TEZ ONAYI Prof. Dr. Dilek BAŞALMA danışmanlığında, Maryam PASHAZADEH tarafından hazırlanan Hintyağı (Ricinus communis L.) Bitkisinde Farklı Azot Dozla

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ HİNTYAĞI BİTKİSİNDE (Ricinus communis L.) FARKLI AZOT DOZLARININ VERİM VE TARIMSAL ÖZELLİKLERİ ÜZERİNE ETKİLERİ Maryam PASHAZADEH TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI ANKARA 2010 Her hakkı saklıdır

2 TEZ ONAYI Prof. Dr. Dilek BAŞALMA danışmanlığında, Maryam PASHAZADEH tarafından hazırlanan Hintyağı (Ricinus communis L.) Bitkisinde Farklı Azot Dozlarının Verim ve Tarımsal Özellikleri Üzerine Etkileri adlı tez çalışması 21/01/2010 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oy birliği ile Ankara Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla Bitkileri Anabilim Dalı nda Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir. Danışman : Prof. Dr. Dilek BAŞALMA Jüri Üyeleri: Üye; Prof. Dr. Neşet ARSLAN Ank. Üni., Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Anabilim Dalı Üye; Prof. Dr. Cihat KÜTÜK Ank. Üni., Ziraat Fakültesi, Toprak Bölümü Anabilim Dalı Üye; : Prof. Dr. Dilek BAŞALMA Ank, Üni., Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Anabilim Dalı Yukarıdaki sonucu onaylarım. Prof. Dr. Orhan ATAKOL Enstitü Müdürü

3 ÖZET Yüksek Lisans Tezi Hintyağı (Ricinus communis L.) Bitkisinde Farklı Azot Dozlarının Verim ve Tarımsal Özellikleri Üzerine Etkileri Maryam PASHAZADEH Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla Bitkileri Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Dilek BAŞALMA Bu araştırma 2009 yılında Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü deneme tarlalarında yürütülmüştür. İran dan sağlanan 5 farklı Hintyağı popülasyonu bitkisel materyal olarak kullanılmıştır. Bitkiler farklı azot dozları (N 0 : 0 kg/da N (kontrol), N 1 : 5 kg/da N, N 2 : 10 kg/da N ve N 3 : 15 kg/da N olacak şekilde % 33 amonyum nitrat (NH 4 NO 3 ) gübresi uygulanmıştır. Deneme faktöriyel düzeninde, tesadüf blokları deneme desenine göre üç tekerrürlü olarak yürütülmüştür. Popülasyon farklılıklarının hintyağı bitkisinin çoğu tarımsal özellikleri üzerine etkileri istatistiksel yönden önemli bulunmuş, azot dozu uygulamaları açısından ise önemli farklılıklar gözlenmemiştir. En yüksek tohum verimi kg/da ile 5. Popülasyon ve kontrol parselinden, en düşük tohum verimi ise kg/da ile 3. popülasyon ve 10 kg/da azot dozu uygulanan parselden elde edilmiştir. Hintyağı tohumlarında bulunan ham yağ oranı ise % 51.3 ile 5. Popülasyon da ve azot uygulanmayan kontrol parsellerinde (N 0 ) diğerlerine göre daha yüksek bulunmuştur. En yüksek ham protein oranı ise % 18.9 olarak 3. Popülasyon ile 15 kg/da azot uygulamasında saptanmıştır. Hintyağı bitkisinin 4. ve 5. Popülasyonlarının Ankara koşullarında yetiştirilmesinin daha uygun olacağı anlaşmıştır. Diğer yandan bu koşullarda yetiştirilecek hintyağı bitkilerine 2-3 kg/da gibi düşük dozda azot uygulamaları önerilmiştir. Ocak, 2010, 63 sayfa Anahtar Kelimeler: Hintyağı (Ricinus communis), azotlu gübreleme, tohum verimi, yağ oranı i

4 ABSTRACT Master Thesis Effects of Different Nitrogen Doses on Yield and Agricultural Characteristics of Castor Bean Plant (Ricinus communis L.) Maryam PASHAZADEH Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Field Crops Supervisor: Prof. Dr. Dilek BAŞALMA This research was carried out in the experimental fields of the University of Ankara, Faculty of Agriculture and Department of Field Crops in The Castor Bean plant cultivar of 5 population provided form İran were used as a plant material. In this research, different doses of Nitrogen (N 0 : 0 kg/ha N (Control), N 1 : 50 kg/ha N, N 2 : 100 kg/ha N and N 3 : 150 kg/ha N as a 33 % ammonium nitrate (NH 4 NO 3 ) fertilization were applied to the plant. The experiment was performed using by factorial arrangement of treatment within randomize complete block design with three replications. The influence of population differences was found statistically significant on most agricultural characters, but some results did not determined in terms of nitrogen applications. The highest seed yield was weighted as kg/ha in 5. population with 0 kg/ha N. The lowest amount was recorded as kg/ha in 3. population with 100 kg/ha. Crude oil ratio in seeds was found higher in 5. population as 51.3 % with control block, (N 0 ) than in other populations and nitrogen doses. The highest protein percentage was in 3. population as 18.9 % with application of 150 kg/ha. It was conclude that 4. and 5. populations of Castor bean were more suitable for growing in Ankara conditions as taken into consideration the result obtained from this research. On the other hand low nitrogen applications such as kg N/ha can be suggested to castor bean plant grown in these circumstances. January, 2010, 63 pages Key Words : Castor bean ( Ricinus communis), nitrogen fertilization, seed yield, crude oil ratio ii

5 TEŞEKKÜR Yüksek lisans eğitimi süresi ve tez çalışması boyunca her türlü yardım ve desteğini benden esirgemeyen, danışman hocam Sayın Prof. Dr. Dilek BAŞALMA ya (Ankara Üniversitesi, Tarla Bitkileri Anabilim Dalı) içten teşekkürlerimi sunarım. Çalışmalarım süresince gösterdiği yakın ilgi ve desteği için Sayın Prof. Dr. Celâl ER e (Ankara Üniversitesi, Tarla Bitkileri Anabilim Dalı) çok teşekkür ederim. Tarla denemelerimi kurarken tecrübesi ve yardımlarıyla, çalışmalarıma önemli katkıda bulunan tarla teknisyeni Arslan ÖKSEL e ve tüm tarla personeline, gerek tarla denemelerimde gerekse laboratuar analizlerinin yapılmasında büyük yardımını gördüğümü bölüm arkadaşlarımdan Uğur ERGÖNÜL e, istatistik analizlerimi yapılmasında bana yardımcı olan Yard. Doç. Dr. Arif İPEK e teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca çalışmalarım süresince birçok fedakârlıklar göstererek, beni her yönden destekleyen yol arkadaşım Ali PEYMANFAR a en derin duygularımla teşekkür ederim. Son olarak ve en önemlisi, göstermiş oldukları sabır ve vermiş oldukları maddi ve manevi destek için sevgili aileme sonsuz teşekkür ederim. Maryam PASHAZADEH Ankara, Ocak 2010 iii

6 İÇİNDEKİLER ÖZET... ABSTRACT... TEŞEKKÜR... SİMGELER DİZİNİ.. ŞEKİLLER DİZİNİ... ÇİZELGELER DİZİNİ. 1. GİRİŞ.. 2. KAYNAK ÖZETLERİ.. 3. MATERYAL VE YÖNTEM. 3.1 Materyal Yöntem Araştırma Yerinin İklim Özellikleri Araştırma Yerinin Toprak Özellikleri Verilerin Elde Edilmesi İstatistiksel Değerlendirilmeler DENEME YÜRÜTÜLMESİNDE UYGULANAN TARIMSAL İŞLEMLER BULGULAR VE TARTIŞMA Çıkış Tarihi 5.2 Çiçeklenme Başlangıcı Hasat Olgunluğu 5.4 Bitki Boyu Dal Sayısı 5.6 Salkımdaki Kapsül Sayısı. 5.7 Tohum Verimi Bin Tane Ağırlığı Ham Yağ Oranı Ham Protein Oranı.. 6.SONUÇ VE ÖNERİLER. KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ iv i ii iii vi vii viii

7 SİMGELER DİZİNİ N 0 0 kg/da N (kontrol), gübre uygulanmayan N 1 5 kg/da N % 33 amonyum nitrat (NH 4 NO 3 ) gübresi N 2 10 kg/da N % 33 amonyum nitrat (NH 4 NO 3 ) gübresi N 3 15 kg/da N % 33 amonyum nitrat (NH 4 NO 3 ) gübresi 1. P 1 veya Pop 1 1. Popülasyon 2. P 2 veya Pop 2 2. Popülasyon 3. P 3 veya Pop 3 3. Popülasyon 4. P 4 veya Pop 4 4. Popülasyon 5. P 5 veya Pop 5 5. Popülasyon v

8 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1.1 Hintyağı bitkisinin genel görünüşü 6 Şekil 3.1 İran dan getirilen hintyağı popülasyonları tohumları 14 Şekil 3.2 Hintyağı deneme tarlasının genel görünüşü.. 21 Şekil 4.1 Hintyağı bitkisinin deneme tarlasına ekimi Şekil 4.2 Hintyağı parsellerinin çapalanması Şekil 4.3 Hintyağı bitkisinin hasadı.. 24 Şekil 5.1 Hintyağı bitkisinin çıkışı Şekil 5.2 Hintyağı bitkisinin fide aşamasındaki görünümü.. 27 Şekil 5.3 Hintyağı bitkisinde erkek ve dişi çiçekler. 30 Şekil 5.4 Hintyağı bitkisinde çiçeklenme durumu 30 Şekil 5.5 Hintyağı bitkisi kapsüllerinin hasat olgunluğuna gelmesi. 33 Şekil 5.6 Hasat olgunluğuna gelmiş hintyağı bitkisi parselleri 34 Şekil 5.7 Hintyağı bitkilerinin bitki boyları ve dallanma durumu 37 Şekil 5.8 Koyu mat yeşil hintyağı bitkileri Şekil 5.9 Yoğun antosiyanlı hintyağı bitkileri.. 43 Şekil 5.10 Açık parlak yeşil hintyağı bitkileri.. 43 Şekil 5.11 Çiçeklenmesi tamamlanmış hintyağı parsellerinin yakın görünüşü 46 Şekil 5.12 Hintyağı tohumlarından elde edilen yağı. 51 vi

9 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 3.1 Ankara iline ait uzun yıllar ( ) ve 2009 yılına ait iklim verileri 15 Çizelge 3.2 Deneme planı 17 Çizelge 3.3 Deneme yeri toprak özellikleri 19 Çizelge 5.1 Hintyağı popülasyonlarına uygulanan farklı azot dozlarının çıkış tarihleri üzerine etkisine ilişkin varyans analizi sonuçları Çizelge 5.2 Hintyağı popülasyonlarına uygulanan farklı azot dozlarının çıkış tarihleri üzerine etkisine ilişkin değerler.. 26 Çizelge 5.3 Hintyağı popülasyonlarına uygulanan farklı azot dozlarının çiçeklenme başlangıcı üzerine etkisine ilişkin varyans analizi sonuçları 28 Çizelge 5.4 Hintyağı popülasyonlarına uygulanan farklı azot dozlarının çiçeklenme başlangıcı üzerine etkisine ilişkin değerler 29 Çizelge 5.5 Hintyağı popülasyonlarına uygulanan farklı azot dozlarının hasat olgunluğu tarihleri üzerine etkisine ilişkin varyans analizi sonuçları.. 31 Çizelge 5.6 Hintyağı popülasyonlarına uygulanan farklı azot dozlarının hasat olgunluğu tarihleri üzerine etkisine ilişkin değerler Çizelge 5.7 Hintyağı popülasyonlarına uygulanan farklı azot dozlarının bitki boyuna etkisine ilişkin varyans analizi sonuçları 35 Çizelge 5.8 Hintyağı popülasyonlarına uygulanan farklı azot dozlarının bitki boyuna etkisine ilişkin değerler (cm) Çizelge 5. 9 Hintyağı popülasyonlarına uygulanan farklı azot dozlarının dal sayısı üzerine etkilerine ilişkin varyans analizi sonuçları Çizelge 5.10 Hintyağı popülasyonlarına uygulanan farklı azot dozlarının dal sayısı üzerine etkilerine ilişkin değerler (adet) 39 Çizelge 5.11 Hintyağı popülasyonlarına uygulanan farklı azot dozlarının salkımdaki kapsül sayısına etkisine ilişkin varyans analizi sonuçları. 40 Çizelge 5.12 Hintyağı popülasyonlarına uygulanan farklı azot dozlarının salkımdaki kapsül sayısına etkisine ilişkin değerler (adet/bitki). 41 vii

10 Çizelge 5.13 Hintyağı popülasyonlarına uygulanan farklı azot dozlarının tohum verimine etkisine ilişkin varyans analizi sonuçlar. 44 Çizelge 5.14 Hintyağı popülasyonlarına uygulanan farklı azot dozlarının tohum verimine etkisine ilişkin değerler (kg/da) 45 Çizelge 5.15 Hintyağı popülasyonlarına uygulanan farklı azot dozlarının bin tane ağırlığına etkisine ilişkin varyans analizi sonuçları.. 47 Çizelge 5.16 Hintyağı popülasyonlarına uygulanan farklı azot dozlarının bin tohum ağırlığına etkisine ilişkin değerler (g) 48 Çizelge 5.17 Hintyağı popülasyonlarına uygulanan farklı azot dozlarının ham yağ oranına etkisine ilişkin varyans analizi sonuçları.. 49 Çizelge 5.18 Hintyağı popülasyonlarına uygulanan farklı azot dozlarının ham yağ oranına etkisine ilişkin değerler (%). 50 Çizelge 5.19 Hintyağı popülasyonlarına uygulanan farklı azot dozlarının ham protein oranına etkisine ilişkin varyans analizi sonuçları.. 52 Çizelge 5.20 Hintyağı popülasyonlarına uygulanan farklı azot dozlarının ham protein oranına etkisine ilişkin değerler (%). 53 viii

11 1.GİRİŞ Yağlı tohumlu bitkilerin tohumlarında veya meyvelerinde yağ depoları bulunmaktadır. Tohumundan veya meyvesinden yağ elde edilen yağlı tohumlu bitkilerin 1400 e kadar türü vardır, ancak bu türlerin çok azından yararlanılabilmektedir. Ekonomik açıdan tohum veriminin çok olmasının yanı sıra, tohumdaki yağ miktarının ve yağ kalitesinin de kabul edilebilir düzeyde olması gerekmektedir. Dünya nüfusunun artması ile birlikte yağ ihtiyacının da günden güne artması nedeniyle yağlı tohumlu bitkilerin ekim alanları da çoğalmaktadır. Öyle ki günümüzde yağ üretimindeki artış dünya nüfusu artışından daha yüksektir. Yapılan bir araştırmaya göre; 1993 ve 2003 yılları arasında yağ üretimindeki artış miktarı % 4,2 iken, nüfus artışının % 1,3 olduğu saptanmıştır. Bunun nedeni, insanların yağ kullanım miktarlarının artmasıdır (Anonim 2008). Yağı bu kadar önemli kılan şey, öncelikle vücut enerjisini karşılamasıdır. Bununla birlikte yağların doyurucu olması yanında, bazı yağların A, D, E, K gibi vitaminleri, gerekli yağ asitlerini bulundurması, canlı vücudunu sıcağa ve soğuğa karşı koruması da diğer önemli özelliklerindendir. Dünya da tarımı yapılan en önemli yağ bitkileri; soya, kolza, ayçiçeği, yerfıstığı, susam, aspir, hintyağı, keten, jojoba, zeytin, hurma, pamuk, tung (Aleurites fordii), kandil cevizi, perilla (Perilla ocymoides), hindistan cevizi, palmiye, pekan cevizi, avokado, mısır, krambe vb. olarak sayılabilir. Hintyağı (Ricinus communis L.) bitkisi Euphorbiacea familyasından değerli bir yağ bitkisidir. Dik, yuvarlak, çok dallı, parlak, soluk yeşil veya kırmızıdan mora kadar değişen bir gövde yapısına sahiptir. Bitki boyu 1,5 3 metre arasında değişmektedir. Hintyağı bitkisi meşe palamuduna benzeyen bir bitkidir. Çok dallı, tek veya çok yıllık bir ağaç veya çalı şeklinde görünür. Soğuk ve kurak yerlerde bitki sadece tek yıllık ama tropik bölgelerde çok yıllık olarak yetişebilmektedir (Anonymous 2005a). Türkçe de; Dedemene, Hint-baklası, Kene tohumu, Hint çiçeği adlarıyla bilinmektedir. Hintyağı bitkisinin kromozom sayısı 2n=20 dir ve bu (Ricinus communis) tür farklı alt 1

12 türlere sahiptir. Bunlar; Ricinus communis persicus (İran), Ricinus communis chinesis (Çin), Ricinus communis zanzibarensis (Zegebar), Ricinus communis sanguinens (Krismon), Ricinus communis cambogensis (Mor) türleridir (Anonymous 2009d). Çeşitli ülkelerde tarımı yapılan en önemli çeşitleri ise; Ricind anjou, Kalpi, Baker 43, Baker 195, Baker 296, Cimarron, Custer, Dawn, Nebraska 145, Black Diamond II dir. Hintyağının nasıl ve kimin tarafından bulunduğu üzerinde farklı görüşler bulunmaktadır. Kimileri hintyağının ilk kez İsviçreli doğa bilimcisi Carlus Linnaeus tarafından bulunduğu ve adlandırıldığını öne sürmektedir. Bazı görüşlere göre ise hintyağı bitkisi Heredotus tarafından bulunmuş ve ilk başta Kiki olarak adlandırılmıştır (Brahima vd. 1998). Bir diğer görüşe göre bu bitkiye Latincede yaygın olan anlamına gelen 'communis' sözcüğüne istinaden 'Ricinus communis' olarak adlandırmayı gerekli görmüştür. Bununla birlikte bazı bilim adamları da Latincede Ricinus sözcüğünün Akdeniz bölgelerinde sıklıkla görünen bir kene (koyun kenesi) anlamına geldiğini ve bu bitkinin tohumunun keneye benzediğini öne sürerek bu ismi almasının gerekliliğini vurgulamışlardır. Bu kene, hintyağı tohumlarına çok benzer benekli bir bedeni ve kafa yapısına sahiptir (Anonymous 2009f ). Hintyağı bitkisi bitki boyuna göre 3 gruba ayrılmaktadır; (Penfound 1932 ). 1-Uzun boylu bitkiler: 3 metreye kadar boylanabilirler, bu bitkiler sıcağı seven, çabuk büyüyen, çok yıllık, iri tohumlu bitkilerdir. 2- Orta boylu bitkiler: 1,5-3 metre arasında boylanan bitkilerdir. Uzun boylu ve kısa boylu bitkiler arasında geçiş özelliği gösterirler. 3- Kısa boylu bitkiler: 1-1,5 metre arasında boylanırlar, genelde tek yıllık bitkiler olup, küçük taneli, yüksek verimli çeşitlerdir. Bu çeşitlerin adaptasyon yetenekleri yüksektir, her koşulda yaşayabilirler. Hintyağı doğada mevcut olan oldukça saf gliserinlerden meydana gelmiş birkaç yağdan biridir. Ancak hintyağının proteininde bulunan toksik madde (Ricin Alkaloidi) insanlar ve hayvanlarda zehirlenmeye neden olabilir. Bu nedenlerle hintyağı yemeklik yağ olarak kullanılmaz (Moshkin 1986). 2

13 Hintyağı bitkisinin gelişme süresi gündür (Kittock ve Williams 1967). Dişi çiçekler dikenli veya dikensiz, pembe veya kırmızı renkte, küçük yumurta şeklinde görünürler (Şekil 1.1). Erkek çiçekler sarı ve bazı türlerde yeşil-beyaz veya kırmızıkahverenginde olabilir. Çiçekler ensiz ve dik salkım halinde görünmektedir. Erkek çiçekler salkımın tam altında görünürler. Çiçeklenme periyodu uzun sürebilir ve alt kısımdan yukarılara doğru devam eder. Aşağı kısımda olan çiçekler daha büyük ve çok tohum verebilir (Anonymous 2008). Tohumları Pinto Beans'den biraz daha büyük olup, genellikle10 15 mm uzunluğunda, 4 10 mm eninde ve 1,2 cm çapında, beyaz-sarımsı, kahve, kırmızı, siyah yumurta veya yuvarlak şeklinde düzenli ve güzel şekillere sahiptirler. Tohumlarında bulunan yağ miktarı farklı koşullarda değişmekle beraber genelde % arasındadır. Yağ bileşenlerinden risinoleik asit % ve oleik asit % 3,1 5,9 oranı ile en fazla olan yağ asitleridir (Anonymous 2009c). Hintyağı Doğu Afrika kökenli bir bitki olmasına rağmen dünyanın birçok yerinde yaygın bir halde yetiştirilmektedir. Güney Asya, Afrika, Hindistan gibi tropik, subtropik ve mutedil bölgelerde hintyağı tarımı yapılmaktadır (Anonymous 2009b). Hintyağının kullanıldığı birçok alan vardır. Örneğin sanayide, tıpta, giyim kumaşlarında, poliamid naylon yapımında, elektrik yalıtım malzemelerinde, sinek kâğıdı, vernik, aydınlatıcı ve plastik madde yapımında da kullanılmaktadır (Babagiray 1989b). Hintyağından Türk Kırmızısı olarak bilinen Sulforasinalat etken maddesi elde edilmektedir. Bu bileşik kumaş boyacılığında kullanılmaktadır. Hintyağı bitkisi sinek ve sivrisinekleri uzaklaştırmaktadır. Bu ağacın olduğu bahçelerde, köstebek ve böcekler bulunmamaktadır Ayrıca hintyağı akkarınca, diğer zararlı böcekler ve mantarları yok eden ilaçların yapımında da kullanılmaktadır (Anonymous 2009e). Ekonomik açıdan önemli olan bu bitkinin diğer bir özelliği ise, lastik ve kauçuk üretiminde önemli doğal kaynak sayılmasıdır. Kozmetik ürünlerde, özellikle jöle ve saç toniği yapımında da kullanılmaktadır (Anonymous 2003). Ayrıca uzun yıllardan beri Amerika Birleşik Devletleri ve birçok ülke tarafından askeri amaçla kullanılan bir bitkidir. Uçak motorlarının yağlanmasında ve patlayıcı madde yapımında değerlendirilmektedir (Duke 1983). Aynı zamanda yazıcı, daktilo ve baskı mürekkeplerinde ve sabun üretiminde de kullanılmaktadır. Gövdesinden elde edilen selüloz ise mukavva, karton, kâğıt ve duvar kâğıdı yapımında değerlendirilmektedir. Hintyağı dehidrate edilince erken kuruma 3

14 özelliğine sahip olduğundan özellikle boyacılık ve vernik sanayisinde kullanılmaktadır. Bu bitkinin özelliklerinden birisi de suya dayanıklılığıdır. Hintyağı naylon sanayisinde de kullanılmaktadır (Ombrello 2009). Hintyağı tohumunda fitik asit formunda % 90 oranında fosfor bulunduğundan zengin bir fosfor kaynağıdır. Hintyağı toksin etkisi olduğu için birçok ülkede yemeklik yağ olarak kullanılmamaktadır (Anonymous 2005a). Yemeklik yağ olarak kullanılabilmesi için ilk önce toksin etkisinin giderilip, daha sonra kullanmaya başlanılması istenir ve bu işlem çok zor ve pahalıdır. Hintyağında bulunan ve zehirli etkisi olan risin maddesi ise, bioteroristik bir madde olarak kullanılmaktadır. Örneğin Rusya, İngiltere, İtalya, Almanya ve Fransa gibi ülkeler savaş esnasında bu bitkinin tohumlarını insanlar ve hayvanları (atları) öldürmek için kullanmışlardır (Anonymous 2005b). Hintyağı yağı, özellikle hassas motorlar için motor ve makine yağı olarak, uçak motorlarında, ayrıca motosiklet ve bisiklet motorlarını yağlamak için ve popüler yakıt katkısı olarak da kullanılmaktadır. Hintyağı şeker, çikolata ve paketleme sanayisinde, küflenmeyi engelleyen madde olarak kullanılmaktadır. Hintyağı gıda sanayisinde, gıda katkısı olarak meyve tat vericisi olarak kullanılmaktadır (Onwuliri ve Anekew 2001). Tıp alanında birçok kullanımı olmasından dolayı hintyağına "her derde derman" (iksir) adı verilmektedir. Ağrı kesici olarak, panzehir, müshil, acıyı dindirme amacıyla emülsiyon ve ekspektoran olarak kullanılmaktadır. Ayrıca abse, arterit (mafsal iltihabı), astım, kanser, kolera, grip, köpek ısırması, epilepsi (sara hastalığı), baş ağrısı, iltihaplanma, kas ağrıları, romatizma, yanma, yara, karın ağrısı, cilt kabarmaları, tümör, idrar yolu iltihabı hastalıklarının tedavisinde, hintyağının tohumu ve yağından faydalanılmaktadır (Rastegar 2005). Bağırsak röntgeni gibi radyolojik incelemelerde 60 g kullanılması tavsiye edilmektedir, çünkü hintyağı tüm bağırsakların boşaltılmasına neden olmaktadır. Hintyağının müshil etkisinin (200 yıldan beri bilinen) sebebi ise içinde bulunan risinoleik asittir. Hintyağı çok zehirli olmasına rağmen, bu etkiye neden olan risin maddesi anti tümör özelliğine de sahiptir bu nedenle kanser araştırmalarında ve kemoterapide kullanılmaya başlanmıştır (Bonjean 2002). Doğum kontrol ilaçlarındaki kullanımının yanı sıra, doğum sancısını azaltma etkisi de bulunmaktadır. 4

15 Ayrıca bu bitki sindirim sisteminde, zehirlenme ve hazımsızlık gibi bazı problemlere de iyi gelmektedir. Kültür türlerinin dışında Amerika ve Afrika da birçok yabani varyeteleri de bulunmaktadır ki araştırmalar sonucunda Güney Amerika da bulunan bazı yabani türleri biodizel olarak da kullanılmaktadır (Anonymous 2007). FAOSTAT'ın verilerine göre 2000 yılında en büyük üretici olarak Hindistan ha alanla birinci sırada yer almıştır ve onu sırasıyla Çin, Brezilya, Tayland, Rusya, Sudan, Ukrayna ve Romanya izlemiştir. Ayrıca 2000 yılında, toplam ekim alanı ha ve toplam üretim miktarı ise ton olarak kaydedilmiştir yılında ise dünyada toplam üretim miktarı ton olup en önemli üretici ülkeler ise Hindistan ( ton), Çin ( ton) ve Brezilya ( ton) dır (Kolsarıcı, 2008). Diğer bir görüşe göre ise hintyağının askeri amaçla kullanılmasından dolayı üretim değerleri gizli tutulmaktadır. Bu nedenle dünya hintyağı üretim değerleri kesin olarak bilinmemektedir. Bazı literatürlere göre; en çok Mısır, Cezayir, Fas gibi Kuzey Afrika ülkelerinde yetiştirilmektedir. Bununla birlikte Avrupa da Fransa, Romanya, Rusya ve Ukrayna da da üretimi vardır. Ayrıca Amerika nın, Kuzey Kansas, Missouri, Indiana, Tennessee, Oklahoma ve Teksas'ın bazı bölgelerinde de yetiştirilmektedir. Dünyada en çok ithalatını yapan ülkeler ise Fransa ve A.B.D dir. Dünyada hintyağı üretimi ve ihracatı en fazla olan ülkeler Hindistan, Brezilya, Filipinler, Paraguay ve Çin dir (Duke 1985). Hintyağı bitkisinin gübrelenmesine ilişkin değişik ülkelerde toprak ve iklim koşullarına bağlı olarak farklı gübre uygulamaları yapılmaktadır. Örneğin Mısır da yapılan bir araştırmada 3 kg/da azot dozu uygulanması önerilirken, Belçika da önerin azot miktarı 2 kg/da dır. Buna karşılıklı genelde farklı yağlı bitkilerde uygulanan azot miktarı aspir de kg/da, kolza 6-10 kg/da, ve ayçiçeğinde ise 10 kg/da dır. Türkiye nin çevre ve toprak koşulları hintyağı ekimine uygun olmasına rağmen maalesef hintyağının tarımı ülkemizde çok yapılmamaktadır. Oysa bu bitkinin birçok alanda kullanılması nedeniyle tohumunu ve yağını elde etmek için çok fazla miktarda döviz ödenmektedir. Türkiye de hintyağı bitkisi, yol kenarlarında ve bahçelerde süs 5

16 bitkisi olarak kendiliğinden yetişmektedir ve sadece Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinden özellikle Adana, Aydın, Antalya, Bursa, Diyarbakır, Elazığ illerinde küçük alanlarda yetişmektedir (Babagiray 1989a). Türkiye de bu bitki genel olarak doğal olarak kendiliğinden yetişmektedir ve sınırlı bölgelerde ara ürün olarak tarımı yapıldığından çoğunlukla gübre uygulanmamaktadır. Bu konu ile ilgili yapılan araştırma çok fazla olmayıp ve yok diyecek kadar azdır. Bu araştırmanın amacı; Ankara koşullarında değişik hintyağı popülasyonları ve farklı azotlu gübre uygulamalarının çeşitli tarımsal özellikleri yanında özellikle tohum verimi, yağ oranı ve protein oranlarının belirlenmesi ve en iyi hintyağı popülâsyonunun ve uygun azot dozlarının saptanmasıdır. Şekil 1.1 Hintyağı bitkisinin genel görünüşü 6

17 2. KAYNAK ÖZETLERİ Shams vd. (1967), Mısır da, hintyağı bitkisinde farklı azot dozları (0 kg/da,1 kg/da, 2 kg/da ve 3 kg/da kalsiyum nitrat) değişik sıra aralıklarıyla (15 cm, 30 cm, 45 cm, 60 cm) yapılan bir araştırmada, hintyağının farklı koşullarda verim miktarını, 100 tohum ağırlığını ve yağ oranı araştırmıştır. Elde edilen sonuçlara göre; hintyağı bitkisi için en ideal sıra aralığının 45 cm, 100 tohum ağırlığı g arasında ve ham yağ oranın ise % 51 olduğunu kaydetmiştir. Sonuçlara göre ise en ideal azot miktarı 3 kg/da dır. Kittoch ve Williams (1967), Kuzey Nebreska da hintyağı bitkisinin farklı sulama koşullarında verim miktarını değerlendirmişlerdir. Bulgulara göre sulama yapılan bölgelerde verim miktarı 269 kg/da olurken, sadece doğal yağmurla sulanarak yetişen bölgelerde verimlerin 178 kg/da olduğunu bildirmişlerdir. Blanckenburg ve Creaner (1971), hintyağı bitkilerine en uygun gübre miktarının 5 kg/da azot ve 3-4 kg/da K 2 O olduğunu, tohumlarında bulunan yağ oranı uygulamaların % arasında, tohumdaki protein oranı ise % 20 civarında arttığı belirlenmiştir. Verim miktarının ise kg/da, bin tane ağırlığının da 120 g olduğunu bildirilmiştir. İlisulu (1973), hintyağında bitki boyunun tek yıllık bitkilerde m ve çok yıllık bitkilerde ise 4 10 m arasında değiştiğini kaydetmiştir. Başakta kapsül sayısının arasında, ham yağ miktarının % 56,3 67,4 ve ham protein miktarının ise % 10,2 17,4 arasında değiştiğini bildirmiştir. Rehm ve Espig (1991), hintyağı bitkisinin tek yıllık kültür formlarının 60 ile 120 cm boylandığını, toprak ph sının 6 8 olan yerlerde tarımının yapılabileceğini ve 90x50 cm sıra aralığında ekiminin yapılması gerektiğini, dekara kg, tohumluk kullanıldığını ve dünya ortalama tohum veriminin de 50 kg/da olduğunu kaydetmişlerdir. 7

18 Öğütçü (1980), hintyağı bitkisinin köklerinin oldukça iyi gelişmiş kazık köklü olduğunu, ekimde sıra arası ve sıra üzeri mesafenin dikkatli bir şekilde belirlenmesinin önemli olduğunu bildirmiştir. Ekim sıklığının meydana gelecek hastalıklarla yakın ilişkisi olduğunu, sıra arası mesafe dar tutulursa bitkinin zayıf gelişeceğini, sıra arası mesafe fazla tutulduğunda ise dallanmanın çok olacağından dolayı çiçeklenme periyodunun uzayacağını belirtmiştir tohum ağırlığının g arasında, yağ oranının ise % 65 civarında olduğunu, bitki boyu ise 120 cm ile 150 cm ye kadar değiştiğini bildirmiştir. Armstrong (1982), hintyağı bitkisi üzerinde genel araştırmalar yaparak ve onu diğer yağlı tohumlu bitkilerle (Jojoba) karşılaştırarak ilginç sonuçlar ve bilgiler ortaya koymuştur. Araştırıcıya göre tek yıllık hintyağı bitkilerinde, bitki boyu 2 5 m kadar uzanabilir ve yağ oranları da % 50 civarında olmaktadır. Babagiray (1984), Güneydoğu Anadolu da yetişen yıllık hintyağı bitkisi (Ricinus communis L.) nin bazı tarımsal özelliklerini araştırmıştır. Elde edilen sonuçlara göre; değişik orijinli hintyağı bitkilerinde bitki boyunun 72,2 ile 127,3 cm arasında, 1000 tohum ağırlığının 120,8-503,26 g arasında ve yağ oranlarının da % 58,45-66,62 arasında değiştiğini kaydetmiştir. Rehm (1989), hintyağı bitkilerine uygulanabilecek en uygun gübre miktarının 3 ile 12 kg/da azot olduğunu saptamıştır, tohumlarında bulunan yağ oranını % 50civarında belirlenmiştir. Verim miktarı ise tek yıllık bitkilerde çok yıllık bitkilere göre daha yüksek olduğu kaydedilmiştir. Babagiray (1989a), Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) kapsamında hintyağı bitkisinin (Ricinus communis L.) önemli tarımsal karakterleri üzerinde yaptığı araştırmasında, Güneydoğu nun tabii florasından toplamış olduğu Adana, Mersin, ve Anamur orijinli tohumları materyal olarak kullanmıştır. Ayrıca 3 farklı sıra üzeri mesafelerde ( cm) denemelerini Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü deneme tarlasında yürütmüştür. Sonuç olarak; en yüksek tohum verimini Anamur 8

19 orijininden 100 cm sıra aralığında kg/da, en yüksek ham yağ oranını ise Mersin orijinli tohumlarda % olarak aldıklarını bildirmiştir. Babagiray (1989b), hintyağının ekonomik değeri üzerine bir derleme yayınlamıştır. Bu çalışmada hintyağı bitkisinin yıllar itibarı ile ekim alanı, verimi ve dünyada hintyağı bitkisi ticaretinin yeri, önemi, en çok hintyağı bitkisi ithal ve ihraç eden ülkeler ve hintyağının Türkiye deki ekonomik önemi hakkında genel bilgiler vermiştir. Babagiray (1989c), hintyağının kullanım alanları ile ilgili bir derleme yayınlamıştır. Bu çalışmasında hintyağı bitkisinin tohumlarından yağ elde etme metotlarını, kullanım alanları (sanayide, tıpta) ve dünya da ekimi yapılan bölgeleri açıklamıştır. Oplinger vd. (1990), Amerika da yapılan bir araştırmada hintyağı bitkilerde çimlenme zamanının ekimden gün sonra olduğunu, bitki boyunun 90 cm den-3 m ye kadar değiştiğini ve verim miktarının ise ortalama 220 kg/da olduğunu bildirmişlerdir. Brigham (1993), hintyağı bitkisinin yağı, proteini ve yağ asitleri üzerinde yaptığı araştırmasında; yağ miktarının % arasında değiştiğini, ayrıca hintyağı bitkisinin tohumlarında farklı yağ asitlerinin bulunduğunu kaydetmiştir. Labalette vd. (1996), değişik Avrupa ülkelerinde özellikle Fransa da hintyağının ekimi, yetiştirilmesi ve ithalatı üzerinde yaptıkları araştırmalarında; hintyağında yağ oranının % ve tohum veriminin kg/da arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Kandlbinder vd. (2000), Almanya da hintyağı ve ıspanak yapraklarında bulunan nitrat Reduktaz enzimi üzerinde bir araştırma yapmışlar ve güneşli bölgelerde NR (Nitrat Reduktaz) aktivitesinin, ıspanak gibi bitkilerde % arasında değişirken, bu değerin hintyağında % 10 u geçmediğini bildirmişlerdir. 9

20 Viola vd. (2001), hintyağı bitkisinde proteinler ve yağ asitleri üzerinde yapılan bu araştırmada, risinoleik asit üzerinde çalışmışlardır. Yapılan araştırma sonucunda; hintyağı bitkisinin tohumunda % 20,77 protein bulunduğunu bildirmişlerdir. Eliboroda ve Dissertation (2002), Teksas ta hintyağı bulunan topraklardaki risin miktarını Elisa testiyle ölçmüşlerdir. Hintyağı bitkisinin ekiminden 2 10 gün sonra toprakta risin bulunmadığını, daha sonraki büyüme ve gelişme dönemlerinde toprakta bulunan risin miktarının ise, bitkinin büyüklüğü ve sulama sayısına bağlı olarak değiştiğini bildirmişlerdir. Ayrıca hintyağı bitkisinin hasadından iki yıl sonra bile toprakta risin bulunabileceğini, ama bitkinin gelişme devresinde karşılaştığı ciddi streslerde (tuzlu topraklar ve aşırı sıcaklıklarda) topraklarda risin bulunmadığını gözlemlemişlerdir. Tilleyi vd. (2004), Brezilya ve Amerika da yetiştirilen hintyağı çeşitlerinin kültürel işlemlerine göre (ekim yöntemleri, sulama, bakım ve gübreleme işlemleri) verim miktarını karşılaştırma amacıyla bir araştırma yapmışlardır. Amerika nın üretim sistemlerinin, Brezilya ya göre çok daha iyi olması nedeniyle, hektar başına verimin daha yüksek olduğunu, Brezilya da daha az yatırım yapılmasına ve az bütçe ayrılmasına rağmen hava koşullarının daha uygun olması nedeniyle hintyağının bu bölgede daha iyi yetiştiğini bildirmişlerdir. Rastegar (2005), Hintyağı bitkisinde 100 tohum ağırlığının gr arasında değiştiğini, ticari varyetelerde 30 g olduğu, ayrıca ticari varyetelerde yağ oranının da % 40-60, verim miktarı ise kg/da arasında değiştiğini bildirmiştir. Yeh vd. (2007), Amerika da, hintyağında rejenarasyon oranı ve verimliliğini tespit etmek için yaptıkları bir araştırmada; hipokotil dokularına TDZ (Thidiazuron) ( 1µM) ve BA (Benziladenin) (20µM ) uygulamışlardır. TDZ in filizlerin oluşumunda daha etkili olduğunu, tomurcukların rejenerasyon sırasında gelişimlerinin hipokotillerin korteksinden meydana geldiğini bildirmişlerdir. 10

21 Pohlmeier (2007), Belçika yapılan araştırmada, manyetik rezonans (MRI) ve (CISS) aracılıyla hintyağının köklerinde yapılan işlemler gözlenmiştir. Baldwin ve Robert (2008), Amerika da, 4 farklı bölgede, hintyağının verimliliğini karşılaştırmışlar ve tohum veriminin kg/da arasında değiştiğini saptamışlardır. Elde edilen sonuçlara göre; Teksas ve Missisipi bölgelerinde ne kadar erken ekim yapılırsa, o kadar yüksek verim elde edildiğini ama Amerika nın Kuzey bölgesindeki ürün miktarının ekim zamanı ile bağlantısı olmadığını kaydetmişlerdir. Refaat vd. (2008), Mısır da hintyağının tuzlu topraklarda yetiştirilmesi halinde gliserol ve aspartik asidinin ne kadarının hücre dışına salgılandığını belirlemek amacıyla bir araştırma yapmışlardır. Sonuç olarak; bitkinin tuz stresinin kötü etkisini azaltmak için gliserol ve aspartik asidini hücrelerinden dışarıya salgılandığını, ayrıca bu stresin bitkinin büyüme ve gelişmesini özellikle de yağ miktarını azalttığını bildirmişlerdir. Vanaja vd. (2008), hintyağına CO 2 uygulanarak artırarak, bitkinin büyüme ve verimi üzerine etkileri incelemişlerdir. Bitkilere fazla miktarda CO 2 gazı verildiğinde, verim miktarının arttığını fakat yağ kalitesinin değişmediğini bildirmişlerdir. Anonim (2008a), hintyağında genel olarak bitki boyunun tek yıllık bitkilerde 1,5-2 m, çok yıllıklarda 4-10 m, başaktaki kapsül sayısının adet, bin tohum ağırlığının g, yağ oranının % ve tohum verimi miktarının ise kg/da arasında değiştiğini belirtilmiştir. Anonim (2008b), Konya Şeker Şirketi tarafından Mahyco Seeds Ltd. tarafından ıslah edilmiş Black Diamond II (Hindistan) hibrit hintyağı çeşidinin Konya koşullarında bazı bitkisel özelliklerini belirlemek amacıyla bir deneme yürütülmüştür. Sonuç olarak; denenen hintyağı çeşidinin bitki boyunun 90 cm ile 1,0 metre, başak görünüşünün 11

22 dikenli, bitkide başak sayısının 8 10, ilk başakta kapsül sayısının 45 55, yağ oranının % 50 52, 1000 tane ağırlığının g ve tohum veriminin de kg/da arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Anonymous (2009a), yapılan bir araştırmada; hintyağı bitkisinde çimlenme zamanının ekimden 7-14 gün sonra olduğu belirtilmiş, ayrıca bitki boyunun cm arasında, başakta kapsül sayısının adet, yağ oranının % ve tohum veriminin kg/da olduğu ve hasat olgunluğu tarihinin de gün arasında değiştiği bildirilmiştir. Roggatsz (2009), sera koşullarında bir araştırmada hintyağı bitkisine yapraktan azot uygulayarak, bitkinin farklı dönemlerde büyüme ve gelişmesini ölçmüştür. Elde edilen sonuçlara göre bitkilere 2 kg/da azot uygulandığında büyüme ve gelişmesinin olumlu yönde etkilediği anlaşılmıştır. 12

23 3. MATERYAL VE YÖNTEMLER 3.1 Materyal Araştırmamızda bitki materyali olarak 8 adet hintyağı popülasyonu Iran ın Batı Azerbaycan İlçesi, Orumiyeh şehrinin farklı yerlerinden toplanmış, ayrıca Türkiye den de Antalya ili park bahçelerinden 1 adet hintyağı popülasyonu temin edilmiştir. Ancak, araştırmamızda, hintyağı tohumların çimlenme yüzdelerini saptamak amacıyla ekimden önce laboratuarda çimlenme testleri yapılmış; Irandan getirilen 8 popülasyondan 3 ü ve Antalya dan toplanan 1 popülasyon da çimlenme oranları çok düşük olduğu için denemeye alınmamıştır. Bu araştırmada 5 adet hintyağı popülâsyonu bitki materyali olarak kullanılmıştır (Şekil 3.1). 3.2 Yöntem Bu araştırma, 5 Mayıs 2009 tarihinde Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü deneme tarlasında kurulmuştur. Ekimden önce tohumlara Thiram fungisidi uygulanmıştır. Deneme tesadüf bloklarında bölünmüş parseller deneme deseninde 3 tekerrürlü olarak yürütülmüştür. Deneme konuları; azot dozları ve hintyağı popülasyonlarıdır. Ana parsellerde azot dozları N 0 : 0 kg N/da (kontrol), N 1 : 5 kg N/da, N 2 : 10 kg N/da ve N 3 : 15 kg N/da olacak şekilde % 33 lük amonyum nitrat (NH 4 NO 3 ) gübresi uygulanmıştır. Alt parsellerde ise hintyağı popülasyonları Pop 1, Pop 2, Pop 3, Pop 4 ve Pop 5 olarak yer almıştır. Değişik hintyağı popülasyonları 100 cm sıra aralıkları ile ve 50 cm sıra üzeri olmak üzere 60 parselde (alt parsellerin boyutları ise 3 m X 4 m = 12 m 2 ana parsellerin boyutları ise 3 m X 20 m = 60 m 2 ) açılan ocaklara üç adet tohum olacak şekilde elle ekilmiştir. Deneme planı Çizelge 3.2 de verilmiştir. 13

24 Denememizde, azotlu gübre dozları ikiye bölünerek yarısı ekim zamanında, diğer yarısı ise çiçeklenme başlangıcında uygulanmıştır. Toprağın fosfor ihtiyacını karşılamak amacıyla tüm parsellere 10 kg P 2 O 5 /da şekilde ekimle birlikte % lük TSP (triplesüperfosfat) gübresi verilmiştir. Çapalama, sulama, gübreleme ve tüm bakım işlemleri gerektiği zamanlarda uygulanmıştır. Bitkiler ekimden sonra cm boylandığında 1. çapa, yaklaşık bir ay sonra 2.çapa yapılmıştır. Bitkinin su ihtiyacına göre özellikle çiçeklenmeden sonra uygun aralıklarla 4 defa sulama yapılmıştır. Araştırmada ekimden sonra her parsel tek tek gezilerek çıkış tarihleri, çiçeklenme başlangıçları belirlenmiştir, Hasat olgunluğuna gelen parsellerde, hasat olgunluğu tarihleri tespit edilmiş, parsellerden tesadüfü seçilen 10 bitkide bitki boyu, dal sayısı, salkımdaki kapsül sayısı, değerleri ölçülmüştür. Her parselden elde edilen tohumların tartılması ile tohum verimleri kaydedildikten sonra, alınan örneklerde bin tane ağırlığı, ham yağ oranı ve ham protein oranı analizleri Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü laboratuarlarında yapılmıştır. Şekil 3.1 İran dan getirilen hintyağı popülasyonları tohumları 14

25 3.3 Araştırma Yerinin İklim Özellikleri Araştırma Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü deneme tarlasında yürütülmüştür. Araştırmanın yürütüldüğü 2009 yılı ve uzun yıllara ( ) ait bazı iklim verileri Çizelge 3.1 de verilmiştir. Çizelge 3.1 de görüldüğü gibi, 2009 yılının ortalama sıcaklığı ve nispi nemi uzun yıllar ortalamasının üzerinde olmuştur. Çizelge 3.1 Ankara iline ait uzun yıllar ( ) ve 2009 yılına ait iklim verileri Ortalama Sıcaklık( C) Toplam Yağış (mm) Nispi Nem (%) AYLAR Uzun yıllar 2009 Uzun yıllar 2009 Uzun yıllar 2009 ( ) ( ) ( ) Ocak , ,2 Şubat , ,4 Mart , ,0 Nisan , ,8 Mayıs , ,9 Haziran , ,4 Temmuz , ,6 Ağustos , ,3 Eylül , ,4 Ekim , ,8 Kasım , ,0 Aralık Toplam Kaynak: T.C Başbakanlık Devlet Metroloji İşleri Genel Müdürlüğünden Alınmıştır. 15

26 Ortalama sıcaklık: Hintyağı bitkisinin yetişme döneminde (Mayıs-Ekim) 2009 yılı altı aylık sıcaklık ortalaması 19,9 C ve uzun yıllar ortalaması ise 18,7 C olmuştur. Hintyağında salkımdaki kapsül oluşumu devrelerinde sıcaklıkların yüksek olması yağışın da azaldığı bu dönemde su ihtiyacını daha fazla artırarak bitkilerde su stresine neden olabilmektedir. Düşük sıcaklık tozlanmada olumsuz etkilidir. Çiçeklenme ve tohum olum döneminde yüksek sıcaklıklar verimi olumlu yönde etkilemektedir. Toplam yağış: Hintyağının ekiminden hasada kadar geçen sürede denemenin yürütüldüğü yılda yağış miktarı, uzun yıllar toplam yağış ortalamasının altında gerçekleşmiştir yılı Ağustos ayında gerçekleşen çok düşük yağış (0.4 mm) ise bitkinin su stresine girmesine neden olmuştur. Yetişme döneminde yetersiz yağış özellikle tohum olum döneminde artan sıcaklıkla birlikte verimi olumsuz yönde etkilemiştir. Nispi Nem: Hintyağı bitkisinin yetişme döneminde nispi nem değişimi denemenin yürütüldüğü 2009 yılında bazı aylar uzun yıllar ortalamasının altında gerçekleşmiştir. Yağışın daha az ve sıcaklığın daha yüksek olduğu 2009 yılının Haziran ve Ağustos aylarında ise nispi nem daha düşük olarak gerçekleşmiştir. Sıcaklıklardaki artış, yağışta azalma ve havanın nemindeki düşüş hintyağının su ihtiyacını artırırken, aynı zamanda toprakta buharlaşmayla gerçekleşen su kaybını da artırmak suretiyle verimi olumsuz yönde etkileyebilmektedir. 16

27 Çizelge 3.2 Deneme planı 80 m! n ! N ! N ! N ! P 1 P 2 P 3 P 4 P 5 P 3 P 5 P 2 P 4 P 1 P 4 P 2 P 3 P 1 P 5 P 2 P 1 P 5 P 4 P 3 3 m!-4 m-!! n ! N ! N ! N ! 12 m P 3 P 5 P 1 P 4 P 2 P 5 P 1 P 4 P 2 P 3 P 1 P 3 P 5 P 2 P 4 P 2 P 1 P 3 P 4 P 5! N ! N ! N ! N ! P 4 P 2 P 3 P 1 P 5 P 3 P 5 P 1 P 4 P 2 P 5 P 4 P 3 P 2 P 1 P 2 P 1 P 4 P 5 P 3 Azot Uygulamaları (Ana Konular); N 0 ; 0 kg N/ da N 1 ; 5 kg N/ da N 2 ; 10 kg N/ da N 3 ; 15 kg N/ da Hintyağı Popülasyonları (Alt Konular); P 1 1. popülasyon P 2 2. popülasyon P 3 3. popülasyon P 4 4. popülasyon P 5 5. popülasyon 17

28 3.4 Araştırma Yerinin Toprak Özellikleri Deneme alanının farklı yerlerinden alınan toprak örneklerinin aşağıda belirtilen analizleri Kacar (1997)'e göre Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Toprak Bölümü'nde yaptırılmış ve deneme yeri toprak özellikleri Çizelge 3.3 de verilmiştir. Bünye (Tekstür) belirlenmesi: Toprak örneğinin kum, kil ve silt fraksiyonları hidrometre yöntemine göre yapılarak bünye sınıfı belirlenmiştir. Toprak reaksiyonu (ph): Toprak ph'sı saf su ile 1: 2,5 oranında sulandırılmış toprak örneğinde oluşan hidrojen iyon aktivitesinin ph-metre yardımı ile potansiyometrik olarak ölçülmesiyle belirlenmiştir. Elektriksel iletkenlik (EC): Kondaktivite aleti ile saturasyon macununun elektriksel geçirgenliğinin ölçülmesi yoluyla tespit edilmiştir. Kalsiyum karbonat (Kireç) (%): Toprağın seyreltik hidroklorit asitle Scheibler kalsimetresinde işleme tabi tutulması sonucu, karbonatlardan çıkan CO 2 gazı kapalı bir boruda tutularak hacmi ölçülmüş ve bu hacimden gidilerek toprağın kireç kapsamı belirlenmiştir. Toplam Azot (%): Toprakta bulunan toplam azot toprak örneğinin salisilik-sülfürik asit karışımı ile yaş yakılması ve destilasyonu sonucunda açığa çıkan azotun sülfürik asit ile titrasyonu ile belirlenmiştir. Alınabilir fosfor (ppm): Ekstrakt çözeltisi olarak 0.5 M NaHCO 3 (ph=8.5) kullanılmış ve karışım 30 dakika çalkalandıktan sonra süzekteki fosfor mavi renk yöntemine göre belirlenmiştir. 18

29 Alınabilir potasyum (ppm): 1 N amonyum asetat (ph=7) kullanılarak ekstrakta geçmiş potasyumun fleym-fotometrede okunmasıyla tespit edilmiştir. Organik madde (%): Kodifiye Walkley-Black yöntemine göre toprak örneği kromik ve sülfürik asit ile işleme-tabi tutulmak suretiyle kapsadığı organik karbonun kromat ile oksitlenmesini sağlayarak ve bu oksidasyon için kullanılan miktardan arta kalan kromatın, standart demir sülfat ile titre edilerek toprakta bulunan karbon saptanmış olup, buradan da organik madde miktarı tespit edilmiştir. Çizelge 3.3 Deneme yeri toprak özellikleri Tekstür ph EC (ds/m) Kireç Toplam N (%) Alınabilir P (ppm) Alınabilir K (ppm) OM (%) Tınlı Deneme alanının toprak analiz sonuçları incelendiğinde; toprak bünyesinin tınlı ve orta alkali reaksiyona sahip olduğu görülmektedir. Tuzluluk veya tuz konsantrasyonu belirlenmesinde kullanılan elektriksel iletkenlik değerine (0.19 ds/m) göre tuzsuz sınıfına girmektedir. Ayrıca yapılan analizler sonucunda, toprakta bulunan toplam azot miktarı (% 0.19) yeterli görünmektedir, aynı şekilde alınabilir fosfor değerinin 12.3 ppm, alınabilir potasyum değerinin 430 ppm ve organik madde (% 3.8 ) değerlerinin de toprakta yeterli miktarda olduğu belirlenmiştir (Çizelge 3.3). 19

30 3.5 Verileri Elde Edilmesi Araştırmada yapılan gözlemler ise aşağıda açıklanmıştır; Çıkış tarihi (gün); ekimden sonra her parselde % 50 düzeyinde kotiledon yapraklarının görüldüğü tarih olarak kaydedilmiştir. Çiçeklenme Başlangıcı (gün); parsellerin % 50 sinden fazlasının çiçeklendiği tarih ekim tarihinden itibaren sayılarak belirlenmiştir. Hasat Olgunluğu (gün); kapsüllerin sertleştiği, parmakla ezilemediği, kapsül üzerindeki dikenlerin kurumaya başladığı, kapsüllerin koyu kahverengine dönüştüğü ve bu özelliklerin salkımlardaki kapsüllerin 2/3 ünde görüldüğü zaman tarih olarak kaydedilmiştir. Bitki Boyu (cm); parsellerde seçilen bitkilerde hasat mevsimine doğru toprak yüzeyinden bitkinin uç kısmına kadar metre ile bitki boyları ölçülerek belirlenmiştir. Dal Sayısı (adet); ana sapa bağlı yan dallar sayılarak kaydedilmiştir. Salkımdaki Kapsül Sayısı (adet); ana sap ve yan dallarda oluşan salkımlardaki meyveler tek tek sayılmış ve kaydedilmiştir. Tohum Verimi (kg/da); parsellerden hasat edilen salkımlar çadır bezleri üzerinde kurutulup, sonra harmanlanmış ve elde edilen tohumlar g/parsel olarak kaydedilmiş, daha sonra kg/da a çevrilmiştir. Bin Tane Ağırlığı (g); hasattan sonra her parselden 4 tekrarlı 100 tohum sayılarak, bu tohumlar 0.01 g duyarlı hassas terazide tartılıp ortalama değerleri bulunmuş ve bulunan değerin 10 ile çarpılmasıyla bin tane ağırlığı hesaplanmıştır. 20

31 Ham Yağ Oranı (%); her parselden alınan yeterli tohum örneği öğütülmüş ve bunlardan 2 g numune alınarak kartuşlara konulduktan sonra, ham yağ oranları Soxhelet metodu ile susuz eter ekstraksiyonunda 6 saat süreyle analiz edilmiştir (Akyıldız 1968). Ham Protein Oranı (%); her parselden alınan yeterli tohum örneği öğütülmüş ve 0.25g numune alınarak Kjeldahl yöntemine göre ham azot oranları belirlenip, bulunan bu değerin 6.25 ile çarpılmasıyla da ham protein oranları bulunmuştur (Akyıldız 1968). 3.6 İstatistiki Değerlendirmeler Elde edilen verilerle Mstat- C istatistiki analiz yöntemine göre varyans analizleri yapılmış, uygulamalar arasındaki farklılıkların önem düzeyleri Duncan testi ile değerlendirilmiştir (Yurtsever 1984, Düzgüneş vd.1987). Denemenin genel görünüşü şekil 3.2 de verilmiştir. Şekil 3.2 Hintyağı deneme tarlasının genel görünüşü. 21

32 4. DENEMENİN YÜRÜTÜLMESİNDE UYGULANAN TARIMSAL İŞLEMLER Toprak Hazırlığı: Ön bitki olan mısır hasadından sonra, ilkbaharda ekimden önce toprak derin olarak sürülmüştür. Ekimden bir kaç gün önce kesekleri parçalamak ve yabancı otları yok etmek amacıyla tarla kültivatör (kazayağı) ile işlenmiş, daha sonra tırmık çekilerek tohum yatağı hazırlanmıştır. Ekim: Tarla toprağı ekime hazır hale geldiğinde, deneme planına uygun olarak tekerrürler ve parseller belirlenmiştir. 5 Mayıs 2009 tarihinde, sıra arası (100 cm) ve sıra üzeri (50 cm) mesafeler markörle çizilerek belirlenen noktalar, çapa ile ocak halinde açılmış ve açılan her ocağa 2-3 tane tohum atılarak üzeri toprakla örtülüp, tohumların toprağın içine tamamen girmesi için ayakla bastırılmıştır (Şekil 4.1). Daha sonra bitkiler toprak yüzeyine çıktıktan ve cm e geldikten sonra en güçlü ve iyi gelişen bitkiyi tarlada bırakıp, diğer bitkileri sökerek seyreltme işlemi tarlada yapılmıştır. Şekil 4.1 Hintyağı bitkisinin deneme tarlasına ekimi 22

33 Çapalama 5 Mayıs 2009 tarihinde ekimi yapılan hintyağı tohumları 19 Mayıs 2009 tarihinden itibaren yavaş yavaş çimlenmeye başlamışlar ve sıcakların artmasıyla beraber bitkilerin boyları ve gelişmesi de hızlı bir şekilde olmuştur. Ayrıca gelişen yabancı otları yok etmek amacıyla tarihinde birinci çapalama, tarihinde ikinci çapalama yapılmıştır ( Şekil 4.2). Şekil 4.2 Hintyağı parsellerinin çapalanması 23

34 Sulama Ekimden sonra tohumların çimlenmesi için toprakta yeterli düzeyde nem bulunması gereklidir. Bitkilerin çıkış ve gelişme dönemlerde dört defa ( 15 Mayıs, 7 Haziran, 1 Temmuz ve 4 Ağustos 2009 tarihleri olmak üzere) yağmurlama sulama yapılmıştır. Hasat Hintyağı bitkisinin üzerinde bulunan salkımlardaki kapsüllerin hepsi aynı anda olgunlaşmamaktadır. Hintyağının kapsülleri kuruyunca ve yaprakları dökülünce hasat zamanının geldiği anlaşılmaktadır. Hasat zamanı gecikince kapsüllerin çatlaması nedeniyle tohumların dökülmesi ve tohum kaybına sebep olmaktadır. Hasat salkımlarım budama makası ile kesilmesiyle yapılmıştır (Şekil 4.3). Kesilen salkımlar serada kurutulmuş, daha sonra salkımlardan tohumlar ayrılmıştır. Şekil 4.3 Hintyağı bitkisinin hasadı 24

35 5. BULGULAR ve TARTIŞMA 5.1 Çıkış Tarihi (gün) Hintyağı bitkilerinde ilk toprak yüzeyine çıkışlar 19 Mayıs tarihinde başlamış olup, 17 Haziran a kadar devam etmiştir. Çıkış tarihi, tohumların % 50 sinin çimlendiği ve toprak yüzeyine çıktığı zaman olarak kaydedilmiştir. (Şekil ). Hintyağı popülasyonlarına uygulanan farklı azot dozlarının çıkış tarihleri üzerine etkisine ilişkin varyans analizi sonuçları Çizelge 5.1 de, ortalama değerler ise Çizelge 5.2 de verilmiştir. Çizelge 5.1 Hintyağı popülasyonlarına uygulanan farklı azot dozlarının çıkış tarihleri üzerine etkisine ilişkin varyans analizi sonuçları Varyasyon Kaynağı Serbestlik Derecesi Kareler Ortalaması F Bloklar ,4776 Azot Dozları (A) Hata Popülasyon (B) AxB Hata Genel *) 0.05 düzeyinde önemli, * * ) 0.01 düzeyinde önemli Çizelge 5.1 in incelenmesinden de görülebileceği gibi; azot dozları, hintyağı popülasyonları ve azot dozları X popülasyonlar arasındaki interaksiyona ilişkin farklılıklar istatistiki düzeyde önemsiz bulunmuştur. 25

36 Çizelge 5.2 Hintyağı popülasyonlarına uygulanan farklı azot dozlarının çıkış tarihleri üzerine etkisine ilişkin değerler (gün) Popülasyon Azot Dozları (kg/da) N 0 (0) N 1 (5) N 2 (10) N 3 (15) Pop Pop Pop Pop Pop Ort Ort Hintyağı popülasyonlarına uygulanan farklı azot dozlarının çıkış tarihleri üzerine etkisine ilişkin değerler karşılaştırıldığında; en erken çıkış tarihi 13.0 gün ile 5. popülasyon ve 5 kg/da azot dozu uygulanan parsellerde gözlenmiştir. En uzun çıkış süresi ise 19,0 gün ile 1. popülasyon ve 5 kg/da azot dozu uygulanan parsellerde saptanmıştır. Popülasyon ortalamaları karşılaştırıldığında; en erken çıkış tarihi 5. Popülasyonda, en geç çıkış tarihi ise 4. Popülasyonda gözlenmiştir. Azot dozları uygulamaları bakımından da çıkış tarihleri bakımından birbirine yakın değerler elde edilmiştir. Şekil 5.1 Hintyağı bitkisinin çıkışı 26

37 Şekil 5.2 Hintyağı bitkisinin fide aşamasındaki görünümü Hintyağı bitkisi tohumlarının çıkış zamanını Oplinger vd. (1990), ekimden gün sonra, yapılan bir diğer araştırmada ise hintyağı bitkisi tohumlarının çıkış zamanı ekimden 7-14 gün sonra olduğu kaydedilmiştir. (Anonymous2009a). Araştırmamızda çıkış tarihleri gün arasında değişmiştir. Bu değerler araştırıcıların bulgularından biraz daha uzun bir süredir. Bunun nedeni Mayıs ayında tarlada mevcut olan toprak sıcaklığı ve nem tohumların kısa sürede çimlenmesine yetmemiş olabilir. Denenen hintyağı popülasyonları Ankara koşullarında ilk defa ekilmiştir. Parsellerdeki çıkışlar oldukça düzgün ve üniform olmuştur. 27

38 5.2 Çiçeklenme Başlangıcı (Gün) Hintyağı popülasyonlarına 4 farklı azot dozu uygulamaları sonucunda; bitkiler ekimden gün sonra, tarihinden itibaren çiçeklenmeye başlamışlardır. Ancak parseldeki bitkilerin % 50 sinin çiçeklendiği tarih çiçeklenme başlangıcı tarihi olarak kaydedilmiştir. Şekil 5.3 de hintyağı bitkisinde erkek ve dişi çiçekler ve 5.4 de bir hintyağı bitkisinde % 50 çiçeklenme durumu görülmektedir. Hintyağı popülasyonlarına uygulanan farklı azot dozlarının çiçeklenme başlangıcı üzerine etkisine ilişkin varyans analizi sonuçları Çizelge 5.3 de, ortalama değerler ise Çizelge 5.4 de verilmiştir. Çizelge 5.3 Hintyağı popülasyonlarına uygulanan farklı azot dozlarının çiçeklenme başlangıcı üzerine etkisine ilişkin varyans analizi sonuçları Varyasyon Kaynağı Serbestlik Derecesi Kareler Ortalaması Bloklar Azot Dozları (A) Hata Popülasyon (B) AxB Hata Genel *) 0.05 düzeyinde önemli, * * ) 0.01 düzeyinde önemli F Çizelge 5.3 incelenmesinden de görülebileceği gibi; çiçeklenme başlangıcı bakımından azot dozları, hintyağı popülasyonları ve azot dozları X popülasyonlar arasındaki karşılıklı etkileşime ilişkin farklılıklar ise istatistiki düzeyde önemsiz bulunmuştur. 28