ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ Aylin ÖZBİÇERLER YENİ KİRAZ ÇEŞİTLERİNDE SIK DİKİM VE İSPANYOL BUDAMA SİSTEMİNİN MEYVE VERİM VE KALİTESİ ÜZERİNE ETKİLERİ BAHÇE BİTKİLERİ ANABİLİM DALI ADANA, 2006

2

3 ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ YENİ BAZI KİRAZ ÇEŞİTLERİNDE SIK DİKİM VE İSPANYOL BUDAMA SİSTEMİNİN MEYVE VERİM VE KALİTESİ ÜZERİNE ETKİLERİ Aylin ÖZBİÇERLER ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BAHÇE BİTKİLERİ ANA BİLİM DALI Danışman Yıl Jüri : Prof. Dr. Ali KÜDEN : 2006, Sayfa 72s : Prof. Dr. Ali KÜDEN Prof. Dr. Ayzin KÜDEN Prof. Dr. Faruk EMEKSİZ Bu çalışma, yılları arasında Çukurova Üniversitesi Pozantı Tarımsal Araştırma ve Uygulama Merkezinde yürütülmüştür. Bu çalışmada, İdris anacı üzerine aşılanan Sunburst, Hedelfingen, Meckenheimer, Early Rivers, Venüs, Nadino, Summit, Na 1, Lapins, Na 474 çeşitlerinde, İspanyol budama sistemi uygulanmıştır. Bu budama sisteminde ve doruk dallı budama siteminde fenolojik gözlem ve pomolojik analizler yapılmıştır. İspanyol budama sisteminde çiçeklenme periyodu Nisan arasında, Doruk dallı budama sisteminde ise 30 Nisanda bitmiştir. Her iki budama sisteminde Sunburst çeşidinin derim tarihi aynı zamanda gerçekleşirken, diğer çeşitlerin derim tarihleri İspanyol Budama Sisteminde 5 11 gün daha erken olmuştur. İspanyol budama sisteminde Lapins ve Summit çeşitlerinin kalite özellikleri en iyi, Doruk Dallı budama sisteminde ise Sunburst çeşidinin kalite özellikleri en iyi bulunmuştur. Anahtar Kelimeler: Kiraz, İspanyol Budama, Sık Dikim, Verim, Kalite. I

4 ABSTRACT Msc. THESIS THE EFFECT OF HIGH DENSITY PLANTATION AND SPANISH BUSH PRUNING SYSTEMS ON YIELD AND FRUIT QUALITY CHARACTERISTICS OF SOME NEW SWEET CHERRY CULTIVARS Aylin ÖZBİÇERLER DEPARTMENT OF HORTİCULTURE INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES UNIVERSITY OF CUKUROVA Supervisor : Prof. Dr. Ali KÜDEN Year : 2006, Pages 72p Jury : Prof. Dr. Ali KÜDEN Prof. Dr. Ayzin KÜDEN Prof. Dr. Faruk EMEKSİZ This research was carried out at Cukurova University, Pozantı Agricultural Research and Application Center during years. In the study, sweet cherry cultivars Sunburst, Hedelfingen, Meckenheimer, Early Rivers, Venüs, Nadino, Summit, Na-1, Lapins, Na-474 grafted on Idris rootstock were pruned as Spanish Bush System. As well as this pruning tecnique, phenologycal and phomologycal investigations were performed in Central Leader System pruned trees. In Spanish Bush System, blossom period was complated between th April, while that date was 30th April for Central Leader Pruned trees. The harvest date of Sunburst cultivar was simultaneus for both of two pruning types although the harvest dates for other cultivars were earlier in an alteration of 5 11 days among Spanish Bush System. Lapins and Summit cultivars were pionering as in quality facts in Spanish Bush System. On the other hand, Sunburst was leading for quality parameters in Central Leader System Key Words: Sweet Cherry, Spanish Bush System, High Density, Yield, Quality II

5 TEŞEKKÜR Yüksek lisans öğrenimim boyunca tezimin belirlenmesi, yürütülmesi ve sonuçlandırılması aşamalarında bana sağladığı olanaklardan ve her türlü yardımlarından dolayı değerli hocam Sayın Prof.Dr. Ali KÜDEN e, Tezimin her aşamasında laboratuvar imkanlarından yararlanmama olanak sağlayan Sayın Prof.Dr. Ali KÜDEN e, Analizlerin yapılması ve sonuçların değerlendirilmesinde bana yardımcı olan Uzman Burhanettin İMRAK a, Çalışmalarım boyunca destek ve yardımlarını gördüğüm değerli arkadaşlarım Zir. Müh. Emre KÜKÜRT e ve Zir. Müh. Serap ÖZ e, Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü akademik ve idari personeline, Üniversite kütüphanesindeki her türlü imkandan yararlanmama yardımcı olan kütüphane görevlisi Uzman Mehmet Rauf ŞİBLİ ye, Bugünlere gelmemde sabır, anlayış ve desteklerini hiçbir zaman esirgemeyen sevgili aileme ve kardeşim Yasemin ÖZBİÇERLER e sonsuz teşekkürler eder, saygılarımı sunarım. III

6 İÇİNDEKİLER ÖZ...I ABSTRACT...II TEŞEKKÜR...III İÇİNDEKİLER...IV ÇİZELGE DİZİNİ...VI ŞEKİLLER DİZİNİ... VII 1. GİRİŞ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Genel Türkiye Kiraz Üretimi ve Ticareti Dünya Kiraz Üretimi ve Ticareti Çeşit, Meyve Özellikleri ve Yetiştiricilik ile İlgili Çalışmalar MATERYOL VE METOD Materyal Denemede Kullanılan Bazı Kiraz Çeşitlerinin Özellikleri Lapins Kiraz Çeşidi Sunburst Kiraz Çeşidi Venüs Kiraz Çeşidi Summit Kiraz Çeşidi Hedelfingen Kiraz Çeşidi İdris Anacının Özelliklleri Metod Fenolojik Gözlemler Gövde Çap Ölçümleri Ağaç Taç Hacimleri İki Yıllık Dallarda 100cm deki Buket Adeti Ağaç Başına Düşen Verim Pomolojik Analizler Meyve Ağırlığı...40 IV

7 Meyve Eni Meyve Boyu Meyve Yüksekliği Sap Uzunluğu Çekirdek Ağırlığı ph S.Ç.K.M. İçeriği Asitlik Miktarı Meyve Suyu Rengi BULGULAR VE TARTIŞMA Fenolojik Gözlemlerle İlgili Bulgular Ağaç Taç Hacmiyle İlgili Bulgular İki Yıllık Dallarda 100cm deki Buket Adeti ile İlgili Bulgular Gövde Çap Gelişimi ile İlgili Bulgular Ağaç Başına Düşen Verim ile İlgili Bulgular Pomoloji Analizlerle İlgili Bulgular Meyve Ağırlığı Meyve Eni Meyve Boyu Meyve Yüksekliği Sap Uzunluğu Çekirdek Ağırlığı Meyve Suyu ph Değeri S.Ç.K.M. Oranları Asit Miktarı Meyve Suyu Rengi SONUÇLAR VE ÖNERİLER...63 KAYNAKLAR...66 ÖZGEÇMİŞ...72 V

8 ÇİZELGE DİZİNİ 2.1. Bazı Ülkelerde Yetiştirilen Kiraz Çeşitlerinin Derim Tarihleri Yıllara Göre Kiraz Ağaç Sayısı ve Üretimi Türkiye de Kiraz Ağaç Sayısı ve Üretiminin İllere Göre Dağılımı Türkiye nin Yıllara Göre Kiraz Dış Satımı Dünya Kiraz Üretiminin Yıllara Göre Gelişimi Dünya Kiraz Üretiminin Ülkelere Göre Dağılımı Dünya Kiraz İhracatının Ülkelere Göre Dağılımı Yılında Almanya dan Getirilip Denemeye Alınan Ülkemiz için Yerli Kiraz Çeşitleri ve Bunların Bazı Özellikleri Yılında Yurt Dışından Getirilerek Denemeye Alınan Yeni Çeşitler Kirazlarda İspanyol Çalı Sisteminin Uygulanışı İspanyol Budama Yapılan Kiraz Çeşitlerine Ait Fenolojik Gözlemler Doruk Dallı Budanan Kiraz Çeşitlerine Ait Fenolojik Gözlemler Ağaç Taç Hacmi Max. Min. ve Ortalama Değerleri İki Yıllık Dallarda 100 cm.deki Max. Min ve Ortalama Buket Adetleri Gövde çap Gelişimlerinin Max. Min ve Ortalama Değerleri Birim Gövde Kesit Alanına Düşen Verim Değerleri Denemeye Alınan Kiraz Çeşitlerine Ait Pomolojik Özellikler (İspanyol Budama Sistemi) Denemeye Alınan Kiraz Çeşitlerine Ait Pomolojik Özellikler (Doruk Dallı Budama Sistemi...62 VI

9 ŞEKİLLER DİZİNİ 3.1. Dikimde Yapılan İlk Kesim İlk Büyüme Döneminde Birinci Dalların Kesimi İlk Büyüme Döneminin Devamı İkinci Bahar Döneminde Oluşan İkinci Dalların Kesimi Üçüncü Dalların Kesimi Hasat Döneminde Yapılan Kesimler Hasat Döneminin Devamında Yapılan Kesimler Çiçeklenme Dönemindeki 2 Yaşlı Kiraz Ağacının Görüntüsü Deneme Parselindeki 2 Yaşlı Kiraz Ağaçlarının Görünümü Deneme Parselindeki 2 Yaşlı Kiraz Ağacının Görünümü Deneme Parselindeki 2 Yaşlı Kiraz Ağaçlarının Görünümü Deneme Parselindeki 3 Yaşlı Kiraz Ağaçlarının Görünümü Deneme Parselindeki 3 Yaşlı Kiraz Ağaçlarının Görünümü Deneme Parselindeki 3 Yaşlı Kiraz Ağaçlarının Görünümü İspanyol Budama Sisteminde 3 Yaşlı Budanmamış Kiraz Ağacı İspanyol Budama Sisteminde 3 Yaşlı Budanmış Kiraz Ağacı Nadino Kiraz Çeşidi Meyvesi Meckenheimer Kiraz Çeşidi Meyvesi Sunburst Kiraz Çeşidi Meyvesi Lapins Kiraz Çeşidi Meyvesi Summit Kiraz Çeşidi Meyvesi Venüs Kiraz Çeşidi Meyvesi Hedelfingen Kiraz Çeşidi Meyvesinin Daldaki Görünümü Early Rivers Kiraz Çeşidi Meyvesinin Daldaki Görünümü Na-474 Kiraz Çeşidi Meyvesinin Daldaki Görünümü Na-1 Kiraz Çeşidi Meyvesinin Daldaki Görünümü...54 VII

10 1.GİRİŞ Aylin ÖZBİÇERLER 1.GİRİŞ Anadolu coğrafik konumu ve değişik iklimleriyle bir kıta görünümündedir. Buraya Küçük Asya denilmesi bu yüzdendir. Dağların, ovaların, göllerin, nehirlerin, az yada çok yağış alan bölgelerin ve denizlerin varlığı burada kuşkusuz birçok ekolojinin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu ekolojilerin her birinde meyveciler açısından önemli olan, birbirinden farklı çok değişik meyvelerin yetiştirilebilmesidir. Böylece Anadolu da, ancak bir kıtada yetişebilecek çeşitlilikte pek çok meyve türü yetişebilmektedir (Kaşka, 2001). Kiraz ( P.avium L.) anavatanı Anadolu olan ticari değeri yüksek önemli meyve türlerinden biridir. Ancak, dünya üzerinde kirazın ekonomik olarak yetişebileceği alanlar sınırlıdır. Kiraz yetiştiriciliği bu şekilde belli ülkelerde ve bu ülkelerde de sınırlı alanlarda yapılmaktadır. Çoğu ülke belli çeşitler kullanmaktadır. Avrupa ülkelerinde genel olarak Bigarreau Napoleon, Bing, Van, Lambert ve Hedelfingen yaygın olarak yetiştirilmektedir (Christensen ve Zahn, 1985). Özçağıran ın (1977) bildirdiğine göre, Davis (1972), kirazın yayılma alanı olarak Orta ve Güney Avrupa, Kafkasya ve Kuzey Batı İran ı göstermiştir. Birçok meyve türlerinde olduğu gibi, kiraz ve vişnenin de anavatanı Anadolu dur ve kiraz (Prunus avium L.), bu gen merkezinden doğuya ve batıya doğru yayılarak dünya üzerinde 35 ve 55. Kuzey ve güney enlemler veya bu sınırların dışında bulunan sıcaklık ve diğer iklim faktörlerinin elverişli olduğu alanlara kadar yayılmakta (Perry 1986) ve en fazla Türkiye, ABD, İtalya, Almanya, Bulgaristan ve Fransa gibi ülkelerde yetiştirilmektedir (Anonim, 1990). Kiraz ve vişnelerin her ikisinin Hazar Denizi ve Karadeniz arasında ortaya çıktığını ve bunun yanında Akdeniz tipi iklim ya da ılıman iklimde en iyi gelişmeyi gösterdiği belirlenmiştir (Webster ve Looney, 1996). Son yıllarda Türkiye de kiraz yetiştiriciliğinde çok önemli gelişmeler olmuştur. Türkiye sahip olduğu zengin ekolojik koşullar nedeni ile erken, orta ve geç mevsim kiraz çeşitlerinin yetiştirilebildiği, çok büyük üretim potansiyeline sahip bir ülkedir. Ülkemizde, özellikle fidancılık ve sulama olanaklarının gelişmesine paralel olarak, kiraz yetiştiriciliği de yaygınlaşmaktadır. 1

11 1.GİRİŞ Aylin ÖZBİÇERLER Ağaç sayısı ve üretimdeki gelişmeler her geçen yıl artmaktadır yılında 7.2 milyon adet olan ağaç varlığı, 2001 yılında % 40 oranında artarak, 10.2 milyona yükselmiştir. Aynı dönemde üretim ise yaklaşık 1.5 kat artarak 160 bin tondan, 250 bin tona ulaşmıştır (Anonim, 2002). Üretimdeki artış oranının ağaç sayısındakine göre daha yüksek olması, incelenen dönemde sınırlı da olsa bir verim artışı gerçekleştiğini göstermektedir. Küden (2001), Kiraz, ılıman iklim meyve türleri içerisinde meyvelerini en erken olgunlaştıran türlerden biridir. Bu durum kirazın genetik özelliğinden ileri gelmektedir. Kirazların gösterişli, sevilerek yenilen bir meyve olması ve dış pazarda aranması, özellikle son yıllarda taleplerin yoğunlaşmasına neden olmuştur. Ülkemizde taze kiraz dış satımı yanında önemli miktarlarda dondurulmuş ve geçici konserve edilmiş olarak kiraz ihracatı da yapılmaktadır Gerek iç ve gerekse dış pazarlarda çok erken, geç ve çok geç turfanda kirazlar orta mevsim kirazlarına göre daha yüksek fiyatlarla satılmaktadır. Türkiye de üretilen kirazlar çeşide ve bahçelerin bulunduğu yüksekliğe bağlı olarak Mayıs, Haziran ve Temmuz aylarında olgunlaşmaktadır. Ülkemizde yetiştirilen kirazın derim dönemi birçok Avrupa ülkesine göre çok daha erken olabildiği gibi, farklı bölgelerde Ağustos ayına kadar uzamaktadır. Ancak, ülkemiz çoğunlukla Avrupa da kiraz fiyatlarının en düşük seviyede olduğu orta mevsimde dış satım yapmaktadır. Bu bakımdan kiraz yetiştiriciliğinde yeni politika ve hedeflerin planlanması gerekmektedir. Ülkemizde oldukça kaliteli ancak düşük verimli bir kiraz yetiştiriciliği söz konusudur. Bu durumun temel nedeni tüm bahçelerin tek veya en fazla iki çeşitle kurulmuş olmasıdır. Kiraz yetiştiricilinde en önemli sorunların başında kendine uyuşmazlık sorunu gelmektedir. Tek çeşitle kiraz bahçesi kurulması durumunda birkaç kendine verimli çeşit dışında, hiç meyve alınamamaktadır. Hatta değişik çeşitler arasında uyuşmazlıklar görülebildiğinden kiraz bahçesi kurarken aynı dönemde çiçek açan ve karşılıklı olarak birbirini dölleyebilen çeşitlerin seçilmesi zorunludur. Yapılan ön araştırmalar sonucu mevcut bahçelerde yaygın olarak yetiştiriciliği yapılan çeşidin 0900 Ziraat olduğu saptanmıştır. Oldukça yüksek 2

12 1.GİRİŞ Aylin ÖZBİÇERLER kaliteli olan bu kiraz çeşidinin, uygun tozlayıcı bulunmamasından dolayı verimi çok düşük düzeylerde kalmaktadır. Bazı yörelerimizde her ne kadar halk arasında Sarı Kiraz olarak bilinen Starks Gold çeşidi bahçelere dikilmişse de bu çeşit hem yeterli oranlarda dikilmediğinden, hem de çiçeklenme zamanları tam çakışmadığından yeterli tozlama sağlayamamaktadır. Ayrıca öteki bazı çeşitlerin de 0900 Ziraat in yanında sinonimleri olduğu ileri sürülmüştür. Böyle olunca 0900 Ziraat in yanında Akşehir Napolyonu ile Malatya Dalbastı için de benzer tozlayıcılar önerilmiştir. Ülkemizde yaygın çeşitler Akşehir Napolyonu, Malatya Dalbastı ve 0900 Ziraat olarak bilinen çeşitlerdir. Bu çeşitler bölgelere göre değişmekle beraber Haziran ortasından Temmuz başına kadar olan sürede olgunlaşmaktadırlar. Ancak dünyanın değişik yörelerinde ıslah yoluyla bundan daha iri, sert etli ve geççi kiraz çeşitleri elde edilmiştir. Ülkemizde eskiden beri geniş aralık ve mesafelerle kurulan bahçelerdeki klasik dikim sistemlerinin yerine, bodur anaç kullanımının artmasına paralel olarak yoğun dikim sistemlerine geçiş hızlandırılmalıdır. Böylelikle birim alandan elde edilecek verim önemli derecede artacaktır. Bu çalışma, diğer kiraz üreticisi ülkelerde de henüz yeni uygulanmaya başlayan ve ağaçların çok sert budandığı ve ağaç büyümesinin sınırlandırıldığı İspanyol Çalı Budama Sisteminin uygulanmasıyla meyveye geç yatan kiraz ağaçlarının gençlik dönemlerini kısaltarak meyveye erken yatmasını sağlamak, verim budamalarının sürdürülmesine katkıda bulunmak, meyve kalitesini yükseltmek ve erkencilik sağlamak amacıyla Ç.Ü. Pozantı Tarımsal Araştırma ve Uygulama Merkezi nde yürütülmüştür. 3

13 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Aylin ÖZBİÇERLER 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR 2.1.Genel Kiraz (Prunus avium L.) botanikte Rosales takımının Rosaceae familyasının Prunoideae alt familyasının Prunus cinsine girer-. Dünya üzerinde 119 türün bulunduğu, kiraz-vişne grubunda kiraz çeşitleri olarak Prunus avium L. ve vişne çeşitleri olarak Prunus cerasus L. ticarette önemlidir (Özbek, 1977; Perry, 1985). Kiraz bu türleri içerisinde en eski türdür ve yapılan araştırmalara göre vişne (2n=32), kromozom takım sayıları indirgenmemiş (2n) kiraz çiçek tozlarının (2n=16) P.fruticosa Pall.(2n=32) ile doğal melezlenmesi sonucu ortaya çıkmıştır (Özbek, 1977; Fogle, 1975; Perry, 1985). Dünya üzerinde kirazın yayılışı, 35 ve 55 kuzey ve güney enlemler veya bu sınırların dışında bulunan sıcaklık ve öteki faktörlerin elverişli olduğu alanlara kadar olmuştur (Westwood, 1978). Özçağıran (1977), Türkiye bugün dünyanın önemli meyve yetiştiricisi ülkelerinden biridir. Özellikle ikinci dünya savaşından bugüne kadar geçen süre içerisinde yurdumuz meyveciliğinde önemli gelişmeler sağlanmıştır. Bir taraftan eskiden beri yetiştirilmekte olan meyvelerin gerek dikim alanları ve gerekse üretim miktarları artırılmış, diğer taraftan yurdumuz için yabancı olan bazı meyve türlerinin yetiştirilmesine başlanmıştır. Kiraz yazları çok sıcak olmayan, toprak ve hava neminin yeterli olduğu yayla özelliği gösteren yüksek rakımlı yerlerde en iyi şekilde yetişmektedir (Perry, 1985). Türkiye de iyi bir kiraz ekolojisi vardır. Kirazın soğuklama gereksinimi 7.2 C nın altında 1000 saatten fazla olduğu için, yayla bölgeler ya da kışları soğuk geçen bölgelerde yetişmektedir (Özbek, 1978). Marshall a (1954) göre kiraz ve vişne esas itibariyle serin mutedil iklim bölgelerinin meyve türleridir. Kiraz sıcak ve soğuğa karşı vişneden daha hassastır. Bu sebeple kuzey yarım küredeki en üst kiraz yetiştirme sınırı, vişnenin yetişme sınırının güneyinde kalır. Kirazın dünya üzerindeki yetişme bölgelerinin dağılışında 4

14 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Aylin ÖZBİÇERLER sıcaklık önemli rol oynar. Çok defa sıcaklık bu yönden sınırlayıcı bir faktör olarak görünür. Kiraz çeşitleri kışın dinlenme devresinde -26,-28 C lere dayanabilir Türkiye de bugün için en önemli kiraz bölgeleri Yalova, Kemalpaşa (İzmir), Sultandağı (Afyon), Göller Bölgesi, Ereğli, Akşehir (Konya), Pozantı (Adana), Ulukışla (Niğde), Malatya, Tokat-Amasya geçit bölgesi, Karadeniz Kıyıları vb. bölgelerdir (Küden, 1998). Kiraz, ılıman iklim meyve türleri içerisinde meyvelerini en erken olgunlaştıran türlerden biridir. Bu, kirazın doğasında var olan üstün bir niteliktir. Kirazın sevilerek yenilen bir meyve olması ve dış pazarlarda aranması, özellikle son yıllarda taleplerin yoğunlaşmasına neden olmuştur (Küden, 2001). Gerek iç ve gerekse dış pazarlarda çok erken, geç ve çok geç turfanda kirazlar orta mevsim kirazlarına göre daha yüksek fiyatlarla satılmaktadır. Aslında kiraz mevsimi gündür. Deniz seviyesinden olan yükseklik arttıkça derim dönemleri gecikmektedir. Bu bakımdan özellikle yayla bölgelerdeki kiraz yetiştiriciliği yapılan yerleşim birimlerindeki yetişen kirazların geç dönemde hasat olgunluğuna gelmesi, bu yörelerdeki kiraz yetiştiriciliği ile geçimini sağlayanlara ekonomik açıdan büyük avantajlar sağlamaktadır. Ülkemizde yetiştirilen kirazın derim dönemi birçok Avrupa Ülkelerine göre çok daha erken olabildiği gibi, farklı bölgelerde Ağustos ayına kadar uzamaktadır. Iezzoni ve ark. ına (1990) göre, bugün kirazın en büyük üreticileri İtalya, İspanya, İsviçre, Türkiye ve Amerika olmasına rağmen bazı ülkelerde örneğin Çin de yetiştiricilik çok az miktarlarda gerçekleşmektedir. Avrupa da önemli kiraz üreticisi ülkeler İtalya, Yunanistan, Belçika ve Fransa dır. Bu ülkelerden İtalya, Yunanistan ve Güney Fransa dışında üretilen kirazlar Temmuz-Ağustos aylarında olgunlaşmaktadır (Gotz, 1970; Cristensen, 1985). İtalya ve Yunanistan dışındaki Avrupa ülkeleri başta Almanya, Belçika ve İngiltere olmak üzere ülkemiz için önemli pazarları oluşturmaktadır. Birçok Avrupa ülkesinde kiraz yetiştiriciliği önemli sorunlarla karşı karşıyadır. Bunların başında derim için önemli oranda işçilik gerekmesi ve işçiliğin de Avrupa ülkelerinde pahalı olması gelmektedir. 5

15 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Aylin ÖZBİÇERLER Öte yandan İngiltere, Fransa ve Almanya gibi ülkelerde kirazların derim zamanında çok sık yağış olması meyve çatlamasına neden olmaktadır. Almanya da üretilen ton kirazdan sadece 30 bin tonu pazara sevk edilmekte ve sofralık olarak tüketilmektedir. Ayrıca bu ülkelerde yapılan kiraz yetiştiriciliğinde dolu ve kuş zararı da çok fazla olmaktadır. Bunun yanında kuş zararını önlemek için hektara 15 bin DM masraf gerekmektedir (Cristensen ve Zahn, 1985). Zahn (1985), Almanya da kiraz fiyatlarının DM/kg olduğunu bunun 0.8 DM/kg lık kısmını ambalaj masrafının oluşturduğunu bildirerek kaliteli kirazların ise DM/kg olduğunu ve burada kaliteli kirazın önemini vurgulamıştır. Orta ve Kuzey Avrupa ülkelerinden Macaristan, Polonya, İsveç, Norveç ve Finlandiya da hem kiraz çok az yetiştirilmekte, hem de bu ülkelerde yetiştiriciliği yapılan çeşitler ülkemize göre daha geç olgunlaşmaktadır. Öte yandan Almanya, İsviçre, Çek Cumhuriyeti ve Macaristan gibi ülkelerde yetiştirilen kirazların meyve iriliği ülkemizde yetiştirilen kirazlardan daha azdır. Ülkemizde dış satımı yapılan kirazların irilikleri 8-12 g arasında değişirken, bu ülkelerde yetiştiriciliği yapılan mevcut çeşitlerde irilik 8 gramın altındadır. Ortadoğu ve Kuzey Avrupa ülkeleri ise, bu meyve türünün yetişmesi için gerekli iklim koşullarına sahip değildir (Küden,1998). Erkenci kiraz yetiştiriciliği konusunda yapılan incelemelerde özellikle İspanya da çok erkenci çeşit olduğu görülmektedir (Çizelge 2.1). 6

16 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Aylin ÖZBİÇERLER Çizelge 2.1. Bazı Ülkelerde Yetiştirilen Kiraz Çeşitlerinin Derim Tarihleri Çeşitler Almanya İspanya Tunus Türkiye Early Burlat 19 Haz. 20 May.- 6 Haz. 15 May. 18 May.- 6 Haz. Bing 10 Tem. 8 Haz.-18 Haz. _ 6 Haz - 20 May. Turfanda _ 25 May - 2 Haz. Cristobalina _ 20 Nis.- 7 May. Precoce Bernard _ 12 May 28 May. Lambert 16 Tem. 5 Haz.- 26 Haz. B. Moreau 15 May. _ B. Napoleon 15 May. 30 May - 16 Haz. Sam 8 Tem. _ Van 9 Tem. 6 Tem - 20 Haz. Hedelfinger 11 Tem. _ S.Hardy Giant 11 Tem. 18 May - 10 Haz. Kaynak : (Küden, 2001) Bütün bunları dikkate aldığımızda, kiraz yetiştiriciliği için fevkalade iklim koşullarına sahip olan ülkemizin bu pazardaki yerinin daha da iyileştirilmesi ve meyve kalitesi iyi olan yeni çeşitlerin yaygınlaştırılması gerekmektedir. Küden e göre (2001), geç mevsim kiraz yetiştiriciliğinin geliştirilmesi, m yüksekliklerde bahçelerin kurulması ile olasıdır. Ayrıca bu tür bölgeler için geç olgunlaşan kiraz çeşitleri de bulunmaktadır. Ülkemiz bu iklim ve çeşit olanaklarından yararlandığı takdirde geç mevsim kiraz yetiştiriciliğinde gelişme gösterebilir. Ancak, bu şekilde yüksek bölgelere çıktıkça kiraz yetiştirebilecek alanlar ve sulama olanakları da azalmaktadır. Kiraz yetiştiriciliğinde ikinci amaç ve çalışma alanı da erken turfanda yetiştiricilik olmalıdır. Bu amaca yönelik olarak soğuklama gereksinimi düşük çeşitlerin kullanımı ve uygun ekolojilerin seçimi yoluna gidilmelidir (Küden, 2001). 7

17 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Aylin ÖZBİÇERLER 2.2. Türkiye Kiraz Üretimi ve Ticareti Ülkemizde hemen her bölgede kiraz ve vişne yetiştiriciliği yapılmakta olup, üretilen kirazın hemen hepsi taze halde tüketilmektedir. Özellikle son yıllarda Ortadoğu ülkeleri başta olmak üzere dış ülkelere kiraz ve vişne satımında hızlı artışlar görülmektedir. Kiraz üretimi ve dış satımı birlikte düşünüldüğünde ülkemiz, dünyanın en hızlı gelişme gösteren ülkelerin başında gelmektedir Küden (1998 ). Devlet İstatistik Enstitüsünün yılları arası kiraz ağaç sayıları ve üretim miktarları çizelge 2.2 de verilmiştir. Türkiye de kiraz ağaç sayısı 7 yılda % 40, üretim ise % 56 oranında artış göstermiştir. Kiraz üretim artışındaki en önemli sebepler, ülkemizde kiraz yetiştiriciliğine oldukça uygun mikroklimaların bulunması, dış pazar olanaklarının gelişmesi, üretimi arttırmak için yapılan üretim planlamaları, uygulanan yöntemler, İl ve İlçe Tarım Müdürlükleri tarafından üreticilere kiraz fidanı dağıtılmasıdır. Çizelge 2.2 Yıllara Göre Kiraz Ağaç Sayısı ve Üretimi Ağaç sayısı Üretim Yıllar 1000 adet İndeks 1000 ton İndeks Kaynak: (Anonim, 2002) 8

18 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Aylin ÖZBİÇERLER Üretim artışında, gelişen pazar olanaklarının yanında, geçmişte üretimi arttırmaya yönelik uygulanan politikalar etkili olmuştur. Yine son yıllarda İl ve İlçe Tarım Müdürlükleri aracılığıyla üreticilere kiraz fidan dağıtımı da üretim artışında rol oynamıştır. Üretimdeki gelişmenin, gelecek yıllarda da devam etmesi beklenmektedir. Türkiye de kiraz ağaç sayısı ve üretiminin illere göre dağılımı Çizelge 2.3 de verilmiştir. Çizelgeden görüleceği üzere en büyük kiraz üreticisi iller İzmir, Amasya ve Manisa dır yılı üretiminin % 29.9 u bu illerde gerçekleşip üretim miktarı 20 bin tonun üzerindedir. Diğer önemli üretici iller sırasıyla Afyon, Isparta, Konya, Bursa, Sakarya ve Kocaeli dir. Çizelge 2.3. Türkiye de Kiraz Ağaç Sayısı ve Üretiminin İllere Göre Dağılımı Ağaç sayısı Üretim İller 1000 adet İndeks Ton İndeks İzmir Amasya Manisa Afyon Isparta Konya Bursa Sakarya Kocaeli Diğerleri Türkiye Kaynak : (Anonim, 2001) 9

19 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Aylin ÖZBİÇERLER Küden (2001), Türkiye de kiraz üretiminin büyük bölümü yurt içinde taze olarak ve işleme sanayinde kullanılmakta, yaklaşık %8 i ise yurt dışı pazarlara ihraç edilmektedir. İthalat ise sadece bazı yıllarda ve sembolik miktarlarda yapılmaktadır. Ülkemiz, yalnızca sahip olduğu ağaç sayısı ve kiraz üretimi bakımından değil, birim alandan alınan verimle de dünyada ilk sıralarda yer almaktadır. Dış satımın yılları arasındaki gelişimi Çizelge 2.4 te verilmiştir. Çizelgeden de görüldüğü gibi Türkiye nin dış satımı çok hızlı gelişmektedir yılında ton olan dış satım miktarı 2004 te ton olmuştur. Yine aynı yıllarda ihracat değeri ise 38 milyon $ dan 117 milyon $ a yükselmiştir. Çizelge 2.4. Türkiye nin Yıllara Göre Kiraz Dışsatımı (2004) Yıllar Miktar (Ton) Değer (1000$ ) Kaynak:FAO, www, Bu durumda dışsatım, son 6 yılda gerek miktar, gerek değer olarak yaklaşık 1.5 katına ulaşmıştır. Uygun iklim koşulları ile Türkiye, dünyanın meyve merkezlerinden biridir ve birçok ülkeye farklı sert çekirdekli meyve türlerini, özellikle kirazı ihraç edebilmektedir. Ancak kiraz ihracatı ağaç yaşına ve hava koşullarına bağlı olarak her yıl değişmektedir (Taner, 2001). Kiraz ihracatını arttırmak için iyi bir üretim planlamaması yapmak gerekmektedir. Bu üretim planlamasında dış pazarda gelişen talep doğrultusunda 10

20 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Aylin ÖZBİÇERLER kiraz projesi oluşturulması ve üretimin bu doğrultuda geliştirilmesi önemli bir üretim faktörüdür. Diğer önemli faktörler işleme ve ambalajlama ile ilgilidir. Derimden başlamak üzere, ihracata kadarki tüm entegrasyonda ürün işleme ve paketlemede modern teknoloji kullanımı zorunludur (Taner, 2001 ). Taze kiraz ihracatımız yanında, ülkemizde üretilen birçok meyve gibi kirazda dondurulmuş ve konserve olarak yurt dışına ihraç edilmektedir. Son yıllarda kiraz ihracatında önemli bir atılım gerçekleştirilmiş, ülkemiz daha önce ABD nin elinde bulundurduğu AB pazarlarında söz sahibi olmaya başlamıştır. 2.3 Dünya Kiraz Üretimi ve Ticareti Dünyada kiraz tarımı yaklaşık hektar alanda yapılmakta ve iklim koşullarının olumsuz olduğu ekstrem yıllar haricinde, üretim genellikle düzenli olarak artmaktadır. Çizelge 2.5 de dünya kiraz üretiminin yıllara göre gelişimi görülmektedir yılında 1.8 milyon ton civarında olan üretim miktarı 2004 te % 3 oranında artarak yaklaşık 1.9 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Çizelge 2.5 Dünya Kiraz Üretiminin Yıllara Göre Gelişimi Yıllar 1000 Ton İndeks Kaynak:FAO, www, Üretim artışında alan genişlemesinin yanı sıra, üretim tekniklerindeki gelişmelere bağlı olarak birim alandan alınan ürün miktarındaki artışlar etkili olmuştur. 11

21 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Aylin ÖZBİÇERLER Dünya kiraz üretiminin tamamına yakın bir bölümü Kuzey Yarım Küre de gerçekleşmekte ve özellikle Avrupa Kıtası nda yoğunlaşmaktadır. Dünya toplam kiraz üretimi bin tondur. En büyük üretici ülke 265 bin ton ile Türkiye dir, ardından 250 bin ton ile Amerika ve 224 bin ton ile İran gelmektedir yılında bu ülkelerin dünya üretimindeki payları sırasıyla % 14.1, % 13.3 ve % 12 olarak gerçekleşmiştir (Çizelge 2.6). Diğer önemli üretici ülkeler Ukrayna, Almanya, Rusya İtalya, İspanya, Fransa, Romanya dır. Bu 10 ülke dünya üretiminin % 72.5 ini gerçekleştirmektedir. Çizelge 2.6. Dünya Kiraz Üretiminin Ülkelere Göre Dağılımı (2004) Ülkeler Üretim (1000 Ton) % Türkiye ABD İran Ukrayna Almanya Rusya İtalya İspanya Fransa Romanya Diğerleri DÜNYA Kaynak:FAO, www, Dünya kiraz üretiminin büyük bölümü, üretici ülkelerde taze olarak tüketilmekte veya işleme sanayinde kullanılmaktadır. Üretimin ancak %7-8 i uluslararası ticarete konu olmaktadır (Küden, 2001). Uluslararası pazarda Türk kirazına karşı talebin oluşmasına en önemli sebepler; kirazın kalitesi, uzun hasat dönemi, rekabetçi fiyat oluşturulması, ürünün 12

22 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Aylin ÖZBİÇERLER işlenmesi ve muhafazası ile ilgili alt yapının ihracatçılar tarafından oluşturulması ile nakliye de soğuk zincirin sağlanmış olması, istikrarlı miktar ve kalitenin sağlanmış olmasıdır. Ancak son zamanlarda birçok ülkenin ve kuruluşun engelleyici ve rekabeti kısıtlayıcı düzenlemeleri ile karşılaşılmaktadır. Birçok ülkenin meyve ithalat rejimlerindeki olumsuzluklara rağmen, ihracatçılarımızın uluslararası pazardaki rekabet kabiliyeti ve elastikiyeti sayesinde Türk kirazının seçkin meyve olarak dış pazarda büyük bir yeri vardır (Taner, 2001). Çizelge 2.7 de dışsatımın ülkelere göre dağılımı görülmekle birlikte dünya toplam ihracatı 192 bin ton olup, dışsatımın az sayıdaki ülkede yoğunlaşmış olması dikkat çekmektedir yılı itibariyle en büyük ihracatçı ülke, % 21.2 ile ABD dir. Türkiye, dünya toplam ihracat miktarındaki % 20 lik payıyla ve 39 bin ton üretimi ile ABD nin ardından ikinci büyük ülke konumundadır. İhracatçı 10 ülke, toplam dış satımın % 84 ünü gerçekleştirmektedir. Diğer önemli ülkeler, Avusturya, İspanya, Polonya, Şili, Fransa, Hollanda, Almanya ve Suriye dir. Çizelge 2.7. Dünya Kiraz İhracatının Ülkelere Göre Dağılımı (2004) Ülkeler Ton % ABD ,2 Türkiye ,7 Avusturya ,7 İspanya ,1 Polonya ,9 Şili ,9 Fransa ,1 Hollanda ,2 Almanya ,7 Suriye ,5 Diğerleri ,0 DÜNYA Kaynak:FAO, www, 13