BANKACILIK DÜZENLEME VE DENETLEME KURUMU. ARD Çalışma Raporları No: 2005/6 BANKACILIK SEKTÖRÜNE YABANCI GİRİŞİ: KÜRESEL GELİŞMELER VE TÜRKİYE

Transkript

1 BANKACILIK DÜZENLEME VE DENETLEME KURUMU ARD Çalışma Raporları: 2005/6 BANKACILIK SEKTÖRÜNE YABANCI GİRİŞİ: KÜRESEL GELİŞMELER VE TÜRKİYE Araştırma Dairesi Eylül 2005

2 BANKACILIK DÜZENLEME VE DENETLEME KURUMU ARD Çalışma Raporları No: 2005/6 BANKACILIK SEKTÖRÜNE YABANCI GİRİŞİ: KÜRESEL GELİŞMELER VE TÜRKİYE Münür YAYLA* Yasemin Türker KAYA** İbrahim EKMEN*** Eylül 2005 Bu çalışma Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumunun görüşlerini yansıtmaz. Rapor kamuoyunu bilgilendirme amaçlı olup, içinde yer alan bilgi ve verilere dayanarak verilecek yatırım ya da benzeri kararların sonuçlarından BDDK ve yazarları sorumlu tutulamaz. * Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu Başuzmanı myayla@bddk.org.tr ** Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu Başuzmanı yturker@bddk.org.tr *** Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu Bankacılık Uzmanı iekmen@bddk.org.tr

3 Bankacılık Sektörüne Yabancı Girişi: Küresel Gelişmeler ve Türkiye i BANKACILIK SEKTÖRÜNE YABANCI GİRİŞİ: KÜRESEL GELİŞMELER VE TÜRKİYE Özet Bu çalışma raporu, ulusal bankacılık sektörüne yabancı girişinin olası etkilerini uluslararası araştırmaların ışığı altında değerlendirmektedir. Yabancı bankalar farklı yaklaşımlara göre ulusal bankalarla karşılaştırılmış ve yabancı bankaların Türkiye deki varlıklarına ilişkin tespit ve önerilerde bulunulmuştur. Gelişmekte olan ülkelerde bankacılık sektörü finans sisteminin en önemli bileşeni olmaya devam etmektedir. Özellikle 1990 lı yıllarda uygulanan finansal liberalizasyon içerikli politikalar neticesinde gelişmekte olan ülkelerin bankacılık sektörlerine yabancı katılımı artmıştır. Latin Amerika, Orta-Doğu Avrupa ve Asya ülkelerinde yabancı bankaların aktif toplamı içindeki payı oldukça büyüktür. Orta ve Doğu Avrupa da bu oranın yüzde 90 ın üzerine çıktığı ülkeler görmek mümkündür. Türk bankacılık sektörüne yabancı girişi yeni bir olgu olmamakla beraber yabancı bankaların Türk bankacılık sistemi içindeki payı sınırlı kalmıştır öncesinde ithal ikamesine dayanan, yurtiçi mal ve hizmet üretiminin korunduğu bir ortamda yerli bankalar finans sisteminde baskın bir rol oynarken yabancıların girişi düşük düzeyde gerçekleşmiştir den sonra finansal sistemde rekabetin ve etkinliğin artması için uygulanan liberalizasyon politikaları çerçevesinde yabancı banka girişi kolaylaştırılmıştır. Bunun sonucu olarak sisteme daha fazla yabancı girişi olmuştur. Ancak, giriş önündeki engellerin azalmasına rağmen Türkiye de uzun süreli yüksek enflasyon ve istikrarsızlıklar sebebiyle yabancı bankaların sistem içindeki payı pek fazla değişmemiştir. Nitekim, 1990 lı yıllardan itibaren aktif toplamı içinde yabancı bankaların payı yüzde 5 i geçmemiştir. Ancak, 2004 yılından bu yana sektöre olan yabancı ilgisi neticesinde yabancı bankaların sistem içindeki payı yükselmektedir. Yabancı bankaların ulusal bankacılık sektörü üzerine bir dizi mikro ve makro ölçekli etkileri olabilmektedir. Literatürde, yabancı girişinin muhtemel etkileri üzerinde farklı görüşler mevcuttur. Başlıklar itibariyle incelendiğinde, ulusal bankacılık sektörüne yabancı girişinin istikrarı, verimliliği, finansal hizmetlerin çeşitliliğini ve kalitesini artırdığı ileri sürülmektedir. Ayrıca, yabancı bankaların gelişmiş kredi değerlendirme yöntemleri kullandıkları ve teknoloji transferi sağladıkları şeklinde görüşler mevcuttur. Öte yandan, yabancı finansal grupların kriz döneminde iştiraki konumundaki bankalara yardımcı olarak prestij kaybını önledikleri, yurtiçi tasarrufların ülke içerisinde kalmasına yardımcı olabildiklerine dair hipotezler de mevcuttur. Kurumsal yönetişim ve risk yönetimi açısından daha fazla tecrübeye sahip oldukları düşünülen yabancı bankaların bu alanlarda öncü rol oynadıkları ve ulusal bankaları olumlu etkiledikleri yine ileri sürülen görüşler arasındadır. Buna karşın, yabancı bankaların olası finansal kriz dönemlerinde işlerini bırakıp gittikleri, ölçek avantajlarını kullanarak daha kaliteli müşterilere yöneldikleri, dolayısıyla ulusal ekonominin küçük ölçekli işletmelerine kredi açmakta isteksiz davrandıklarına yönelik eleştiriler gündeme gelmektedir. Örneğin, son Arjantin krizinde bazı yabancı bankalar ülkeyi terk etmişlerdir.

4 Bankacılık Sektörüne Yabancı Girişi: Küresel Gelişmeler ve Türkiye ii FOREIGN ENTRY IN BANKING SECTOR: GLOBAL DEVELOPMENTS AND TURKEY Abstract This report, evaluates the possible effects of foreign entry into domestic sector under the light of international research. Foreign banks in Turkey have been compared with domestic banks using different methods, and accordingly some findings and suggestions have been made. Banking sector is still the most important component of financial systems in developing countries. In particular, after the liberalization policies of the 1990s foreign bank entries in developing countries banking sectors have been increased. The share of foreign banks in total assets is quite high among Latin America, Central and Eastern Europe and Asian countries. It is possible to observe foreign participation rates above 90% in some of the Central and Eastern European countries. Although foreign entry to Turkish banking sector is not a new phenomenon, the share of foreign banks in the Turkish banking sector has remained limited. Before 1980, in an inward oriented economic environment where domestic production of goods and services were protected, domestic banks played a dominant role while the entry of foreigners was small. After 1980, the entries of foreign banks have been eased within the framework of liberalization policies implemented in order to increase the competition and efficiency of the financial system. Subsequently, more foreign banks have entered the sector. However, despite the decrease of barriers to entry, the share of foreign banks stayed limited because of the high inflation and instabilities that existed for a long period of time in Turkey. Starting from 1990s the share of foreign banks in total assets did not exceed 5%. On the other hand, the ratio of foreign banks in the system increases with the increasing interest of foreigners since Foreign banks may have a number of micro and macro effects on domestic banking sectors. In the literature, there are different views on the possible effects of foreign entry. It is claimed that foreign entry into domestic sector increases stability, efficiency, number and quality of financial services of the domestic sector. Moreover, there are views such as that foreign banks transfer advanced credit scoring methods and technology. Also, it is hypothesized that foreign financial groups help their subsidiaries during financial turmoil periods in order to avoid reputation risk, and domestic savings to stay within the country. It is claimed that foreign banks that are more experienced in terms of corporate governance and risk management are also leaders in this area and affect domestic banks positively. On the other hand, there are criticisms that foreign banks cut their business and run during financial crises, cherry pick high quality costumers, and are reluctant to extend credits to small and medium enterprises. For example, during the recent crisis in Argentina some of the foreign banks have exited the market.

5 Bankacılık Sektörüne Yabancı Girişi: Küresel Gelişmeler ve Türkiye iii İÇİNDEKİLER I. Giriş... 1 II. Bankacılıkta Çokuluslaşma veya Uluslararasılaşma : Kuramlar, Yapılanma ve Süreç.. 2 II. 1. Kuramlar... 2 II. 2. Örgütsel Yapılanma... 3 II. 3. Bankacılıkta Uluslararasılaşma nın Gelişim Süreci... 5 III. Yabancı Katılımının Boyutları...8 III.1. Uluslararası Oranlar... 9 III.2. Türkiye de Yabancı Katılımı ve Boyutları III.2.1. Türkiye deki Yabancı Bankalar III.2.2. Türkiye deki Yabancı Katılımının Boyutları IV. Yabancı Girişinin Ulusal Sektörlere Etkileri IV.1. Uluslararası Çalışmalar IV.2. Türk Bankacılık Sektörü Üzerine Yapılan Çalışmalar V. Genel Değerlendirme: Yabancı Katılımını Özendiren Unsurlar VI. Yabancı Katılımında Ülke Farklılaşmaları VII. Türkiye deki Bankaların Sahiplik Yapısına Göre Karşılaştırılması VII.1. Rasyo Analizi VII.2. Etkinlik Analizi VII.2.1. Yöntem (Veri Zarflama Analizi) VII.2.2. Veri Zarflama Analizinin Sonuçları VIII. Türk Bankacılık Sektörünün Yaşam Alanı ve Yabancılar IX. Sonuç KAYNAKÇA... 39

6 Bankacılık Sektörüne Yabancı Girişi: Küresel Gelişmeler ve Türkiye iv TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1: Bölgelere Göre Yabancı Katılım Oranları (%)... 9 Tablo 2: Gelişmiş Piyasalarda Yabancı Katılımı (%, 2001) Tablo 3: Gelişmekte Olan Ülkelerde Yabancı Katılım Oranları (%) Tablo 4: Avrupa Birliğinde Yabancı Katılım Oranları (%, 2001) Tablo 5: Yabancı Banka Sayısı / Toplam Banka Sayısı ( Ortalaması) Tablo 6: Türkiye de Faaliyet Gösteren Yabancı Sermayeli Bankalar (Haziran 2005) Tablo 7: Türkiye de Faaliyetleri Sona Eren Yabancı Sermayeli Bankalar Tablo 8: Türkiye de Banka, Şube ve Personel Sayısı Açısından Yabancı Bankalar (%) Tablo 9: Türkiye deki Yabancı Bankaların Sektördeki Payı (%) Tablo 10: Yabancı Payının Hisse Oranları Dikkate Alınarak Hesaplanması (%) Tablo 11: Bölgelere Göre Yabancı Katılımında Ağırlığı Olan Ülkeler (%, 2002) Tablo 12: Asya Ülkelerinde Uygulanmış/Uygulanan Kısıtlamalara Örnekler Tablo 13: Yabancı Başvuru ve Ret Sayısı ( ) Tablo 14: Yabancı, Özel ve Kamu Sermayeli Bankaları Seçilmiş Bilânço Göstergeleri (%). 28 Tablo 15: Kar/ Zarar Tablosundan Rasyolar (%) Tablo 16: Seçilmiş Göstergelerde Yabancıların Türk Bankacılık Sektöründeki Payları (%).. 30 Tablo 17: Yaklaşımlara Göre Girdiler ve Çıktılar Tablo 18: Mülkiyet Yapısına Göre Etkinlik Dereceleri... 34

7 Bankacılık Sektörüne Yabancı Girişi: Küresel Gelişmeler ve Türkiye v KISALTMALAR/TERİMLER ABD : Amerika Birleşik Devletleri BDDK: Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu BIS : Uluslararası Ödemeler Bankası (Bank for International Settlements) BM : Birleşmiş Milletler ÇUŞ : Çok Uluslu Şirketler (Multinational Companies) AB/EU: Avrupa Birliği (European Union) FDI : Doğrudan Yabancı Yatırım (Foreign Direct Investment) IMF : Uluslararası Para Fonu (International Monetary Fund) İMKB : İstanbul Menkul Kıymetler Borsası OECD : Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Ajansı (Organization for Economic Cooperation and Development) TBB : Türkiye Bankalar Birliği TCMB : Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

8 Bankacılık Sektörüne Yabancı Girişi: Küresel Gelişmeler ve Türkiye 1 BANKACILIK SEKTÖRÜNE YABANCI GİRİŞİ: KÜRESEL GELİŞMELER VE TÜRKİYE I. Giriş Küresel ekonomide 1970 li yıllarda ivme kazanan finansal yenilikler ve diğer iktisadi gelişmeler, fon fazlası bulunanlarla fon açığı bulunanlar arasında aracılık işlevi yapılması olarak tanımlanabilecek geleneksel bankacılığın gelişmiş ülkelerdeki rolünü zayıflatmıştır. Buna karşın, gelişmekte olan ülkelerde bankacılık sektörü hala önemli bir aracılık işlevini yerine getirmektedir. Gelişmiş ülkelerin göreli olarak olgun (mature) kabul edilen piyasalarında faaliyet gösteren büyük sermayeli bankalar, faal oldukları ekonomilere kıyasla daha az gelişmiş ülkelere veya benzer gelişmişlikteki sınır ötesindeki sektörlere giriş yapma eğilimi göstermektedirler. Akademik çevrelerde yabancı girişi veya yabancı katılımı, kamuoyunda ise yabancılaşma olarak tanımlanan bu olgunun birden fazla mikro ve makro sonuçları olabilmektedir. Yeni piyasalara giriş yapma isteğinin temelinde bazı iktisadi nedenler yer almaktadır. Uluslararası ticaretin hacim olarak artması, sermaye açığı bulunan gelişmekte olan ülkelerde getirinin yüksek olması, dezenflasyon, Avrupa Birliği gibi bölgesel ekonomik bütünleşme çabaları, gelişmekte olan ülkelerin büyüme potansiyelinden faydalanma isteği ve artan ticaret hacmiyle uluslararası nitelik kazanan girişimcilerin finansman ihtiyaçlarının sınır ötesinde de karşılanması ekonomik nedenler arasında yer almaktadır. Bu çerçeveden bakıldığında, bankacılık sektörüne yabancı katılımı küreselleşme ile paralel giden iktisadi bir gelişme olup iletişim ve bilgi teknolojilerinde yaşanan yeniliklerle hız kazanmış bulunmaktadır. Ancak, bankacılıkta yabancılaşma olgusu küresel ekonominin bir gerçeği olsa bile söz konusu gelişmenin olası faydaları ve dezavantajları konusunda tam olarak bir görüş birliği mevcut değildir. Bu alanda yapılan uygulamalı çalışmalar birbirleriyle tam olarak örtüşmeyen bulgulara işaret etmektedir. Bu nedenle, bankacılık sektörüne yabancı girişi konusunda dünya genelinde belli eğilimler olsa bile, bu eğilimlere karşı nasıl bir tutum izlenmesi gerektiği karar alıcıların gündemindeki yerini korumaktadır. Ulusal 1 bankacılık sektörüne yabancı girişi söz konusu katılımın büyüklüğüne göre sektör üzerinde yapısal etkide bulunabilmektedir. Yabancı girişi, ulusal sektördeki yoğunlaşma ve dolayısıyla rekabet üzerinde doğrudan etki yaratabilmekte ve böylece sektörün mevcut oyuncuları üzerinde bir dizi dolaylı yansımaya neden olabilmektedir. Örneğin, yabancı girişi finansal yenilikleri beraberinde getiriyor, diğer bir ifadeyle daha önce sunulmayan finansal ürünleri ulusal piyasaya sunabiliyorsa, mevcut oyuncular benzer ürünleri müşterilere arz etmek durumunda kalabilmektedirler. Rekabetin yanı sıra yabancı katılımıyla eş zamanlı olarak ele alınması gereken diğer kavram ise bankacılık sektöründe etkinliktir. Yabancı katılımına ilişkin politika seçenekleri gözden geçirilirken yabancıların ulusal sektördeki durumlarının bu çerçevede de değerlendirilmesinde fayda görülmektedir. Çalışmada, yabancı girişinin olası yansımaları olarak değerlendirilebilecek bu etkiler ayrıntılı olarak ele alınmaya çalışılmıştır. 1 Bu çalışmada, ulusal sektör ve ulusal piyasa terimleri yabancı bankaların giriş yapmak istedikleri ülke veya piyasa anlamında kullanılmaktadır. Yerli terimi ise literatürdeki domestic (yerli, yurtiçi) kavramına karşılık olarak kullanılmaktadır. Diğer bir ifadeyle, aksi belirtilmedikçe yerli bankalar ulusal sektörde faaliyet gösteren ve yabancıların kontrolünde olmayan bankalar olarak anlaşılmalıdır.

9 Bankacılık Sektörüne Yabancı Girişi: Küresel Gelişmeler ve Türkiye 2 Bu çalışmanın temel amacı gelişmekte olan ülkelerin bakış açısıyla yabancılaşma olgusunu ayrıntılı şekilde ele almak ve Türkiye nin bu alandaki deneyimlerini ortaya koymaktır. Bu raporun ikinci bölümü tarihsel bir bakış açısıyla bankacılık faaliyetlerinin uluslararası ölçekte yaygınlaşması sürecine ayrılmıştır. Bu amaçla, bankacılık faaliyetlerinin ulusal ölçekten çokuluslu (multinational) veya uluslararası (international) boyuta taşınması, mevcut kuramlar, ana ülke 2 (home country) dışında örgütsel yapılanma ve gelişim açısından ele alınmıştır. Üçüncü bölümde, uluslararası alanda ve Türkiye deki yabancı katılımının boyutları sayısal olarak verilmiştir. Dördüncü bölümde, yabancı girişinin ulusal sektörlere etkisi değerlendirilmiştir. Yabancı katılımını özendiren hususların genel bir değerlendirmesinin yapıldığı beşinci bölümü, yabancı katılımında ülke farklılaşmalarının irdelendiği altıncı bölüm takip etmektedir. Yedinci bölümde Türkiye deki yerli ve yabancı bankalar çeşitli yöntemlerle karşılaştırılmıştır. Sekizinci bölümde, sonuca bir girdi oluşturması bakımından ulusal piyasada bankaları çevreleyen makro ekonomik ortam incelenmiştir. Son bölümde ise raporun sonuçlarına yer verilmektedir. II. Bankacılıkta Çokuluslaşma veya İçselleştirme : Kuramlar, Yapılanma ve Süreç II. 1. Kuramlar Literatürde, çokuluslu (multinational) bankacılık ile uluslararası (international) bankacılık terimleri sıklıkla birbirinin yerine kullanılmaktadır. İki terim arasında belirgin bir ayrım olmasa bile uluslararası bankacılığın daha esnek bir terim olduğu ileri sürülmektedir. Bu yaklaşıma göre uluslararası bankacılık, ülkede yerleşik olmayanlarla ulusal para biriminde geleneksel dış ticaret finansmanı yapmak ve ülkedeki yerleşiklerle veya yerleşik olmayanlarla yabancı para cinsinden mübadeleye girmek olarak tanımlanmaktadır. Çokuluslu bankacılık ise, birden fazla ülkede şube veya bağlı ortaklıklara sahip olmak veya bunları kontrol etmek şeklinde tanımlanmaktadır. Dolayısıyla çokuluslu bankacılıkta doğrudan yabancı yatırım 3 niteliği aranmaktadır. Uluslararası bankacılık faaliyetleri çokuluslu bankalar tarafından da yapılabilecek olmasına rağmen pratikte bunun pek gerçekleşmediği dolayısıyla böyle bir ayrıştırmanın yapılabileceği ifade edilmektedir 4. Bu nedenle, çokuluslu ve uluslararası bankacılık ayrımı hukuki olmaktan ziyade uygulamadan kaynaklanan de facto bir ayrım olarak ortaya çıkmaktadır. Çokuluslu bankacılık ile uluslararası bankacılık arasında var olduğu ileri sürülen bu belirsiz ayrımdan sonra, çokuluslu bankacılığa ilişkin kuramlara değinmekte fayda görülmektedir. Bu alanda iki temel kuram mevcuttur; içselleştirme kuramı ve eklektik kuram. Ayrıca, içselleştirme kuramı kendi içinde alt kümelere ayrılmakta ve farklı altkuramları içermektedir. İçselleştirme kuramına göre, piyasa aksaklığı (market failure) sadece ulusal piyasalarda değil aynı zamanda sınır ötesindeki piyasalarda da mevcuttur. Kuram, firmaların kar maksimizasyonu yaptığı ve piyasaların aksadığı varsayımlarına dayanmaktadır. Kurama göre, şirket ulusal piyasadaki işgörü maliyetlerine (transaction costs) katlanmaktansa sınır 2 Çalışmada ana ülke (home country) uluslararası faaliyet gösteren bankanın esas olarak faaliyet gösterdiği ve merkezinin bulunduğu ülke olarak kullanılmaktadır. Ev sahibi ülke (host country) ise çeşitli biçimlerde sınır ötesinde faaliyet gösterilen ülke anlamına gelmektedir. 3 Doğrudan yabancı yatırımın tanımı ilerleyen bölümlerde yabancılaşmanın boyutu ele alınırken yapılmaktadır. 4 Ayrıntılar için bkz. Bain ve diğerleri (2003).

10 Bankacılık Sektörüne Yabancı Girişi: Küresel Gelişmeler ve Türkiye 3 ötesinde tamamlayıcı (complementary) varlıklara sahip olmayı tercih etmektedir. Piyasanın işleyişi ayrıca dışsallıklar nedeniyle de aksayabildiğinden, söz konusu tamamlayıcı varlıklara sahip olmak bu dışsallıkların etkisinden kurtulmayı sağlamakta ve işgörü maliyetlerini düşürmektedir. Kuramın iki önemli sonucu bulunmaktadır: Firma maliyetin en düşük olduğu piyasaya yönelmekte ve içselleştirmenin maliyeti faydasına eşit olana dek içselleştirme yoluyla büyümektedir 5. Savunmacı genişleme (defensive expansion) yaklaşımı, bu kuramın bankacılık alanındaki uygulamasına sadece bir örnek teşkil etmektedir; ulusal kısıtlardan kurtulmak isteyen (ulusal piyasada yüksek işgörü maliyeti ile karşılaşan) ABD bankaları bu düzenlemelerin etkisinden kurtulmak amacıyla Londra piyasasına yönelmişlerdir 6. Savunmacı yaklaşımın dışında, göreli üstünlük (comparative advantage), uluslar arası yatırım (international investment), yatay ve dikey bütünleşme (horizontal and vertical integration) ve oligopolistik rekabet teorileri gibi bir dizi alt-küme mevcuttur 7. Öte yandan, eklektik kuram üç etkenin bileşimi şeklinde ifade edilmektedir. Bu etkenler: (i) içselleştirme, (ii) yerini bulma (location) ve (iii) mülkiyet olarak sıralanmaktadır. Her bir bileşenin firmanın yatırım yapma kararında önemli rol oynadığı düşünülmektedir. Yukarıda da kısmen ele alındığı gibi, içselleştirme ile firma piyasa aksaklıklarından kurtulmaktadır. Örneğin, içselleştirmeyle yurtiçi piyasadaki risk/belirsizliklerden kurtulmak ve ölçek ekonomisinden faydalanmak mümkün olmaktadır. Uygun piyasayı ya da yerini bulma şeklinde ifade edilebilecek ikinci etkene göre, firmalar, girdi fiyatlarının uygun, piyasaya giriş önündeki engellerin minimum, vergi sisteminin avantajlı olduğu ve kurumsal düzenlemelerin bulunduğu yerleri seçmektedirler. Mülkiyet yapısının çokuluslu olması ise piyasalara erişimi kolaylaştırmakta ve kaynaklara erişim maliyetini düşürmektedir. Karmaşık mülkiyet yapısının, ürün çeşitliliği, finansal yenilikler yapma, kapsam ekonomisinden faydalanma ve artan deneyim gibi avantajları olduğu vurgulanmaktadır 8. Görüldüğü üzere, bahsedilen kuramlar mikro iktisadın bir bölümü olan endüstriyel organizasyon kuramlarına dayanmaktadır. Bu nedenle, bu bölümde banka ifadesi yerine firma ya da şirket terimi kullanılmıştır. İlerleyen bölümlerde, literatürden alıntı yapılan çalışmalardan görüleceği üzere, yabancı girişinin ulusal sektörlere yansımaları bu kuramlar etrafında test edilmiştir. Kuramların yabancı girişini açıklama gücünün piyasadan piyasaya değişebileceği gibi zamana göre de değişkenlik göstermesi mümkündür. Bu nedenle, hangi kuramının açıklama gücünün daha iyi olduğu piyasadan piyasaya ve konjonktüre göre değişebilmektedir. II. 2. Örgütsel Yapılanma 9 Hangi kuramın yabancı girişini daha iyi açıkladığı tartışması bir yana bırakılırsa, yabancı katılımının örgütsel biçimleri de önemli gözükmektedir. Zira tercih edilen giriş şekli ile yabancı bankanın yurtiçi piyasadaki rolü ve beklentileri arasında bir bağ olduğu düşünülmektedir. 5 Williams (1997). 6 Aliber (1984), Williams (1987). 7 Alt-küme teorilerinin dışında da teoriler mevcuttur ancak bu yaklaşımların hepsini bu çalışmada ele almak çalışmanın kapsamı dışında olduğundan ayrıntılar ve ek kaynaklar için bkz. Aliber (1984), Williams (1987) ve Bain ve diğerleri (2003) e bakılabilir. 8 Williams (1987). 9 Bu bölüm Seyidoğlu (1998) e dayanmaktadır.

11 Bankacılık Sektörüne Yabancı Girişi: Küresel Gelişmeler ve Türkiye 4 Sınır ötesindeki sektörle bağ kurmanın organizasyonel formlarını muhabir bankacılığı, temsilcilik, şube, bağımlı banka, ilişkili banka, kıyı bankacılığı ve kalkınma bankaları şeklinde sınıflandırmak mümkündür. Farklı ülke bankalarının karşılıklı anlaşma ile birbirleri nezdinde muhabir hesapları tutmak suretiyle yaptıkları bankacılık işlemleri muhabirlik olarak tanımlanmaktadır. Muhabir bankacılığı, sınır ötesinde personel ve fiziksel varlık bulundurmadan yurtdışı ile iş yapan müşterilere hizmet imkânını sağlamaktadır. Karşı taraf adına ödeme yapma, poliçe kabulü, akreditif açma, bilgi paylaşımı ve araştırma gibi hizmetler muhabir bankacılığı sayesinde gerçekleşebilmektedir. Yabancı ülkede iş yapan müşterilere o ülkede kendi personeliyle hizmet verebilmek amacıyla temsilcilik açmak ise bir diğer giriş yaklaşımıdır. Muhabir bankacılığının aksine burada fiziksel bir giriş söz konusudur. Ancak, bankacılık işlemi yapmayan temsilciliklerin amacı ev sahibi ülkeyi tanımak, bilgi toplamak, ana kuruluşun tanıtımını yapmak ve yerli müşterilerle bağlantı kurmak şeklinde özetlenebilir. Ev sahibi ülkede açılan şube, yasal olarak ana bankanın bir parçası olarak hizmet vermektedir. Şube hem ana hem de ev sahibi ülkenin yasal düzenlemelerine uyarak çalışmak durumundadır. Şube, ana ülke dışına giden müşteriyi izlemek (follow-the-client) bakımından iyi bir araç konumundadır. Şubeler sayesinde, ana bankanın uluslar arası piyasalarla yakın temas kurması ve uluslararası finansman kaynaklarına erişmesi mümkün olmaktadır. Şube bankacılığı nın daha gelişmiş bir şekli ise, ev sahibi ülkenin mevcut yerli bir bankasının satın alınması yoluyla söz konusu bankanın şube ağının ve müşteri portföyünün kullanılarak faaliyet gösterilmesidir. Son yıllarda, artan özelleştirmeler ve de-regülasyon politikaları sayesinde, kamu bankalarının veya yerli özel bankaların kısmen veya tamamen yabancılar tarafından satın alınmasıyla sıkça karşılaşılmaktadır. Bağımlı banka, ev sahibi ülkede kısmen ya da tamamen yabancı bir bankanın mülkiyetinde olan ve ayrı bir tüzel kişiliği olan kuruluştur. Bağımlı bankalar, ev sahibi ülkenin düzenlemelerine tabi olsalar bile çoğunlukla ana bankanın itibarından da faydalandıkları için yerli piyasada mevduat toplama konusunda avantaj sağlayabilmektedirler. Ev sahibi ülkenin mevzuatına göre kurulan, kısmen ana ülkedeki bankanın mülkiyetinde olan ancak mutlaka onun denetiminde olmayan bankalara ilişkili banka denilmektedir. Mülkiyetin diğer kısmı yerli veya ana ülke dışındaki diğer yabancı ortaklara ait olabilmektedir. Çokuluslu ortaklık yapısı nedeniyle bu tür bankalarda farklı deneyimlerin, bilgi ve uzmanlığın bir araya gelmesi söz konusudur. Kıyı bankacılığı, ana ülkedeki vergi ve benzeri yükümlülükler ile disponibilite ve munzam karşılık gibi kısıtlamalardan veya faiz oranları üzerindeki sınırlamalardan kaçınmak amacıyla yurtdışında kurulan şubelerdir. Ana ülkedeki düzenlemelerden kurtulmak için bankacılık işlemleri bu şubeler aracılığıyla yapılmaktadır. Bankacılık işlemine konu edilen fonlar, ana ülkedeki bankanın kayıt sistemleri üzerinden gerçekleştirildiğinden kaydi merkezler olarak da bilinen bu şubeler sadece temsili bir büro niteliğindedir. Altyapı gibi kalkınma projelerini uzun vadeli ve ticari kredilere göre daha düşük faizli kredilerle finanse etmek amacıyla ana ülke dışına çıkış ise kalkınma bankaları aracılığıyla olmaktadır. Bu bankaların sermayeleri çoğunlukla ana ülkenin hükümetleri tarafından

12 Bankacılık Sektörüne Yabancı Girişi: Küresel Gelişmeler ve Türkiye 5 karşılanmaktadır. Öte yandan, Dünya Bankası gibi uluslararası kuruluşların yanı sıra bölgesel ve ulusal kalkınma bankaları da mevcuttur. II. 3. Bankacılıkta Uluslararasılaşma nın Gelişim Süreci Bankacılık faaliyetlerinin uluslararası bir nitelik kazanması sürecini üç farklı evrede incelemek mümkündür. Birinci evre, I. Dünya Savaşının başlamasına kadar olan birkaç yüzyıllık süreçtir. İkinci evre, I. Dünya Savaşı sonrası büyük ekonomik buhranı ve II. Dünya savaşını kapsayan ve yavaşlama aşaması olarak adlandırılabilecek dönemdir. Üçüncü evre ise, II. Dünya savaşından sonra başlayan özellikle 1960 lı yıllarda etkisi belirginleşen, günümüze kadar finansal yeniliklerle zenginleşen, artan oranda de-regülasyonların, finansal krizlerin ve yeni uluslararası düzenlenmelerin tecrübe edildiği ve halihazırda devam eden son gelişmelerdir 10. Bu çalışmada, göreli öneminden dolayı son evrenin ele alınmasıyla yetinilecektir. Bankacılık faaliyetlerinin uluslararası bir düzeye gelmesinde II. Dünya Savaşı sonrasındaki ekonomik koşulların önemli bir etkisi bulunmaktadır. II. Dünya savaşı sonrasında Avrupa ülkeleri ciddi bir ekonomik yıkımla karşı karşıya kalmış, buna karşın ABD ekonomisi büyük bir sermaye birikimine sahip olmuştur. Savaş sonrasında uluslararası ekonomik ve parasal düzenin öncülüğünü de yine ABD yapmıştır. ABD nin girişimleriyle Uluslararası Para Fonu (IMF) ve Dünya Bankası gibi kuruluşlar oluşturulmuş, Avrupa ülkeleri Marshall Planı yla yeniden yapılandırılmıştır. Söz konusu planın öne sürdüğü koşullar arasında dış ticarette serbestlik de yer almaktadır 11. Savaş sırasındaki Amerikan ekonomik birikiminin bir bölümünün Avrupa ya aktarılmasıyla ve Avrupa nın yeniden inşasıyla büyük pazarlar oluşmaya başlamıştır. Avrupa ülkelerinin yeniden inşa süreci Amerikan şirketlerinin uluslararası boyutta faaliyet göstermelerini sağlamış, ABD kökenli yoğun sermaye birikimi modeli uluslararasılaşmış 12 ve Amerikan şirketleri Çok Uluslu Şirket (ÇUŞ) hüviyetini kazanmaya başlamışlardır. ÇUŞ lerin önce sanayi daha sonra bankacılık sektörlerinde yerlerini almaya başlamalarıyla, uluslararası ekonomik ilişkilere finans sektörü gibi yeni bir boyut eklenmiştir 13. Uluslararası bankacılığın doğması ve gelişmesi ile uluslararası işletmeciliğin yaygınlaşması arasında yakın bir ilişki olduğu bilinmektedir. Gelişme sürecinin ilk aşamasında bankalar uluslararası faaliyetlerini, kurulu bulundukları ana ülkeden yürütmüşlerdir. Uzaktan bankacılık da denilebilecek bu aşamada bankaların uluslararası faaliyetleri, daha çok muhabirlik ilişkisi çerçevesinde gerçekleştirilmiştir. Başlıca faaliyetler dış ticaretin finansmanına yönelik olup, işlemler bankanın kambiyo birimleri tarafından yürütülmüştür. Bu aşamada, uluslararası ödemelerin yapılması, ithalat ve ihracata aracılık etme ve dış ticarete finansman sağlama en yaygın işlemler olup başlıca müşteriler ithalatçılar, ihracatçılar, turistler ve diğer bankalardır lardan itibaren yeni müşterilerin ve farklı ihtiyaçların ortaya çıkması ile farklı bir aşamaya geçilmiştir. Söz konusu dönemde bankaların çok uluslu müşterilerini izleyerek, 10 Benzer bir sınıflama ve ayrıntılar için bkz. Aliber (1984), Bain ve diğerleri (2003) 11 Sönmez, Sinan; Dünya Ekonomisinde Dönüşüm, Ankara, 1998, s age; s age; s Seyidoğlu, Halil; Uluslararası Finans, İstanbul 1997, s.407

13 Bankacılık Sektörüne Yabancı Girişi: Küresel Gelişmeler ve Türkiye 6 onlarla birlikte yurtdışına açıldıkları görülmektedir. Çoğu banka için yurtdışına ilk çıkış deneyimi savunmacı (defensive) bir nitelikte olmuştur. Diğer bir deyişle, yerli şirket dışarıya yatırım yapınca, banka da müşterisi durumundaki işletmelerin finans işlemlerini yürütebilmek ve müşterisini başka bankalara kaptırmamak için onunla birlikte sınır ötesinde şube açma gereğini duymuştur. Böylece çoğu büyük ABD bankası, Avrupa ya yatırım yapan çok uluslu Amerikan şirketlerinin ardından Avrupa daki mali merkezlerde özellikle Londra da şubeler açmış, ve euro-para işlemleri yapmaya başlamışlardır 15. Tarihsel istatistiklere bakıldığında, 1968 yılında ABD nin yurt dışında iş yapan 26 banka ve 375 şube ve temsilciliği bulunurken 1979 da bu rakamlar sırasıyla 139 banka ve 779 şubeye ulaşmıştır itibarıyla ABD bankalarının yurt dışındaki şubelerinin %50,6 sı Karayipler de, %12,8 i ise Uzakdoğu ve Ortadoğu da konuşlanmıştır. Karayipler ve Uzakdoğu daki faaliyet yoğunlaşması kıyı bankacılığından kaynaklanmıştır. Diğer yandan, İngiliz ve Fransız bankaları da benzer bir yayılım göstermişlerdir. Örneğin, Fransız bankalarının 1979 yılında Avrupa da 71 şubesi varken eski sömürgelerinin bulunduğu Afrika da 63 şubesi olduğu görülmektedir. Buna ilaveten, Alman ve Japon bankalarının uluslararasılaşması nın ise reel sektörde faaliyette bulunan şirketlerin uluslararasılaşmasına paralel olarak gerçekleştiği kanısı yaygındır. Almanya da 1960 lı yılların ortalarında, Japonya da ise aynı dönemin sonlarında sınır ötesine gidiş başlamış ve hızlanmıştır lardan itibaren ortaya çıkan diğer bir gelişme ise, sınaî üretimde bulunan şirketlerin oto finansman paylarının azalması, uzun vadeli yatırımdan kısa vadeli borçlanmaya yönelmeleri ve hisse senedi ihraçlarıdır. Bu gelişme uluslararası bankacılığın yönünü değiştirmiştir. Firmaların, hisse senedi ihracına yönelerek kaynak sağlamaya başlamaları ve bankaların (mali kuruluşların) hisse senedi alarak yönetimde oy hakkına sahip olmaları çok uluslu şirket uluslararası bankacılık birlikteliğine yol açmıştır. Nitekim, Birleşmiş Milletler in (BM) 1978 yılında yaptığı bir araştırmaya göre dünyada satış hacmi açısından ön sırada yer alan ilk 500 şirketten 125 inde özel mali kurumlar söz sahibidir 17. Amerikan şirketlerinin ÇUŞ niteliğini kazanması ve bu şirketlerin finansmanının New York piyasasından yapılıyor olması ABD hükümetini ülkeden sermaye çıkışını engellemek amacıyla bazı önlemler almaya yöneltmiştir yılında ABD deki yerleşiklerin satın aldığı yabancı tahvillere Faiz Eşitleme Vergisi (Interest Equalization Tax) konularak Amerikan halkının yurt dışına sermaye transferi yapması önlenmeye çalışılmıştır. Buna tepki olarak ise ÇUŞ ler ABD bankalarından kredi almaya yönelmişlerdir. Ancak fonlarının bu sefer de dolar kredisi olarak ülke dışına çıkması ABD hükümetinin Gönüllü Dış Kredi Kısıtlama İlkeleri (Voluntary Foreign Credit Restraint Program) adlı bir program uygulamasına yol açmıştır. Kısıtlamayla birlikte ÇUŞ ler, krediler için New York piyasası yerine Avrupa bankalarına yani euro-kredi ye yönelmişlerdir. Amerikan Merkez Bankasının, çek hesaplarına ödenecek faizlere sınırlama getiren Regulation Q düzenlemesi de mudilerin hesaplarını Amerika dışına taşımalarına neden olmuş, böylelikle bir yandan New York un uluslararası finans piyasalarındaki ağırlığı kaybolurken, diğer yandan Londra piyasası önem kazanmaya başlamış ve euro-para piyasaları canlanmıştır Euro-para, ulusal paranın onu çıkartan ülkenin sınırları dışında oluşan piyasasına verilen isimdir. Bu işlemleri yapan bankalara ise euro-bank denilmektedir (Seyidoğlu, 1997, s.408). 16 Sönmez;1998, s.213, age;s Seyidoğlu, Halil; 1997, s.688

14 Bankacılık Sektörüne Yabancı Girişi: Küresel Gelişmeler ve Türkiye 7 Euro-para piyasalarını takiben 1960 larda uluslararası finans çevreleri tarafından euro-tahvil piyasaları oluşturulmuştur. Bu piyasalarda sabit faizli euro-para cinsinden tahvillerin alım satımı yapılmaya başlanmıştır. Ancak, te ABD de faiz oranlarının yükselmesi sonucu bu piyasalar krize girmiş ve sabit faizli euro-tahvil uygulaması terk edilerek bankalar tarafından değişken faizli, orta ve uzun vadeli euro-kredi sistemi (roll-over krediler) ya da sendikasyon kredileri oluşturulmuştur 19. Uluslararası bankacılık faaliyetlerinin hızlanmasına katkıda bulunan diğer önemli bir etken 1973 te gerçekleşen dünya enerji krizidir. Petrol fiyatlarının yaklaşık dört misli artmasıyla petrol ihracatçısı ülkelerde ihracattan kaynaklanan ve petro-dolar diye tanımlanan dolar fazlası oluşmuştur. Uluslararası bankalar, petrol ihracatçısı ülkelerin söz konusu fazla dolarlarının döviz sıkıntısı çeken ithalatçı ülkelere aktarılmasına aracı olmuşlardır. Petrol ihracatçısı ülkelerin merkez bankaları ise elde ettikleri büyük petrol gelirlerini vadeli mevduat hesapları şeklinde uluslararası bankalara yatırmışlar, aynı zamanda artan petrol faturalarını finanse etmek isteyen petrol ithalatçısı ülke hükümetleri ise bu fonları euro-bank lardan ödünç almak suretiyle ihtiyaçlarını karşılamışlardır 20. Bu kapsamda, 1973 de euro-bank lara yatırılan petro dolar mevduatı 16 milyar dolarken, 1979 da 117 milyar dolara çıkmıştır. Söz konusu bankaların Uluslararası Ödemeler Bankası (BIS) e bildirilen toplam anapara alacakları ise 1973 sonunda 155 milyar dolardan, 1979 yılı sonunda 665 milyar dolara ulaşmıştır. Bu kredi artışlarının %24 ü az gelişmiş ülkelere %9 u da doğu bloku ülkelerine gitmiştir. Diğer bir ifadeyle, toplam kredilerin üçte birlik kısmı riskli kredilerden oluşmuş ve bu nedenle uluslararası bankacılık krizi olarak da adlandırılan dünya borç krizi ortaya çıkmıştır 21. Uluslararası bankacılık sistemine ilk darbe, en ağır borçlu ülke olan Meksika nın 1982 yılının Ağustos ayında dış borçlarını düzenli ödeyemeyeceğini bildirmesi ile ortaya çıkmıştır. Bundan kısa bir süre sonra ikinci ve üçüncü sıradaki en ağır borçlu ülkeler olan Brezilya ve Arjantin de aynı duruma düşmüşlerdir. Benzer şekilde, birçok az gelişmiş ülke uluslar arası bankalara olan borçlarını ödeyememiş ve alacaklı bankalarla yeni ödeme görüşmesi yapmaya başlamışlardır 22. Borç krizinin ardından gerek bankalar gerekse gelişmekte olan ülkeler borçlanma konusunda yeni politikalar uygulamaya başlamışlardır. Krizden sonra uluslararası bankaların gelişmekte olan ülkelere vermiş oldukları ödünçlerde önemli bir düşüş kaydedilmiştir 23. Buna ilaveten, dış borç krizinin ardından uluslar arası bankalar ülke riskine daha fazla önem vermeye başlamışlar ve bilânçolarında yeni hesaplama tekniklerine yer vermişlerdir. Taşınan risklere karşı yeterli sermaye tutma kavramı önem kazanmaya başlamıştır. Diğer yandan, banka faaliyetleri bilânço dışına çıkarılarak doğrudan yükümlülük ve risk azaltılmıştır. Vadeli piyasalardaki işlemler yoğunluk ve yaygınlık kazanmış, yeni finansman teknikleri geliştirilmiştir. Sendikasyon kredileri (syndicated loans) yaygınlaşmıştır. Gelişmekte olan borçlu ülkelere yönelik olarak borç-hisse senedi takası uygulamaları gerçekleştirilmiştir 24. Tüm bu gelişmelere paralel olarak gelişmekte olan ülkelerin borçlanma politikalarında da değişiklikler olmuştur li yılların sonlarından itibaren ağır borçlu gelişmekte olan 19 Sönmez 1998; s Seyidoğlu; 1997; s age; s age; s Sönmez 1998; s Sönmez 1998; s

15 Bankacılık Sektörüne Yabancı Girişi: Küresel Gelişmeler ve Türkiye 8 ülkeler tahvil ve hisse senedi aracılığıyla dış kaynak sağlamaya yönelmişlerdir. Özel bankalar ile resmi kuruluşlardan ve örgütlerden doğan borçlanmalar hız kesmiştir. Hisse senedi ihracı ve özelleştirme dış finansmana bir alternatif olarak kullanılmaya başlanmıştır. Borç akımları içerisinde banka ödünçleri göreli olarak önemini yitirmiş, sermaye piyasaları kanalıyla borçlanma ön plana çıkmıştır. Banka ödünçleri yerini doğrudan ve portföy yatırımlarına bırakmıştır 25. Genel bir değerlendirme yapıldığında; uluslararası bankacılığın gelişiminin ilk aşamalarında bankaların müşterilerini izlediği ve dış ticaret işlemlerini finanse ettikleri görülmektedir. Zaman içerisinde, bankaların çalıştıkları şirketler çok uluslu yapıya dönüşmüş ve söz konusu şirketlerin finansman ihtiyaçlarındaki değişiklik nedeniyle banka-çok uluslu şirket ortaklığı oluşmuş ve bankalar da uluslararasılaşmaya başlamışlardır. Enerji ve dünya borç krizi gibi makro ölçekli krizlere tepki olarak uluslararası bankalar ülke risklerine daha fazla önem vermeye başlamışlardır lı yıllardan sonra sınır ötesi bankacılığın yönü ise bankaların ekonomik olarak yoğun ilişki içerisinde olduğu ülkelere doğrudan gitmesi şeklinde olmuştur. Uluslararası çapta faaliyet gösteren bankalar gerek kendi ülke firmalarını gerekse kendi ülkesiyle iş yapan yerli firmaları bulundukları ülkeden finanse etmeye başlamışlar ve yurtdışında yerel (local) banka gibi faaliyet göstermeye başlamışlardır. Günümüzde sınır ötesinde faaliyet gösteren bankaların yapıları ve uğraş verdikleri alanlar daha da karmaşıklaşmış ve söz konusu kuruluşlar aynı çatı altında birden fazla finansal hizmeti sunan finansal holding şirketleri ne veya finansal konglomerasyonlar a dönüşmüş bulunmaktadırlar. Uluslararası alanda faaliyet gösteren bankalar artık küresel organizasyon niteliğini kazanmış bulunmaktadırlar. Şüphesiz finansal ürünlerde, bilgi teknolojilerinde ve risk yönetim tekniklerinde meydana gelen gelişmelerin bunda önemli bir rolü vardır. III. Yabancı Katılımının Boyutları Yabancılaşmayla ilgili diğer bir kavram ise yabancılaşmanın boyutunun sayısal olarak ifade edilmesidir. IMF (1993) ve OECD (1996) da doğrudan yabancı yatırım (foreign direct investment-fdi) kavramsal olarak açıklanmaktadır 26. Buna göre, doğrudan yabancı yatırım, bir ülkedeki yerleşik bir birimin (doğrudan yatırımcının) başka bir ülkedeki şirkette (yatırım yapılan girişimde) sürekli bir menfaat ilişkisini elde etmek amacıyla yaptığı yatırım olarak tanımlanmaktadır. Bu tanımdaki sürekli menfaatle (lasting interest), doğrudan yatırımcıyla yatırım yapılan girişim arasında uzun dönemli bir ilişkinin bulunması ve doğrudan yatırımcının yatırım yapılan girişimin idaresi üzerinde önemli bir etkisinin bulunması ima edilmektedir. Benzer şekilde, finansal sektöre yapılan yatırımları da bu çerçevede ele almak mümkündür (BIS, 2004). Dolayısıyla, bir bankaya yapılan yabancı yatırımın o bankanın idaresi üzerinde önemli bir etki yaratması halinde bu yatırım doğrudan yabancı yatırım olarak değerlendirilmektedir. Bu nedenle, sorun hangi tip yatırımların hangi eşik değerle böyle bir etki yaratacağıdır. Genellikle, yatırım yapılan girişimde yeterli düzeyde hisse senedi alımı bu tür bir etki için anlamlı bulunmaktadır. Bu çerçevede, yabancı bankanın sahip olduğu sermaye stoku veya finansal aracılıktaki payı (yabancıların toplam aktifler içindeki payı) gibi kontrol gücünü temsil eden ölçütler literatürde sıkça kullanılmaktadır. Yabancı katılımının hesaplanması açısından kontrol gücü için eşik oran genellikle yüzde 50 dir. Ancak, kimi ülkelerin düzenlemelerinde yabancılar daha düşük oranlarla kontrol gücünü ellerinde 25 age; s Ayrıca bkz. BIS (2004)

16 Bankacılık Sektörüne Yabancı Girişi: Küresel Gelişmeler ve Türkiye 9 tutabildiklerinden veya bankanın idaresi üzerinde etkin olabildiklerinden söz konu eşik oranın altında da kontrol gücüne sahip olmak mümkün olabilmektedir 27. Öte yandan, yabancı banka sayısının toplam banka sayısına oranı veya herhangi bir eşik değer gözetilmeksizin yabancıların sahip oldukları hisse oranındaki aktiflerin toplam aktifler içindeki payı yine bu alanda yapılan çalışmalarda kullanılan alternatif ölçütlerdir. Aşağıdaki bölümlerde uluslararası alanda ve Türkiye de yabancılaşmanın sayısal boyutları sunulmaktadır. III.1. Uluslararası Oranlar Sermaye hareketlerinin serbestleşmesinin, artan oranda de-regülasyon içerikli politikaların, finansal krizlerin, bölgesel entegrasyonların ve küreselleşmenin etkisiyle tüm dünyada genel olarak sermaye piyasalarında, özel olarak ise bankacılık sektörlerinde yabancılaşma eğilimi artmaktadır. Bu eğilim bölgelere göre farklılık arz ettiği gibi aynı bölge içindeki ülkeler arasında da ayrışmaktadır. Yabancı katılımı konusunda literatürde yapılan çalışmalarda gerek yabancı tanımının gerekse hesaplama yıllarının farklı olması sebebiyle birbirine yakın fakat eşit olmayan oranlarla karşılaşmak mümkündür. Bu çalışmada, daha çok Dünya Bankası ve IMF verilerine itibar edilmiş veya literatürde sıkça atıf alan diğer araştırmalardan faydalanılmıştır. Bu çerçevede, Tablo 1 de bölgelere göre yabancı katılımı kontrol gücü esasına ve yüzde 50 lik eşik orana göre özetlenmektedir. Tablo 1: Bölgelere Göre Yabancı Katılım Oranları (%) Ülke sayısı (Adet) Yabancı Kontrolü (yabancı payı %50 den fazla olan bankaların varlık toplamı /toplam varlıklar) Ortalama Yabancı Payı (ülkelerin ortalaması) Bölge Tüm Ülkeler Kuzey Amerika Batı Avrupa Doğu Avrupa Latin Amerika Afrika Orta Doğu Orta Asya Doğu Asya Okyanus Böl Kaynak: Nicolo ve diğerleri (2003) yılı itibarıyla, en fazla yabancı katılımı yüzde 40 la Latin Amerika Bölgesinde olduğu görülmektedir. Bu bölgeyi, yüzde 30 ile Doğu Avrupa takip ederken Batı Avrupa daki yabancı katılımı da yüzde 28 lik oranla diğer bölgelere göre daha yüksektir (bkz. Tablo 1). 27 Örneğin, henüz yasalaşma aşamasında bulunan yeni Türk Bankacılık Kanununa göre kontrol, bir tüzel kişinin; sermayesinin, asgarî yüzde ellibirine sahip olma şartı aranmaksızın, çoğunluğuna doğrudan veya dolaylı olarak sahip olunması veya bu çoğunluğa sahip olunmamakla birlikte imtiyazlı hisselerin elde bulundurulması veya diğer hissedarlarla yapılan anlaşmalara istinaden oy hakkının çoğunluğu üzerinde tasarrufta bulunulması suretiyle veya herhangi bir suretle yönetim kurulu üyelerinin karara esas çoğunluğunu atayabilme ya da görevden alma gücünün elde bulundurulması olarak tanımlanmaktadır. Söz konusu tanım AB Direktifleriyle uyumludur.

17 Bankacılık Sektörüne Yabancı Girişi: Küresel Gelişmeler ve Türkiye 10 Yabancı katılımı salt gelişmekte olan ülkelere özgü değildir. Gelişmiş ülkelerde de bankacılık sektörlerinde yabancı katılımı mevcuttur 28. Tablo 2, söz konusu ülkelerdeki yabancılaşma oranlarını sunmaktadır. Tablo 2: Gelişmiş Piyasalarda Yabancı Katılımı (%, 2001) Yabancı Kontrolü Ülkeler (yabancı payı %50 den fazla olan bankaların varlık toplamı /toplam varlıklar) ABD 19,0 Almanya 4,3 Avustralya 17,0 Belçika - Fransa - Hollanda 2,2 İtalya 5,7 İngiltere 46,0 İsveç - İsviçre 10,7 Japonya (*) 6,7 Kanada 4,8 (-): veri mevcut değil. (*) 2002 itibarıyla. Tablo 2 den görüldüğü üzere, uluslararası finans piyasalarında önemli bir rolü bulunan İngiltere en fazla yabancı katılımına maruz kalırken, ABD ve Avustralya dışındaki gelişmiş piyasalarda yabancı katılımı yüksek değildir. Öte yandan, gelişmekte olan piyasalarda yabancı katılımının en yoğun olarak gözlemlendiği üç bölge olan Orta Avrupa, Latin Amerika ve Asya ülkelerindeki durum Tablo 3 te sunulmaktadır. Tablo 3: Gelişmekte Olan Ülkelerde Yabancı Katılım Oranları (%) Bölge Ülke 1994 (yabancı payı %50 den fazla olan bankaların varlık toplamı/ toplam varlıklar) 1999 (yabancı payı %50 den fazla olan bankaların varlık toplamı/ toplam varlıklar) 2001 (yabancı payı %50 den fazla olan bankaların varlık toplamı/ toplam varlıklar) Orta Avrupa Çek. Cum. 5,8 49,3 90,0 Macaristan 19,8 56,6 88,8 Polonya 2,1 52,8 68,7 Latin Amerika Arjantin 17,9 48,6 31,8 Brezilya 8,4 16,8 29,9 Kolombiya 6,2 17,8 21,5 Meksika 1,0 18,8 82,7 Peru 6,7 33,4 42,5 Şili 16,3 53,6 46,8 Venezüella 0,3 41,9 43,2 Asya Kore (Güney) 0,8 4,3 29,5 Malezya 6,8 11,5 19,0 Tayland 0,5 5,6 6,8 Kaynak: 1994 ve 1999 verileri IMF International Capital Markets 2000, 2001 yılı verileri Dünya Bankası tarafından yapılan 2003 World Bank Banking Survey isimli çalışmadan derlenmiştir. IMF (2000) de Türkiye verileri 1994 için %2,7 ve 1999 için %1,7 olarak verilmiştir. Dünya Bankasının anketinde ise 2001 yılı için Türkiye rakamı %3,47 dir. 28 Tablo 2, Tablo 3 ve Tablo 4 teki veriler Dünya Bankası tarafından yapılan 2003 World Bank, Banking Survey isimli anketten derlenmiştir. Söz konusu anketin sonuçlarını ve metodolojisini Barth ve diğerleri (2001) tarafından yapılan çalışmada bulmak mümkündür. Anketin verileri 2003 yılında güncellenerek Dünya Bankasının web sitesinde 2003 World Bank Banking Survey başlığıyla yayımlanmıştır. Ancak, yabancı katılım oranları yine 2001 itibarıyla verilmiştir.

18 Bankacılık Sektörüne Yabancı Girişi: Küresel Gelişmeler ve Türkiye 11 Türkiye nin üyelik sürecinde bulunduğu Avrupa Birliği nde yabancı girişi eski üyeler (AB-15 ülkeleri) ile birliğe yeni katılan üyeler ve Türkiye hariç aday ülkeler açısından farklılaşmaktadır. Aşağıdaki Tablo da yer alan oranlar, yine Dünya Bankası verilerine dayanarak, Avrupa Birliği ndeki yabancı katılımı konusunda bir fikir vermektedir 29. Yeni üyeler arasında Estonya, Çek Cumhuriyeti, Macaristan ve Slovakya da yabancılar bankacılık sektörünün neredeyse tamamına hâkim olmuşlardır. Lüksemburg ve İngiltere hariç eski üyelerde yabancı katılımı oldukça sınırlıdır. Tablo 4: Avrupa Birliğinde Yabancı Katılım Oranları (%, 2001) Eski Üyeler (yabancı payı %50 den fazla olan bankaların varlık toplamı/ toplam varlıklar) Yeni üyeler ve Türkiye dışındaki aday ülkeler (yabancı payı %50 den fazla olan bankaların varlık toplamı/ toplam varlıklar) Avusturya - Bulgaristan 74,6 Almanya 4,3 Çek Cumh. 90,0 Belçika - Estonya 98,9 Danimarka 0,0 Kıbrıs Rum Kesimi 12,7 Finlandiya 6,2 Letonya 65,2 Fransa - Litvanya 78,2 Hollanda 2,2 Macaristan 88,8 İrlanda - Malta 60,0 İtalya 5,7 Polonya 68,7 İngiltere 46,0 Romanya 47,3 İspanya 8,5 Slovakya 85,5 İsveç - Slovenya 20,6 (*) Lüksemburg 94,6 Aritmetik Ortalama 66,0 Portekiz 17,7 Yunanistan 10,8 Aritmetik Ortalama 20,0 (-): veri mevcut değil. (*) 2002 itibarıyla. Yabancı katılımının sayısallaştırılmasında kullanılan alternatif ölçüt yabancı banka sayısının toplam banka sayısı içindeki payıdır. Tablo 5 te ülkeler, Kuzey Amerika, Latin Amerika, Avrupa ve Uzak Doğu Asya ülkeleri şeklinde sıralanarak verilmektedir. Tablo 5: Yabancı Banka Sayısı / Toplam Banka Sayısı ( Ortalaması) Ülke Oran Ülke Oran Ülke Oran ABD 0,04 Hollanda 0,48 Malta 0,0 Kanada 0,64 İrlanda 0,42 Polonya 0,30 Arjantin 0,37 İtalya 0,09 Romanya 0,17 Brezilya 0,37 İngiltere 0,24 Rusya 0,08 Ekvator 0,46 İspanya 0,36 Slovakya - Kolombiya 0,23 İsveç 0,07 Slovenya - Meksika 0,04 Lüksemburg 0,89 Avustralya 0,37 Peru 0,43 Portekiz 0,18 Endonezya 0,35 Şili 0,32 Yunanistan 0,58 Çin 0,13 Venezüella 0,07 Bulgaristan - Japonya 0,09 Avusturya 0,29 Çek Cumhuriyeti 0,54 Hong Kong 0,60 Almanya 0,37 Estonya 0,43 Kore 0,23 Belçika 0,29 Kıb. Rum Kesimi 0,25 Malezya 0,09 Danimarka 0,02 Letonya - Singapur 0,29 Finlandiya 0,00 Litvanya 0,10 Tayland 0,08 Fransa 0,24 Macaristan 0,61 Tayvan 0,14 (-): veri mevcut değil. Kaynak: Claessens ve diğerleri (2001). Söz konusu çalışmada Türkiye nin rasyosu 0,13 olarak verilmiştir. 29 Dünya Bankasının adı geçen anketine göre yabancı payı bazı Afrika ülkelerinde yüzde 100 iken Yeni Zelanda da yüzde 97,4 tür. Ayrıca söz konusu kaynakta Çin yer almamaktadır. Rusya da ise yabancı payı yüzde 8,8 dir.

19 Bankacılık Sektörüne Yabancı Girişi: Küresel Gelişmeler ve Türkiye 12 III.2. Türkiye de Yabancı Katılımı ve Boyutları 30 III.2.1. Türkiye deki Yabancı Bankalar Bankacılık sektöründe yabancılaşma Türkiye için yeni bir olgu değildir. Tarihsel olarak bakıldığında, Türkiye Cumhuriyetinin kurulmasından önce de yabancıların varlığını görmek mümkündür. Kamuoyunda muhtemelen en çok bilinen örnek Osmanlı Bankasıdır de Bank-ı Osmanii Şahane (Ottoman Bank) adıyla kurulan banka 1923 ten itibaren Osmanlı Bankası A.Ş. ismiyle faaliyetlerine devam etmiş ve 2001 yılında T. Garanti Bankası A.Ş. ye devredilmiştir. Öte yandan, Haziran 2005 itibarıyla Türkiye de faaliyet gösteren yabancı sermayeli banka sayısı 12 dir 31. Tablo 6: Türkiye de Faaliyet Gösteren Yabancı Sermayeli Bankalar (Haziran 2005) 32 Banka Adı Kuruluş Yılı Statüsü ABN AMRO Bank N.V Şube Arap Türk Bankası A.Ş Banka Banca di Roma S.P.A Şube BankEuropa Bankası A.Ş Banka Bank Mellat 1982 Şube Citibank A.Ş Banka Deutsche Bank A.Ş Banka Habib Bank Limited 1983 Şube HSBC Bank A.Ş Banka JPMorgan Chase Bank N.A Şube Sociéte Générale (SA) 1989 Şube WestLB AG 1985 Şube Kaynak: TBB, BDDK Yukarıda bahsedilen bankaların yanı sıra, mevduat kabul etmeyen iki adet yabancı kalkınma ve yatırım bankası bulunmaktadır. Bunlar, Calyon Bank A.Ş. ve Taib Yatırım Bank A.Ş. dir. Yabancı bankaların tarihsel geçmişlerine göz atmak bakımından, TBB verilerine dayanarak, tasfiye, birleşme, devir veya faaliyet izninin kaldırılması gibi çeşitli nedenlerle faaliyetleri sona eren yabancı sermayeli bankaları hatırlamakta fayda görülmektedir. 30 Bu bölümde Türkiye Bankalar Birliği (TBB) nin web sitesinde yer alan verilerden de faydalanılmıştır. Söz konusu sitede mevcut yabancı sermayeli bankalar ile faaliyet göstermeyen yabancı sermayeli bankalara ilişkin 30 Haziran 2004 itibarıyla bilgi bulmak mümkündür. Söz konusu bilgilerin tutarlılığı BDDK gözetim sistemi aracılığıyla da gözden geçirilmiştir. Ayrıntılara adresinden ulaşılabilir. 31 Fortis Grubu tarafından yüzde 89,3 ü alınan T. Dış Ticaret Bankası nın devir işlemleri Temmuz 2005 itibarıyla bitirildiğinden ancak Temmuz 2005 ten sonra yabancı sermayeli bankalar grubunda yer alacaktır. Grubun unvan değişikliğini daha sonra yapması beklenmektedir. 32 Yabancı sermayeli mevduat bankalarıdır. 33 Merkezi Amsterdam da (Hollanda) bulunan Holantse Bank-Uni N.V. nin İstanbul Şubesi olarak 1921 yılında faaliyete geçen Banka, ABN Bank N.V. ile sermayesinin tamamına sahip olduğu Holantse Bank-Uni N.V. nin 1991 yılında ABN Amro Bank N.V. adı altında birleşmesi sonucunda, Bakanlar Kurulu nun tarih ve 94/6183 sayılı Kararı ile ABN Amro Bank N.V. İstanbul Şubesi unvanını almıştır tarih ve 379 sayılı Kurul Kararı ile yönetim ve denetimi TMSF ye devredilen Sitebank A.Ş. nin hisseleri, tarihinde Novabank S.A. ya satılmış, 4 Mart 2003 tarihinde ise Banka nın ticaret unvanı BankEuropa Bankası A.Ş. olarak değiştirilmiştir. 35 Citibank 1975 yılında temsilcilik ofisi olarak kurulmuş olup, 1980 yılından itibaren şube olarak hizmet vermektedir. Mart 2004 ten itibaren faaliyetlerine A.Ş. olarak devam etmektedir.

20 Bankacılık Sektörüne Yabancı Girişi: Küresel Gelişmeler ve Türkiye 13 Tablo 7: Türkiye de Faaliyetleri Sona Eren Yabancı Sermayeli Bankalar Banka Adı Kuruluş Yılı Açıklama Faaliyette Kaldığı Süre (Yıl*) Banca Commerciale Italiana de tasfiye 58 Bank of Credit and Commerce International da tasfiye 8 Credit Lyonnais Turkey te devir 17 Credit Suisse First Boston te tasfiye 5 ING Bank N.V te tasfiye 6 Kıbrıs Kredi Bankası Ltd de faaliyet izni iptal 11 Morgan Guaranty Trust Co de birleşme 2 Osmanlı Bankası A.Ş de devir 138 Rabobank Nederland de tasfiye 4 (*) Kendi hesaplamalarımız. Faaliyetin sona erdiği yıl ile faaliyete geçiş yılı arasındaki fark. Kaynak: TBB, bilgiler Haziran 2005 itibarıyladır. Tablo 6 ve 7 den anlaşılacağı üzere, Türkiye de faaliyet gösteren veya faaliyet göstermiş ancak çeşitli nedenlerle faaliyetleri sona ermiş yabancı sermayeli bankalar daha çok Avrupa kökenli kuruluşlardır. Bu kapsamda, Almanya, Hollanda, İtalya ve Fransa orijinli grupların ağırlıklı etkisini görmek mümkündür. Faaliyetleri sona eren ve devam eden yabancı sermayeli bankalar açısından bir durum tespiti yaptıktan sonra, sektörde son zamanlarda meydana gelen gelişmeleri de dikkate alarak, Türkiye deki yabancılaşmanın boyutları sayısal olarak farklı ölçütlerle ifade edilmeye çalışılacaktır. III.2.2. Türkiye deki Yabancı Katılımının Boyutları Daha önce vurgulandığı üzere, yabancı katılımının boyutlarına ilişkin ölçütlerden birisi yabancı banka sayısının toplam banka sayısına oranıdır. Söz konusu ölçüt, literatürde çok yaygın kullanılmamakla beraber, genellikle anlamlı bir istatistik olarak değerlendirilmektedir. Aşağıdaki Tablo da, bahsedilen ölçütün yanı sıra yabancı banka şube sayısının toplam şube sayısına oranı ve yabancı bankalarda çalışan personelin sektördeki toplam personele oranı verilmiştir. Tablo 8: Türkiye de Banka, Şube ve Personel Sayısı Açısından Yabancı Bankalar (%) Y.B. Sayısı/ Sektör Toplamı 34,8 26,5 26,1 25,0 24,0 23,5 22,8 24,6 27,8 26,0 27,1 Y. Şb. Sayısı/ Sektör Toplamı 1,7 1,7 1,6 1,7 1,6 1,6 1,5 3,4 3,1 3,2 3,2 Y.B. Pers. Sayısı/ Sektör Toplamı 2,0 2,1 2,1 2,5 2,4 2,4 2,2 3,2 4,3 4,4 4,5 Kaynak: Veriler TBB, BDDK. Oranlar kendi hesaplamalarımız. Tablo 8 den anlaşılacağı üzere, yabancı sermayeli bankaların sektör toplamı içindeki payı 1995 ten itibaren yüzde 25 etrafında dalgalanmıştır da 23 olan yabancı banka sayısı, 1995 te 18 e, 2004 yılı sonu itibariyle 13 kadar gerilemesine rağmen sektörün toplam banka sayısında da yaşanan gelişmelerden dolayı, sektör içindeki payı pek fazla