öğretmen sözcüğü, bütün ünlüleri ince olduğu için kurala uyar, asker sözcüğü a kalın e ince ünlü olduğundan kurala uymaz.

Transkript

1 SES BİLGİSİ Her dilde olduğu gibi, dilimizde de sesler ünlü ve ünsüz olmak üzere iki grupta incelenir. Bir sözcükte ünlüler arasında olduğu gibi ünsüzler arasında da bazı özellikler, hatta ünlülerle ünsüzler arasında bazı özellikler vardır. Bunları belli başlıklar altında inceleyelim. BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU Türkçe de sekiz ünlü vardır. Bunlardan a, ı, o, u kalın, e, i, ö, ü incedir. Bir sözcükte kalın ünlülerden sonra kalın, ince ünlülerden sonra ince ünlülerin gelmesi kuralına büyük ünlü uyumu denir. öğretmen sözcüğü, bütün ünlüleri ince olduğu için kurala uyar, asker sözcüğü a kalın e ince ünlü olduğundan kurala uymaz. Üniversite sınavlarında bununla ilgili bir soru bugüne dek sorulmamıştır. KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU Bir sözcükte düz ünlüden sonra düz, yuvarlak ünlüden sonra düz - geniş veya dar - yuvarlak ünlülerin gelmesi kuralıdır. Özetle bu kurala göre; a, ı e, i a, ı e, i a, ı, e, i ünlüleri birbirinden sonra gelebilir. o, ö, u, ü ünlülerinden sonra ise u, ü, a, e gelebilir. Bundan da soru çıkmadığından üzerinde fazla durmuyoruz. ÜNSÜZ BENZEŞMESİ

2 Dilimizde ünsüzler sert ve yumuşak olmak üzere iki gruba ayrılır. Sert ünlüler ç, f, t, h, s, k, p, ş ünsüzleridir. Bunun dışında kalanlar ise yumuşak ünsüzlerdir. Bir sözcük sert bir ünsüzle bitiyor ve o sözcüğe ünsüzle başlayan bir ek geliyorsa, ekin başındaki ünsüz sertleşir. Buna ünsüz benzeşmesi denir. Elbette bu benzeşme sert ve yumuşak şekli olan seslerde söz konusudur. Bu özelliği dört seste görüyoruz; p, ç, t, k Sert ünsüzler b c d ğ(g) Yumuşak ünsüzler Şimdi bu kuralı örneklendirelim: Kitap sözcüğünün sonundaki p sesi serttir. Bu sözcüğe biz -de hal ekini getirirsek kitapda sözü oluşur. Bu durumda ekin başındaki d sesi yumuşak olduğundan sözcükte ünsüz benzeşmesine aykırı bir durum görülür. Kurala uyulması için, d sesi sertleşmelidir. Bunun serti ise, yukarıda göstermiştik, t dir. Dolayısıyla sözcük, kitapta olacaktır. okul-dan okuldan ağaç-dan ağaçtan av-cı avcı ocak-cı ocakçı bil-gin bilgin seç-gin seçkin al-dı aldı kaç-dı kaçtı Yukarıdaki sözcüklerde eklerin sözcüğe nasıl uyduğu görülüyor. Birinci gruptaki sözcüklerde ek, yumuşak ünsüzle biten sözcüklere geldiğinde değişmemiş, ancak ikinci gruptaki sert ünsüzlere geldiği zaman sertleşmiştir. Bu durum sadece çekim eklerinde değil yapım eklerinde de geçerlidir.

3 Ekler sayılara geldiğinde de aynı durum geçerlidir. Sayının sesleri nasılsa ek de öyle olmalıdır. 11'de 8'den 5'te 3'ten Özel isimlerde de aynı kural geçerlidir. Samsun dan Emin de Sinop tan Yunus ta ÜNSÜZ YUMUŞAMASI İki ünlü arasında kalan sert ünsüzler yumuşar. Buna ünsüz değişimi denir. Elbette bu özellik, ancak yukarıda da söylediğimiz sert ve yumuşak şekli bulunan seslerde geçerlidir. Bunlar p, ç, t, k sert sessizleridir. ağaç sözcüğüne -i hal ekini getirsek, sözcüğün sonundaki ç sert sessizi yumuşayarak c olur; yani ağacı şeklinde yazılır. dolap a dolaba (dolaba baktı) çekiç e çekice (çekice uzandı) kanat ı kanadı (kanadı kırıldı) yemek e yemeğe (yemeğe gitti) Yukarıdaki örneklerde sert sessizlerin yumuşadığı görülüyor. Ancak bu kural her sözcükte geçerli değil. Davranışları, doğruluğunun kanıtıdır. cümlesinde altı çizili sözdeki t sert ünsüzü iki ünlü arasında kaldığı halde yumuşamamıştır.

4 Hangi sözcükte bu yumuşamanın olacağı hangisinde olmayacağı, belli bir kurala bağlanamaz. Hatta tek heceli sözcüklerin çoğunda olmazken, bazılarında olabilir. Bunu sözcüğün günlük kullanımlarını dikkate alarak anlayabilirsiniz. tek i teki (onların teki bile gelmedi) çok u çoğu (çocukların çoğu buradaydı) görüldüğü gibi birincide değişim olmadığı halde ikincide olmuştur. Dilimize Arapçadan geçen ve son hecesindeki ünlünün uzun okunduğu kelimelerde ünsüz değişimi yapılmaz. Sınavda hukuku seçecekmiş. cümlesindeki altı çizili söz buna örnektir. Bazı sözcüklerde ise ses iki ünlü arasında kalmamasına rağmen yumuşar. kalp i kalbi (kalbi ağrıyor) art ı ardı (ardına bakma) renk i rengi (rengi solmuş) harç ı harcı (harcı getirin) Görüldüğü gibi iki ünlü arasında kalmadığı halde p, ç, t, k sert ünsüzleri yumuşamıştır. Bazı sözcüklerde ise bu seslerin yumuşamadığı görülür. Sonunda işler sarpa sardı. cümlesinde altı çizili sözcükte yumuşama olmamıştır. Zonguldak a yerleştiklerini duydum.

5 cümlesinde altı çizili sözdeki k sert sessizi yumuşamamış ancak biz onu okurken Zonguldağa diye okumalıyız. SES DÜŞMESİ Sözcüğün aslında bulunduğu halde, ek geldiğinde bazı sesler düşebilir. Bu düşme hem ünlülerde hem ünsüzlerde görülür. Ünlü Düşmesi Sözcüğün aslında bulunan bir ünlünün düşmesidir. Yapraklar daha şimdiden sarardı. cümlesinde sözcüğün aslı sarı dır; -ar- eki geldiğinde sözcüğün sonundaki ı düşmüştür. * * * Ünlü düşmesinin en yaygın kullanımı ise Hece düşmesi adıyla anılan kuraldır. Buna göre, sözcüğün son hecesinde bulunan dar ünlüler, ünlüyle başlayan bir ek sözcüğe eklendiğinde düşer. Bu özellik bazı organ isimlerinde, Arapçadan dilimize geçen bazı sözcüklerde, bazı Türkçe fiillerde görülür. sabır ı sabrı (sabrım tükendi) akıl ı aklı (aklımı seveyim) burun u burnu (burnu kanıyor) gönül üm gönlüm (gönlümü çaldı) savurmak savrulmak savrulmak (savruldu çiçekler) devirmek devrilmek devrilmek (devrildi ağaçlar)

6 kahır olmak kahrolmak (kahrolsun) Kahvaltıya hazırlanın. cümlesinde altı çizili söz kahve altı sözlerinin birleşmesinden oluşmuş, bu sırada kahve sözündeki e düşmüştür. Ünsüz Düşmesi Sözcüğün aslında bulunan ünsüzün, ek geldiğinde düşmesidir. küçük cük küçücük büyük cek büyücek örneklerinde sözcüklerin sonlarında bulunan k ünsüzlerinin düştüğü görülüyor. SES TÜREMESİ Sözcüğün aslında olmadığı halde, ek geldiğinde ortaya çıkan seslerdir. genç cik gencecik bir cik biricik az cık azıcık

7 örneklerinde ünlü türemesi görülmektedir. Buna benzer bazı sözcükler de vardır. Bunlar öpücük, gülücük gibi fiilden türeyen sözcüklerdir. Ancak - cik " eki isim soylu sözcüklerden yeni sözcükler türetebilir. Fiilden türeyen bu sözcüklerin öpüşcük, gülüş - cük gibi sözcüklerden ş sesinin düşmesiyle oluştuğunu söylemek daha mantıklı olacaktır. Dolayısıyla bir ünlü türemesinin olduğunu söylemek bu sözcükler için pek doğru olmaz. Bazen sözcüklerde ünsüz de türeyebilir. Arapçadan dilimize geçen his, af, zan gibi sözcükler ek ya da yardımcı fiil aldıklarında, sonlarındaki sessizler çiftleşir. his etmek hissetmek af etmek affetmek zan etmek zannetmek örneklerinde bu görülüyor. Burada aslında bir ses türemesinden çok sözcüğün Arapçadaki aslında bulunan şeklinin ortaya çıktığını söyleyebiliriz. Ancak sözcükler Türkçe kurallara göre incelendiğinden, bu, türeme olarak alınagelmiştir. ÜNLÜ DARALMASI Sözcüklerin sonlarında bulunan geniş ünlüler (a, e) özellikle -yor ekinin darlaştırıcı özelliğinden dolayı daralarak, ı, i, u, ü dar ünlülerine dönüşür. Buna ünlü daralması denir. bekl = e- yor bekli=yor kalm = a- yor kal=mıyor özl = e- yor özlü=yor soll = a- yor sollu=yor

8 örneklerinde bu daralma görülmektedir. -yor ekin den başka bir ekin ya da sesin darlaştırma özelliği yoktur. Ancak tek heceli olan de-, ye- fiilleri, kendinden sonra gelen y sesinden dolayı darlaşabilir. de yor diyor ye yiyor de erek diyerek ye yiyerek de en diyen ye yiyen Ancak bazen darlaşma olmayabilir. de ince deyince KAYNAŞTIRMA HARFLERİ (KORUYUCU ÜNSÜZLER) Türkçe kurallara göre bir sözcükte iki ünlü yan yana gelmez. Araya kaynaştırma harfi girer. Türkçe de dört tane kaynaştırma harfi vardır: ş, s, n, y. Bunların her birinin özel kullanım yerleri vardır. ş kaynaştırma harfi: Üleştirme sayı sıfatlarında kullanılır. İki-ş-er, altı-ş-ar, yedi-ş-er s kaynaştırma harfi Üçüncü tekil şahıs iyelik ekinden önce kullanılır. Daha çok isim tamlamalarında tamlanan görevindeki sözcükte görülür. Çocuğun oda-s-ı Balığın koku-s-u Ancak su ve ne kelimeleri bu kurala uymaz:

9 Yemeğin su-y-u yok. Çocuğun ne-y-i kaybolmuş. örneklerinde olduğu gibi n kaynaştırma harfi: Zamirlerden sonra ek geldiğinde kullanılır. O-n-a haber verin Bu-n-u biliyoruz. İyelik eklerinden sonra hal eki gelirse kullanılır. Çocuğun kitabı-n-ı almışlar. Fakirin evi-n-i yıkmışlar. İlgi eklerinden önce kullanılır. Soba-n-ın kapağı düşmüş. Sene-n-in sonu geldi. Kasaba-n-ın sıcağı çok bunaltıcı. y kaynaştırma harfi: Yukarıdaki kuralların dışında olan her yerde y kaynaştırma harfi kullanılır. Oda-y-a girdim. Üşü-y-erek uyandım. Ağla-y-anı tanıyorum. Kaynaştırma harfleri aslında iki ünlü arasında kullanılır. Ancak bazen iki ünlü arasına gelmediği halde de kullanıldığı olur. Özellikle ile, idi, imiş, ise gibi sözcükler ünlüyle biten bir sözcüğe eklendiğinde baştaki i ünlüsü düşer ve yerine y kaynaştırma harfi gelir.

10 silgi ile silgiyle soba ile sobayla hasta idi hastaydı kısa imiş kısaymış bitti ise bittiyse Örneklerinde görüldüğü gibi y kaynaştırma harfi iki ünlü arasında değildir. Bu durum n kaynaştırma harfinde de görülebilir. Zamirlerden sonra hal eki geldiğinde gerekmese de bu harf bulunur. Ondan bunu hiç beklemezdim. cümlesinde altı çizili sözcükte n kaynaştırma harfi iki ünlü arasında değildir. ULAMA Sessizle biten sözcükten sonra sesliyle başlayan bir sözcük gelirse, iki sözcük birbirine bağlanarak okunur. Buna ulama denir. Bakkaldan ekmek aldım. cümlesinde iki yerde ulama yapılmıştır. Sözcükler arasında herhangi bir noktalama işareti varsa ulama yapılmaz.

öğretmen sözcüğü, bütün ünlüleri ince olduğu için kurala uyar, asker sözcüğü a kalın e ince ünlü olduğundan kurala uymaz.

Zeus tarafından yazıldı. Cumartesi, 09 Şubat :20 - Son Güncelleme Pazartesi, 15 Şubat :23

Büyük Ünlü Uyumu (Kalınlık-İncelik Uyumu)

SES BİLGİSİ YÜCEL ÖNEN TÜRK DİLİ VE EDEB.

SES BİLGİSİ SES OLAYLARI. Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşmesi)

SES BİLGİSİ. Ses bilgisi sürekli gördüğümüz ve artık aşina olduğumuz basit kısımlardan oluşmaktadır.

A y ş e y i m a s a s ı k a p ı n a y e d i ş e r a l t ı ş a r a r a b a y a

SESLER VE SES UYUMLARI

Türkçede heceler şöyle meydana gelmiştir.

I. Çoğul Şahıs al - dı - k

Ses Bilgisi. Büyük Ünlü Uyumu : Ünlü harflerin, kalınlık-incelik yönünden uyumudur. Büyük Ünlü Uyumuyla İlgili Kurallar :

EŞ ANLAM(AYNI ANLAM)- ZIT ANLAM( TERS ANLAM) ÇALIŞMASI. 2) Aşağıdaki kelimelerin zıt anlamlarını bularak zıt

ÜNLÜLER BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU. Türkçe bir sözcükte kalın ünlülerden sonra kalın, ince ünlülerden sonra ince ünlülerin gelmesine büyük ünlü uyumu denir.

Almanca da Sıfatlar (Adjektive) ve Sıfat Tamlamaları - Genç Gelişim Kişisel Gelişim

SÖZCÜK TÜRLERİ İsimler ve Fiiller

ö ö ö İ İ Ş Ş ö ö ö ö ö Ç ö Ö ö

Büyük, küçük ünlü uyumu ve Kaynaştırma harfleri

1) Aşağıdaki altı çizili sözcüklerden hangisi terim anlamıyla kullanılmıştır?

ÜNSÜZ (SESSİZ) HARFLER VE ÖZELLİKLERİ

Kişi isimlerinin yerine kullanılırlar. (ben, sen, o,biz,siz, onlar)

Sessiz değişimi" ya da "sessiz yumuşaması" olarak da bilinir. Türkçede sözcük sonlarında süreksiz yumuşak harfler (b, c, d, g) bulunmaz; bu

Kafiye, en az iki mısra sonunda. anlamı ve görevi ayrı, yazılışı aynı iki sözcük arasındaki ses benzerliğidir.

TÜRKÇE KONULARININ ANALİZLERİ

3-SINIF BİREYSELLEŞTİRİLMİŞ EĞİTİM PROGRAMI

Parçadaki boşluklara aşağıdaki noktalama işaretlerin-den hangileri sırasıyla getirilmelidir?

TAM SAYILARLA İŞLEMLER

4) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ayrı yazılması gereken de bitişik yazılmıştır?

5.SINIF TÜRKÇE (GENEL DEĞERLENDİRME TESTİ) almıştır?

Ş Ç İ İ İ Ç Ş

Ö

Ç Ö Ş Ş Ç Ü Ş Ş Ö Ü

İ İ İ

Ö Ç Ö

İ İ Ö Ö

Ç Ç Ş Ö

İ İ

ğ ğ Ö ğ ğ ğ ğ ğ ğ ğ ğ ğ ğ ğ ğ ğ ğ Ö ğ ğ ğ ğ

ç ış ı ı ı ı ı ı ı ıı ı çı ı ı ı ı ığı ı ğ ı ı ı ıı ı ı ı

1. Aşağıdaki cümlede numaralandırılmış sözcüklerin hangisi isim olarak kullanılmıştır? A) I B) II C) III D) IV

ÜNSÜZLER ( Sessiz Harflerle İlgili Kurallar)