SÖZCÜK TÜRLERİ İsimler ve Fiiller

Transkript

1 CUMARTESİ SÖZCÜK TÜRLERİ SÖZCÜK TÜRLERİ İsimler ve Fiiller PROJE: TUTKU YILMAZTÜRK FİDAN ÇİFTÇİ ÖMER BÖLÜKMEŞE BİRNUR EKİZ exper H a z ı r l a y a n : B İ R N U R E K İ Z T Ü R K Ç E Ö Ğ R E T M E N L İ Ğ İ 2. S I N I F B İ L G İ S A Y A R D E R S İ Y R D. D O Ç. D R. N U R A Y G E D İ K

2 İSİMLER...2 cins isim...2 özel isim...3 tekil isim...3 çoğul isim...3 topluluk ismi...3 İSİM ÇEKİM EKLERİ... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. çokluk eki... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. hal ekleri... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. eşitlik eki...5 FİİLLER...6 Ek fiil...7. bilinen geçmiş zaman...8 Öğrenilen geçmiş zaman...8 ek fiilin olumsuzu...9 ek fiilin soru şekli ek fiilin şartı

3 SÖZCÜK TÜRLERİ SÖZCÜK TÜRLERİ SÖZCÜK TÜRLERİ SÖZCÜK TÜRLERİ ZARFLAR EDATLAR BAĞLAÇLAR ÜNLEM SIFATLAR ZAMİRLER İSİMLER FİİLLER SÖZCÜK TÜRLERİ.İSİMLER VE FİİLLER KONU 1 İSİMLER Varlıkları, kavramları karşılayan sözcüklerdir. İsimlerle, karşıladıkları kavram ve nesneler arasında çok sıkı bir ilgi vardır. Bunlar daima birbirlerini çağrıştırır. Örneğin kitap sözü aklımızda hemen varlık olarak kitap nesnesini canlandırır. Ya da bir kitabı gördüğümüzde zihnimize hemen onu karşılayan isim gelir. Kavramlar için ise bu kadar belirgin bir ilişkinin varlığını söyleyemeyiz. Örneğin dert dendiğinde aklımızda bir nesne canlanmaz; ancak bunun insanı sıkıntıya sokan bir durum olduğu zihnimizde belirir. İsim değişik yönlerden incelenir. * Varlıklara Verilişlerine Göre: a. Cins İsmi: Aynı türden varlıkları karşılayan isimlerdir. Bu varlıkların benzerleri etrafta çoktur: ağaç, top, kitap vs. 2

4 TOP: CİNS İSİM b. Özel İsim: Tek olan, tam bir benzeri bulunmayan varlıkları karşılayan isimlerdir. Yer adları (Samsun, Uludağ ) Kişi adları (Ahmet, Mustafa ) Ülke adları (Pakistan, Şili) Kitap, dergi, gazete adları (Yaban, Tanin ) Kurum adları (Marmara Üniversitesi, Kızılay) Dil adları (Türkçe, İngilizce ) Din ve mezhep adları (İslamiyet, Ortodoks ) Hayvanlara verilen adlar (Boncuk, Tekir ) Bir isim, her zaman cins ismi olmayacağı gibi her zaman özel isim de olmaz. Mevsimlerden baharı severim. derken bahar cins ismidir. Ancak; Bugün Bahar sınıfta yoktu. cümlesinde bu isim bir kişi adı olmuş ve özel isim haline gelmiş. Elbette bunun tersi de olabilir. Uzaydan Dünya nın resmini çekmişler. 3

5 cümlesinde Dünya özel bir isimdir. Çünkü bir gezegeni karşılar. Ancak; Dün, seni, dünyayı dolaştım, bulamadım. cümlesinde dünya çok yer gezmek anlamında mecaz bir anlama gelmiş ve cins ismi olmuştur. Not : Özel isimlerin baş harfleri daima büyük harfle yazılır. * Karşıladığı Varlığın Sayısına Göre: a. Tekil İsim: Sayıca tek bir varlığı karşılayan isimlerdir: Kalem, silgi, ev b. Çoğul İsim: Sayıca birden çok varlığı karşılayan isimlerdir. İsimlere (-ler, -lar) eki getirilerek yapılır: Ağaçlar, evler, kitaplar c. Topluluk İsmi: Çoğul eki almadan birçok varlığı karşılayan isimlerdir: Toplum, halk, millet, ordu, bölük, sürü Topluluk isimleri de çoğul eki alabilir. Bu durumda grupların çoğulu bildirilmiş olur. Örneğin Dünya milletlerinin yakınlaşması gerekir. derken kendi içinde bir grup oluşturan millet sözüyle birden fazla grup anlatılmış olur. İsimleri ayrıca somut ve soyut oluşlarına göre de gruplandırabiliriz. Ancak daha önce soyut, somut anlamı açıkladığımızdan, burada ayrıca üzerinde durmayacağız. Somut anlamlı olan masa sözcüğünün somut; soyut anlamlı olan neşe sözcüğünün soyut isim olduğunu bilmeliyiz. ALT KONU 1 İsim Çekim Ekleri İsim soylu sözcüklere gelerek onlara cümlede görev ve anlam kazandıran eklerdir. Sadece isimlerle ilgili olmayıp zamir, sıfat ve zarflarla da ilgili olduğundan isim soylu sözcüklerin sonunda işledik. Bu ekleri şöyle gösterebiliriz. Çokluk eki Hal ekleri Eşitlik eki 4

6 İyelik eki İlgi eki A. ÇOKLUK EKİ Asıl işlevi isimlerin sayı bakımından çokluğunu bildirmektir. Kalemler, çantalar, defterler alındı. B. HAL EKLERİ İsim soylu sözcüklere gelerek onların yüklemle ya da diğer sözcüklerle ilgilerini sağlayan eklerdir. Bunları şu şekilde inceleyebiliriz. 1. i hal eki (yükleme hali) Ev i gördüm. Odun u yardım. cümlelerinde kullanılan eklerdir. Fiilin neyi etkilediğini gösterir. Fiile sorulan kimi, neyi sorularına cevap verir. 2. e hal eki (yönelme hali) Eve gitti. cümlesinde yer bildirir. Yaza gelecekler. cümlesinde zaman bildirir; zarf yapar. Beş bin liraya aldım. cümlesinde miktar bildirerek zarf yapar. Başbaşa resim çektirmişler. cümlesinde durum bildirerek zarf yapmış. Bu ek ben ve sen şahıs zamirlerine geldiğinde, zamirlerin yapısını değiştirir ve onları bana, sana şekline çevirir. Bu eki, Haberi duyunca koşa koşa olay yerine geldi. 5

7 Elindeki taşları oraya buraya rastgele atıyordu. Saat üçü beş geçe istasyonda buluşacağız. cümlelerinde altı çizili eklerle karıştırmayalım. -e hal eki fiillerin kök ya da gövdelerine eklenmez. 3. de hal eki (bulunma hali) Evde bekliyor. cümlesinde yer bildirir. Ayakta bekliyor. cümlesinde durum bildirerek zarf yapmış. 3 te gelecek. cümlesinde zaman bildirerek zarf yapmış. Onlar gözde insanlar. cümlesinde eklendiği sözcüğün anlamını değiştirmiş ve sıfat yapmış. Elbette bu durumda yapım eki olmuş. Buralarda saz boyunda otlar biter. cümlesinde sıfat yapmış ancak yapım eki olmamış. 4. den hali (çıkma durumu) Evden çıktı. cümlesinde yer bildirmiş. Akşamdan gidelim. cümlesinde zaman bildirmiş. Sıradan insanlardı onlar. cümlesinde eklendiği sözcüğün anlamını değiştirerek sıfat yapmış ve yapım eki olmuş. Senden iyi arkadaş bulamam. cümlesinde karşılaştırma bildirmiş. Sıkıntıdan tırnaklarını yerdi. cümlesinde neden bildirmiş. Her taraf kağıttan uçaklarla doluydu. cümlesinde bir şeyin neyden yapıldığını göstermiş. Birden ayağa fırladı. cümlesinde durum bildirmiş. Bu tür örnekler çoğaltılabilir. Önemli olan, eklerin cümle içindeki anlamını kavramaktır. 5. Yalın hâli: Bu hâl eksizdir. 6

8 ÖRN: Ahmet, ev C. EŞİTLİK EKİ İsim soylu sözcüklere gelip onlara değişik anlamlar katan ve anlama bağlı olarak onları sıfat, zarf yapan ce, -ca (-çe, -ça) ekleridir. Böyle çocukça davranmamalısın. (benzerlik) Sınıfça geziye gittik. (topluluk) Bence bu kazak dahagüzel. (kanaat) Çocuğu iyice dövmüşler. (pekiştirme) Onca işim arasında seni mi düşüneyim? (derecelendirme) Bu ve buna benzer anlamlar katan eşitlik eki ayrıca sözcüğün görevini de değiştirir. Birinci cümledeki çocukça sözü zarftır. Ancak bu sözcük eşitlik eki almadan çocuk ismini karşılar. Ek alınca türü değişmiştir. KONU 2 FİİLLER Fiiller, kalıcı kavram ya da varlıkları karşılamaz. Bunlar hareketleri, oluşları, durumları karşılar. Mastar halinde bir hareketin adı olurlar: yürümek, olmak, düşünmek vs. 7

9 Bir oluşu, bir durumu veya bir kılışı kip ve kişiye bağlayarak anlatan sözcüklere denir. Pratik olarak ismi fiilden ayırmak için me, -ma olumsuzluk ekini ya da mak,-mek mastar ekini kullanırız.eğer bir kelimenin sonuna ma,-me olumsuzluk ekini ya da mak,-mek mastar ekini getirebiliyorsak o kelime fiil demektir.getiremiyorsak o kelime isim soylu bir kelimedir. Örnek: Geldi gelmedi,gelmek Örnek: Oturmuş oturmamış, oturmak Örnek: Söylüyorum - söylemiyorum, söylemek Görüldüğü gibi yukarıdaki kelimelere ma,-me ve mak,-mek getirebilmekteyiz. Öyleyse bu kelimeler fiildir. Örnek: Kitap kitapma, kitapmak Yukarıdaki kitap sözcüğüne ise bu ekleri getiremiyoruz.öyleyse bu kelime isimdir. Fiiller, anlattıkları hareketin niteliğine göre değişik özellikler gösterir.bunları üç grupta inceleyebiliriz:a)kılış fiilleri b)durum fiilleri c)oluş fiilleri. Bunları birbirinden ayırt etmek için pratik olarak şu bilgiyi kullanabiliriz.: Eğer bir fiil geçişli ise (yani neyi, kimi sorularını sorabiliyorsak) kılış fiilidir. Örnek: Kırmak, atmak,dikmek, içmek, ezmek,delmek,yolmak,dizmek Görüldüğü gibi yukarıdaki fiillere neyi kırmak?, neyi atmak sorularını yöneltebiliyoruz. Öyleyse bu fiiller geçişlidir ve geçişli olduğu için de kılış fiilidir. Fiil, öznenin kendi iradesi dışında geçirdiği değişimi anlatıyorsa ve bir hareket bildirmiyorsa o fiil oluş fiilidir. Örnek: Sararmak,Yaşlanmak,Uzamak, Paslanmak,büyümek,solmak,acıkmak Görüldüğü gibi yukarıdaki fiiller geçişli olmadığı için kılış fiili olamaz.bir hareket olmadığı için ve eylem öznenin kendi isteği dışında gerçekleştiği için bu fiiller oluş fiilidir. Fiil, öznenin kendi iradesinde yani kendi isteği ile gerçekleşiyorsa ve fiil bir hareket ifade ediyorsa o fiil durum fiilidir. Örnek: Yürümek, oturmak, gitmek, çıkmak,ağlamak Görüldüğü gibi yukarıdaki fiiller, bir hareket bildirmektedir ve bu hareket kişinin kendi isteğiyle gerçekleşmektedir bu yüzden yukarıdaki fiiller durum fiilleridir. Not: Durum fiilleri de oluş fiilleri de geçişsiz fiillerdir. ALT KONU 1 Ekfiil(Ekeylem) 8

10 Mastar olarak bir anlamı olmayan, isim ve isim soylu sözcüklere gelerek onları cümlede yüklem olarak kullandıran ve çekimlenmiş fiillere gelerek birleşik çekimli fiiller oluşturan imek fiiline denir. Bu fiilin dört basit çekimi bulunur. Basit çekimli durumda sadece isim soylu sözcüklerde bulunur. Üç bildirme (haber), bir dilek kipi bulunan bu fiilin çekimini şu şekilde gösterebiliriz. a. Bilinen Geçmiş Zaman (idi) Öznenin önceden içinde bulunduğu bir oluşu bildirir. Öğrenciydim (Öğrenci idi m) Öğrenciydin Öğrenciydi Öğrenciydik Öğrenciydiniz Öğrenciydiler Sadece isme değil zamire, edata, tamlamalara da eklenebilir. Seni buraya çağıran bendim. cümlesinde zamire, 9

11 Dün biraz rahatsız gibiydi. cümlesinde edata, Elinde taşıdığı paket, düğün hediyesiydi. cümlesinde isim tamlamasına, Yeni aldığım ev bahçeli bir evdi. cümlesinde sıfat tamlamasına gelerek onlara zaman anlamı kazandıran -di ekleri hep ekfiildir. b. Öğrenilen Geçmiş Zaman (imiş) Öznenin başkasından duyulan bir oluş içinde bulunduğunu gösterir. Doktormuşum (Doktor imiş im) Doktormuşsun Doktormuş Doktormuşuz Doktormuşsunuz Doktormuşlar Bu da zamire, edata vs. eklenebilir. Ekfiilin Olumsuzu Ekfiille çekimlenmiş sözcükler değil edatıyla olumsuz yapılır. Öğretmendim Doktormuş Hastaysa Şairim 10

12 Öğretmen değildim. Doktur değilmiş. Hasta değilse. Şair değilim. Örneklerinde ekfiilin olumsuz çekimi görülmektedir. Diğer fiillerin -ma, -me ile, ekfiilin değil ile olumsuz yapılması, ekfiilin bulunmasını oldukça kolaylaştırır. Karnım iki gündür açtı. Kapıyı ardına kadar açtı. cümlelerinde altı çizili sözcüklerden hangisinin ekfiil aldığını bulmak için cümleleri olumsuz yaparız. Karnı iki gündür açmadı. olmayıp aç değildi. olacağına göre birincide ekfiil kullanılmıştır. Beni aramış doktorum. ayırabiliriz. İki yıldır doktorum. cümlelerinde de benzer ekler görülüyor. Ayrı yöntemle bunu da Beni aramış doktor değilim. denmez, ancak İki yıldır doktor değilim. olur. Öyleyse ikinci cümledeki, ekeylemdir. Burada değil edatının zaman eklerinden önce geldiğini de söyleyelim. Yani hastaydı sözü hastaydı değil şeklinde olumsuz yapılmaz; hasta değildi şeklinde yapılır. Ekfiilin Soru Şekli Bu fiilin soru şekli de diğer fiillerde olduğu gibi mi ile yapılır. mi sözü isimle ekfiil arasına girerek kullanılır. Öğretmendim 11

13 Doktormuş Şairim Öğretmen miydim? Doktor muymuş? Şair miyim? Ekfiilin geniş zamanında kullanılan ekler çekimlenmiş fiillerden sonra gelmez. Ancak üçüncü tekil şahısta kullanılan -dir eki çekimli fiillerden sonra gelerek onlara ihtimal ya da kesinlik anlamı katabilir. Bu görevi üstlendiğinde bu ekin adı bildirme eki olur. c. Ek fiilin şart kipi (ise) Hastaysam (Hasta ise m) Hastaysan Hastaysa Hastaysak Hastaysanız Hastaysalar Şeklinde çekimlenir. ve isim soylu sözcüklere şart anlamı yükler. 1 1 HABER KİPLERİ BİR BAŞKA DÖKÜMANDA AYRINTILI OLARAK ANLATILACAKTIR. 12

14 Kaynakça Bilgi Yelpazesi - Eğitim ve Öğretim. (2012, Aralık Perşembe). Aralık Perşembe, 2012 tarihinde Bilgi Yelpazesi: onu_anlatimlar/kelime_turleri_sozcuk_turleri_ile_ilgili_konu_anlatimlar.asp adresinden alındı Bilgihanesi. (2012, Aralık Perşembe). Aralık Perşembe, 2012 tarihinde Bilgihanesi: adresinden alındı Çok Bilgi - Yazı - Sözcük Tüleri. (2012, Aralık Perşembe). Aralık Perşembe, 2012 tarihinde Çok Bilgi: adresinden alındı Türkçeciler - Sözcük Türleri. (2012, Aralık Perşembe). Aralık Perşembe, 2012 tarihinde Türkçeciler: adresinden alındı 13