de yüzden fazla Türk Yahudisi Naziler tarafından ölüm kamplarına zorla götürüldü ve öldürüldü. Yahudi dininin birkaç merasim eşyası Leon Veissid > Ağırlıklı konular > Almanya da Türk Yahudileri 2

3 Evian Konferansı Yahudi Göçü ve Üçüncü Reich den Kaçış Nasyonal Sosyalist Alman İşçi Partisinin (NSDAP) Ocak 1933 te iktidarı ele geçirmesinden sonra Almanya daki Yahudilerin hakları adım adım ellerinden alındı ve toplumdan dışlanıldılar. Sadece tarihleri arası 135 Yahudi karşıtı yasa yürürlüğe girdi. Bunların sonucu olarak daha 1933 te Yahudi Almanya yı terk etti, daha sonraki yıllarda her yıl yaklaşık kişi gitti. İlk baştan birçok Yahudi, durumun tekrar düzelecegini ümit ediyordu. Almanya vatanlarıydı, burada büyümüşlerdi, Almanca ana dilleriydi, mal varlıkları, arkadaşları ve çevreleri buradaydı. En sonunda durumun asla yatışmadığını, daha kötüye gittigini anladılar. Evian Konferansı Amerikalı delege Myron Taylor Yahudilerin göçünü sağlayacak uluslar arası komitenin kurulmasını öneriyor. Baskı arttıkça ve uygulamadan etkilenen Yahudilerin sayısı arttıkça, onların kaçabilecekleri ülke bulması zorlaşıyordu. Birçok ülke giriş yasağı koyuyor, sınırlarını kapatıyor, ülkeye girmiş mültecileri kamplara yerleştiyor veya onları komşu ülkelere sınır dışı ediyordu. Nazilerin calışma yasağı uygulamaları ve mülkiyetlerinin ellerinden alınması Almanya da kalmış birçok Yahudinin fakirleşmesine yol açıyordu. Haziran 1938 deki bir kararnameye göre, Almanya dan yurt dışına çıkmak isteyen Yahudiler sadece on Reichsmark (Alman İmparatorluğu para birimi) götürebiliyordu. Bu da yoksul mültecileri kabul eden ülke bulmayı, gittikçe zorlaştırıyordu. Bundan dolayı ABD başkanı Franklin D. Roosevelt uluslar arası bir kongre önerdi. Burada Yahudi mültecilere nasıl yardım edilebileceği konuşulacaktı Temmuz 1938 arası 32 ülkenin delegeleri ve onlarca Yahudi yardım kuruluşlarının temsilcileri Fransız kaplıca kenti Evian da bir araya geldi. Ama bütün ülkelerin temsilcileri, Dominik Cumhuriyeti haricinde, konuşmalarında ülkelerinin niçin zulme uğrayan Yahudileri alamayacaklarını anlatmaya calıştılar.konferans insanların sıkıntısına karşı ilgisizliğin ve vurdumduymazlığın utanılacak bir belgesiydi. Tarafsız Bölgeye Kaçış Yahudiler Almanya dan yasal ve yasal olmayan yollardan kaçmaya çalışıyorlardı. Birçok Alman Yahudisi ilk baştan komşu ülkelere kaçmıştı. Nazi-Almanyası daha sonra bu ülkelere de saldırıp işgal ettiği için, bu ülkeler de yeterince koruma sağlamıyordu. Bundan dolayı birçoğu Okyanus ötesi ülkelere göçtü. Herhangi Okyanus ötesi bir ülkeye vize alabilmek için Yahudiler haftalarca Latin Amerika ülkeleri konsolosluklarının önünde beklediler. Karaya çıkabileceklerinin ve nerede ineceklerinin kesin olmadığı gemi yolculuğu için çoğu kez son paralarını verdiler. Leon Veissid > Ağırlıklı konular > Evian Konferansı 3

4 Böyle bir geminin en bilinen örneği Yahudi mültecilerle tarafsız bölgede, ülkeler arasında ileri geri giden St. Louis gemisidir. Leon Veissid St. Louis gemisinden önce bir başka gemiyle Havana ya gelmişti. Veissid ailesi Türk pasaportlarından dolayı ülkeye girebilmişti. Kısa süre sonra Leon Veissid St. Louis deki mültecilere nasıl davranıldıgını izlemişti. St. Louis Gemisinin Dolanıp Durması 13 Mayıs 1939 da 900 den fazla mülteci Hamburg limanını St. Louis gemisiyle terk etti. Ama seyahatleri bir kabusa dönüştü. Gemi 27 Mayıs ta Havana ya vardığında, Küba hükümeti, girişlerine izin vermedi. Sadece 29 yolcu karaya ayak basabildi, diğer yolcuların vizesini hükümet kabul etmedi. St. Louis gemisi Haziran 1939 da Havana limanında. Bir hafta gemi Havana limanı önünde bekledi. Bu süre içinde gemi kaptanı ve Yahudi yardım örgütlerinin temsilcileri, Küba iktidarından, yolculara giriş izni alabilmek için ugraştılar. ABD hükümeti de mültecileri kabul etmedi. Hamburg daki gemi işletmesi, geminin Hamburg a dönmesi için talimat verdi. Gemi yolcuları çaresizdi ve asla Almanya ya dönmek istemiyorlardı. Mültecilerin çoğu, eğer gemi Almanya ya geri dönerse, topluca intihar edeceklerini açıkladı. Mültecilerin çaresiz dilekçeleri sonucu Belçika, Hollanda, Fransa ve İngiltere onları kabul etti. Yolcular 17 Haziran da Antwerpen de (Belçika) gemiden ayrıldı. Yanıltıcı güvenlik. Yarım sene sonra Nazi Almanyası batı komşu ülkelere saldırdı. St. Louis yolcularının yarısına yakını Auschwitz, Sobibor ve Bergen-Belsen toplama kamplarında hayatını kaybetti. Yahudilerin Almanya dan Kitlesel Göçünün Nedenleri Leon Veissid > Ağırlıklı konular > Evian Konferansı Yahudilerin kitlesel göçünün arkasında, her gün maruz kaldıkları yasaklar ve zorluklar yatıyordu. SA gibi Nazi örgütleri, Yahudi dükkanlarının önünde boykot eylemi düzenliyordu. Yahudilere birçok meslekleri icra etme hakkı yasaktı. Yahudi gencler okullardan ve üniversitelerden atılıyordu. Ve sürekli yeni yasaklar geliyordu: açık havuza girmek, bisiklet kullanmak, ev hayvanları 4

5 barındırmak, radyoya sahip olmak, sinemaya gitmek, otobüs kullanmak, banklara oturmak ve daha niceleri. Yahudiler ile Yahudi olmayanlar arasında evlilik ve aşk ilişkileri yasaklanmıştı. Spor dernekleri ve bowling kulüpleri Yahudi üyelerini dışlıyordu. Beldelerin girişlerinde, parklarda ve lokantalarda Yahudilerin girişini yasaklayan tabelalar asılıydı. Yasal ve bürokratik engelleri Yahudi olmayan Almanlar, alay ederek, zorluk çıkararak ve saldırıda bulunarak düzeltiyordu. Bunu yapanlar çoğu kez komşuları ve eski iş arkadaşlarıydı. Mayıs 1938 de Alman silahlı kuvvetleri, SS( Koruma) timi ve polis eşliğinde Avusturya ya girdi. Avusturya Alman İmparatorlugu nun bir parçası oldu. Almanların Viyana ya girişi ile Yahudi toplumuna karşı gaddarca davranış başladı: Komşuları tarafından dövüldüler, diş fırçası ile sokakları temizlemeye zorlandılar ve dükkanlarının yağmalanmasını izlediler. Yüzlerce Yahudi intihar etti. Artık Yahudi karşıtı yönetmelikler Avusturya da yaşayan Yahudiler için de geçerliydi. İtalya ve Romanya gibi diğer ülkeler de, Yahudi karşıtı yasaları yürülüge koydular. Leon Veissid > Ağırlıklı konular > Evian Konferansı 5

6 Sorumluluk bilgileri Yayimci: Anne Frank Zentrum Rosenthaler Str. 39, Berlin Telefon: 030/ Telefaks: 030/ E-Posta: Web: Anne Frank Zentrum, 2013 Tam baskı proje web sitesinde mevcuttur: Bu Federal Alman programi çerçevesinde teşvik edilmiştir; Demokrasiyi Güçlendirme İnisiyatifi