\!:) OSMANLI ARAŞTIRMALARI I THE JOURNAL OF OTTOMAN STUDIES 1. 1 g oc,:\ l< 1988 İSTANBUL HEATH W. LOWRY !' \.. HALİL İNALCIK-NEJAT GÖYÖNC

Transkript

1 J- "''"'-:.. t ~-._.!' \.. \!:) 1 g oc,:\ l< 1988 OSMANLI ARAŞTIRMALARI I Neşir Heyeti - Editorial Board HALİL İNALCIK-NEJAT GÖYÖNC HEATH W. LOWRY THE JOURNAL OF OTTOMAN STUDIES 1 I İSTANBUL /

2 GENEL SAY1MINA GÖRE ANKARA ŞEHİR MERKEZİ NüFUSU ÜZERİNDE BİR ARAŞTIRMA Musa Çadırdı Toplum bilimleriyle uğraşanlarm başvurdukları ilk kaynak, hiç şüphesiz, top~ lumu oluşturanların nitelik ve nicelikleridir. Ulusların gerçek görünümlerini araştırıcılar, ancak o toplumu oluşturan nüfusun özelliklerini öğrendikten sonra ortaya koyabilirler. Bundan ötürü gerek sosyoloji ve gerekse tarih araştırmaları.ile uğraşanların en büyük sorunlan ele aldıkları olayların neden ve niçinlerini ararlarken, olup bitenlerin içinde yer alanların nitelik ve niceliklerini saptama güçlüğüdür, denilebilir.. Ba.tı'da Yeniçağla birlikte toplum bilinidieri nüfusun niteliği üzerinde araştırma ve incelemelerde bulunmuşlar, hemen hemen her ülkede bunun için nüfus sa. yımları bilimsel bir biçimde yapılmaya başlannuştı. Sayım sonuçlan üzerinde değerlendirilmeler yapılarak, soniniara çözüm yolları arannuştır. Osmanlı İmparatorluğunda da devletin kuruluşundan hemen sonra «Memleket Tahriri» adı altında öncelikle düşmandan alınan topraklar üzerind,eki halkın gelir. lerini ve ellt~rinde bulundurdukları araziyi saptamak için sayımlar ve yazımlar yapıldığını biliyoruz. Tahrirler sonucunda tutulan defterler askere almada, vergilendirmede ve diğer kamu hizmetlerinin gördürülmesinde başvuralan ana kaynak olduğundan büyük titizlikle saklanmıştır. Ne var ki çeşitli iç ve dış etkenlerde imparatorluk 'kuruluşunu tamamladıktan bir süre sonra beklenilen olumlu gelişmeleri sürdürememiştii:'. Kuru'mlflnn çoğu bozulmaya başlamış, biı arada «aluruna bir idare»ye doğru yöneliş gün geçtikçe kurallara göre yönetiınin yerini almıştır. BunUn doğal sonıicu olarak «Memleket Ta1rrirleri»de bir yana bırakılmıştır: Ancak imparatorluğu da- - ğilma ve çökmekten kurtarma çabalan ile birlikte arazi ve mal-mülk sayımı yeniden önem kazanmaya başlamıştır 1. ı Osmanlı İmparatorluğunda nüfus sayımları daha çok toprak yazımı için yapılmıştır. Arşivlerimizde yazımlarla ilgili <lefterler bulunmaktadır. Bu belgelerin bir kısmı Ömer. Lütfi. -Barkan tarafından değerlendirildiği gibi, 1830'cİa yapılan genel sayımın sonuçlarını kapsıyan defter de E. Ziya Karal tarafından «Osmanlı İmparatorluğunda İlk Niifus Sayımı. 1831» adı altında yayınlanmış bulunmaktadır. Bu eserin 6-IO sayfalarında nüfus sayımları i!e ilgili bilgi verilmiş,. daha sonra konu üzerinde yapıla~.ufak tefek incelemelerde bubilgiler cekrarlaiıriııştır.. -

3 110 Yakınçağın başlarına gelindiğinde, ısiahat girişimlerinin önceki dönemlere oranla daha yoğunluk kazandığını görüyoruz. Özellikle III. Selim'in girişimleriyle başlıyan yeni düzenlemeler, II. Mahmut'la birlikte gelişerek, bütün kurumların Avrupa'daki benzerleri şekline sokulniası yönünde sürdürülmüştür. III. Selim, yeni bir düzen oluşturmak için ôevlet ileri gelenlerinin görüşlerini almak gereğini duymuştu. Kendisine sunulan «Layiha>>ların hemen hemen çoğunda yeni bir askeri düzenleme yapılması düşüncesinde birleşilmiş~. İçlerind,enkimileri de yönetim ve vergilendirmede bazı değişiklikler yapılmasını önerniişlerdi.' Bunun için öncelikle çoktandır yapılmamakta olan nüfus ve mal-mülk sayınıının yenilenmesini ön görmüşlerdi. Ancak, ağırlık her. zaman olduğu. gibi.a~kerhk sorunlarına verildiğinden, bu görüşler o sıralarda ge~eken ilgiyi görmenıişti.. I- Osmanlı tmparatorlu~u'nda 1830 Genel Nüfus Sajmiıı: II~ Mahmut, devlet idaresini ele aldıktan sonra; içte ve dışta karşılaştığı güçlükleri az da olsa yendikten sonra bütün ülkede yeniden düzenl~melere girişti. Q"daişe askerlik alanında başladı. Yeniçeri Ocağının kaldıl."llmasında:n.hemen sonra oluşturu Jan Asakir-i Mahsure-i Muhammediye'nin giderlerini karşılamak sorunu ortaya çıktı. İnsan ve vergi kaynaklan bilinmeden ekonomiyi ilgilendiren konularda senilikler yapmanın olanaksızlığı ap.laşıldığından, işe öncelikle ülkede nekadar erkek nüfusun. bulunduğunu saptamakla başlandı. Ancak, araya Osmanlı" Rus harbi girince, sayım soıı.ı.ıçlandırılamadı. Savı:ı.şın sona ermesinden sonra, 1830 da oluşturulan. özel ;bir mecliste, İmparatorluğu kapsıyacak bir sayımın yapılması kararlaştırıldı. Meclis, ayrıca sayımın öncelikle nerelerde ve kimler tarafından nasılyapılacağını bellrliyerek, gereken «Talimatnameleri» hazırladı 2 r 1830 baharında Rumeli ve Anadolu taraflannda bulunan bütüıi eyalet/sancak. Ye kazalarda sayımın yapılmasına başlandı. Sayım memurları hükümetçe merkezden seçilerekgönderildiler. Görevlendirilenlerin mesleklerine bak!ığınıızda hemen:he:riıen tümünün bilgin din adamlanndan oluştuklarını görüyoruz. Böylelikle halkın Şf!-. riata aykırı deyip, sayıma karşı çıkması önlenmek istenmişti 3 Bu. :genel nitelikteki sayımda güdülen amaç, Anadolu ve Rumeli'deki erkek nüfusun saptanması:.idi; Din Iere göre bir ayırım yapılmış, ayrıca çoğu yerde sayılanların in.eslek~eri de-belirtilmiştir. 2 Tarih-i Lütfi, III; s Aynca _!):.aral, ayni. eser, s, 12: Lütfi, tarihinin IILcildinin sayfalarmda bu say!m ile ilgili Jru_abilgfverdikten sonra, hangi bölg~ye kimlerin sayım niemuru. olarak atandiklanni.da liste.şeklinde 'vermiştir. Listeyi incelediğimizde, atanimiarın çoğumill ilmiye sınıfına mensup klmseler olduklarini görüyoruz. Bu dtıruiil. yeni olmayıp, daha önceleri yapılmış olan toprak yazım işlenılerinde de aynı şekilde hareket edilmiş bulunmaktaydı.

4 .lll Sayım sonuçlarının değerlendirilmesi için İstanbul'da «Ceride Nezareti» kuruldu. Nazırlığ?. 500 kuruş maaşlamehmet Seyit Efendi getirildi 4 Sancak merkezlerin-. de ise buna paralel olarak nüfus işl~riyle uğraşmak üzere «Defter Nazırlıkları» oluşturuldu. 183 ı yılından itiba,ren Ösm;mlı İmparatorluğu s~nırla~ içinde bulunari bütün sancak me~kezleriride bu kurum çalışmaya başlaciı. Modem Nüf~s MüdÜrlüklerinin gördükleri hizmetleri yerine getiren bu k~ru~, bir defter nazırı başkanhğında bölgenin büyüklüğüne göre mukayyid ve katipierden oluşmakta idi. Görevlilere aylık ödenmekte, ancak sonradan bu halktan ~ergi olarak t6planri::ıakta idi. Defter N azırlığının bellibaşlı görevi, doğan, Ölen, başka yere 1 göç eden v~y~ gelip oray~ yerleşe~lerin kayıtlarını günü gününe tutmakta~ ibaretti. Ayrıca,ci,dÖıiemin en büyük, sorunu olan, büyük şehirlere göçü önlemek te. iç güve~iği sa~iamak için 'seyahat ~tmek isteyenlerin almak zorunda oldukları bir çeşit iç pasaport niteliğinde bulunan «MÜrur Tezkeresini» de defter nazırı vermekte idi 5 Osıhanlı İn:iparatorluğunda _1830'da başlanan v~ çeşitli nedenlerle kıs~ bir süı:e içinde butün, yöreler d~ tamainianarnıy~n bu sayım Üzerinde.henüz etraf4 bir araştırma v~ i~c:bieme yapılidış de~iid,!r~ 'oerçi, sayın h~cinn Ord. :prof Enver Ziya K aral, B~şvekalet İstaÜstik Um um MÜğürlüğü' n ün isteği üzerine bu ko'uuda, bir araştı~ma yap_ıriış 've İst~nbul Üniv~rsitesi, Kü~ tüphanesinde «1247 senesinde memalik~i malıruse-i Şabanede mevcut nüfus defteri»adı ile bulduğu defteri yayınlamıştır.. Defter. sayımın özetlenmiş. son~çıannı kapsamaktadır. Yine bu vesile ile Os~an:iı imparatorluğunda' yapilan s~yımlar ıiakkındıi bilgi ve~ilniiş, 1~31 genel sayhmmn üzerinde - de d~riılmuştur. Ancak, 1943'te yayinianan bu araştırmadan ~o~iı konuya bir daha el atılmamıştır: Halbuki, sayım defterlerinin :aaşvekalet arşivinde bulunması gerbkmeıdedir~ Bu defteiierin ortaya çıkarılarak yayıı;,ıanması ile İmparatorluğun Tanzimat'ın ila~ sjaiannda içinde_ bulunduğu gerçek: durumun aydınlatılmas~da;ö~eıi:ıii'hir ~Şama y~pilrciş olacakbr 6 'ıl r,,'..4 Lütfi, III, s Kar al, aynı. eser, s. 209., ı 5 Bu döneme ait şer'iye sicillerinde defter. nazırlıklarının kurulması ve 'ortaya çıkan sorunlarla il~ çok belge buliınmaktadır. «Tanzimat'a Girerken Türkiye'de Şehir İdaresi>> adlı yayıiılanmaınış doktora tezinıizde koriu ile ilgili belgelere dayalı. geniş bilgi verilmiş bulunmaktadır 'da başlanan ve aralıklarla Tanziınat'ın,ilanına 'kadar süren bu siı.yınıın sonuçlıinnı 1ı:apsıyan defterlerin Ceride Nezareti'ne gönderildiğini;' orada gerekli incelemeler yapıldıktan sonra, yanlış sayım yapılan yerlerde yeniden yazım işine geçildiğini, bazi. bölge.hıillrmın sayınıa. karşı çıkarak isyan ettiklerini,.ileri geleri i ailelerden bazılarının da.sayım yaptırmadık:lannı gösteren belgeler, Başvekalet arşivinde ve şer'iye sicillerinde bulunmaktadır.

5 Ankara'da 1830 sayımının yapılması: Ankara şer' iye sicilieri üzerinde incelemeler yaparken, 231 nolu defterin I S30'da Ankara sancağında yapılan s'ayımın kaydedildiği defter olduğunu gördük. Böylece sözkonusu genel sayımın burada nasıl yapıldığını ve şehirdeki erkek nüfusun yapısını ortaya çıkarma olanağını bulduk. Bu defter halen Ankara Etnoğrafya Müzesinde şer'iye siciiieri arasında kayıtlı bulunmaktadır yılında Ankara şehri, Ayaş, Muri~zaiibiid, Arapsun, Haymanateyn (Büyük ve Küçük Haymana), Şorba, Çubukiibiid, Yalıanabad ve Yörügiin kazalari ile Sufla ve Bala nahiyelerinden oluşan bölgenin sancak merkezi idi. II. Mahmut birçok sancakta birlikte An_kara'nın da gelirini Mukata~ıt Hazinesinebağla"!lııştı.. pergiih-ı Ali Kapucubaşılanndan Mesut Ağa sancakta mütesdlimlik yapıyordu. Abdullah Hilmi Efendi ise şehrin kadısı idi... Merkezden bütün sancaklara birer sayım memuru gönderildiğinden, Ankara'ya 'da Dergiib-i Ali Kapucubaşılımndan meşhur Çaparzade'riin kapı kethüdasınni oğliı Sadık Bey yollanmıştı7. Sadık Bey, öncelikle Padişah'ın fermanı ile Ankara sancağında sayım yapmaklagöre~ii kılındığını, büyük-küçük tek bir kimse müstesna kalmamak üzere, bütün müslüman nüfusu sayıp. deftere kaydettiğini, bir kaç yıl içinde Ankara'ya gelip yerleşenleri de saptıyarak gereğinin yapılması için ayrı bir defterle buiilan mütesellime bildirdiğini açıklıyarak 15 Cemaziyelahir 246 tarihini koymuştur. Bu tarih, 1 Aralık 183Ö;a rastladığından, biz sayımın 1830'da yapılıp tamamlandığını kabul ediyoruz. Sayım sonuçlanmn İstanbul'a gönderiterek değerlendirilmesi zam8:ri aldığından, E: Ziya Karal'ı~ yayınladığı defter üzerine 1247 yılı yazılmış olmalidir. Bu tari-lı ise 183l'i k~rşılamaktadır. Böylece, bugüne kadar 1831 sayımı diye bilinen bu yazirim gerçekten 1830 yılında yapıldığı da ortaya çıkmaktadır. Sadık Bey, önce şehir merkezinin müslüman erkek halkını, çizelgelerde verdiğimiz mahalle sırasına göre yazmıştır. Sonra aynı şekilde müslüman olmıyanların oturduklan malıailelerin sayımını yapmıştır. Şehir merkezini bitirdikten sonra, merkeze bağlı köyler ile diğer yerlerin sayım işini tamamlamıştır!'. Ayrİca Ankara Şeh- 7 Sadık Bey'in defterin baş tarafına giriş şeklinde yazdıklannı kapsıyan yazı ile müteselli.m, ihtisap nazırı ve kadı dairelerinde bulunanların ~ayımını gösteren defter sayfaları. nın fotokopileri makalemizin sonurıa eklenmiş olup, ayrıca yerii. harflerle de kısmen verilmiş bulunmaktadır. Sayınun nasıl yapıldığını göstermek için örnek olarak Hacı Bayram Mahallesi riüfu5unun bir kısmını göstereri fotokopinin ele yeni harflerle çevirisi verilmiştir. 8 Ankara şehrinin 1830'lardaki nüfusu hakkında çeşitli seyahatname ve şehir tarihi ile ilgili eserlerde verilen bilgiler birbirini tutmamakla beraber, genel kanı, nüfus,un bin kişi civarında olduğudur. Avram Galanti, doğru bir yaklaşımla 1848'de şel:].rrde nüfusurı kişiyi bulduğunu belirtmiştir. Bkn. A. Galanti, Ankara Tarihi, İst~bul, Sayım sonucuna göre toplam, erkek riüfus bultınduğunu tesbit ettiğimize göre; buna bu kadar da kadın nüfusu eklersek, yaklaşık olarak nüfusun Ankara merkezinde 1830'da 'i bulduğu anlaşılmaktadır.

6 113 rinde bulunan Katolik papazların sayiını da yapılmış ve tümü «ala» sınıfindan otuz' kişi oldukları anlaşılmıştı. Şehrin dışında bulunan Kilise'de ise 15 Ermeni rahibi sap" tanınıştı. Bunlardan altısı «ala», dokuzu ise «evsat» olarak gruplandirılınıştı. :Yine en son olarak Hoca Hindi ve Öksüzce mahallelerinde oturmakta olan Yahudilerin sayıını yapılmış, 135 kişi olduklan saptanmıştı (Değerlendirıneınizde Yahudileri de diğer müslüman olmıyanlada birlikte ele aldık.) Sayım memuru Sadık Bey, şehir merkezinde toplam, 6108 müslüman, 5050 reaya ve 135 Yahudi saydığım deftere yazmıştır. Bizim şehir merkezi nüfusunu yaş gruplarına ayırarak mahalle mahalle yeniden sayarak elde ettiğimiz sonuca göre ise, 6303 erkek müslüman, Yahudiler dahil5157 müslüman olmıyan kimsenin bulunduğu anlaşılınaktadır. Görülüyor ki sayım memurunun toplam olarak gösterdiği müslüman nüfusla bizim saptadığımız arasında 195 kişilik fark, müslüman olmıyanlarda ise sadece 28 kişilik bir fark ortaya çıkmaktadır. Öte yanda E. Ziya Karal'ınyayınladığı 1831 Nüfus Hülasası listelerinde ise, «Nefs-i Ankara'da mevcut ehl-i islaınnüfu 6338» ve Nefs-i şehirde mevcut ılasara 5022» ve yine «Nefs-i şehirde mevcut taife-i Yahud 136» kişi olarak gösterilmektedir 9 Bu sayı ile bizim saptadığımız müslüman cig ınıyan nüfus arasında sadece bir kişilik fark bulunmaktadır. Sonuçta toplam :olara:k sayım memurundan 167 kişi daha fazla nüfus saptamış bulunuyoruz. BU: fqrk, sayımdan sonra doğan çocukların bir süre daha deftere yazılmalarından kaynakla:iı.,_ ınakla birlikte, yanlış toplama yapmış olabileceğimizi de belirtmekte yarar vardır sa;ı mrız. Çünkü, toplam onbir bini aşan nüfusu yaş ve meslek gruplarına ayırmak kısa sürede mümkün olmamış, en küçük bir dikkatsızlık dahi hata yapınaınıza neden ol-: muştur denilebilir. Ne var ki aradaki farkın çok küçük oluşu, bir daha bütün nüfusu yeni baştan sayınaınıi:a gerek bırakmadı. Öte yanda 1830 genelisayımında görev alanların büyük toplama hataları yaptıklanili da biliyoruz. Ancak Sadık Bey için aynı şeyi söylemek doğru olmaz sanırız. Defterin,çok dikkatlı tutulduğu, toplam nüfus olarak verdiği sayıların o an için, kesin nüfusu belirttiğini vurgulaınakta yarar görüyoruz. 3- Nüfusu'1 niteliği ve malıallelere dağılışı: I ve II nolu çizelgelerin incelenmesinden anlaşılacağı gibi, ı\l;ıkara ş~hir ~er~ kezinde 59'u müslüman, 17'si müslüman olmıyan (Hisar içi hariç), l5'i de)m~ştk olmak üzere toplam 91 mahalle bulunmakta idi. Hisar içi bir bütün olarak sayıldı~ için burada kaç mahalle bulunduğunu saptıyaınadık. Müslümanhı.rla müslüman o~ınıyanların birlikte yaşadıklan mahalleler; Af i, Balaban, B<?staiıf,Boyacı Ali, Debbağhane, Dellal Karaca, Hacı Doğan, Hallaç Mahmud,_ Hqca Paşa, Hacı Mansur,Ha" ti.iniye, İmam Yusuf, Leblebici, Tiflisi ve Yakub Na'al Maİ!alleleridir~ Bu mahau~- 9 Karal, oynı eser s ~

7 114 lerde hangi yaşlarda kaç kişinin bulunduğu m nolu çizelgede gösterilmiş bulunmaktadır. Gerek müslüman, gerekse diğer halkın yaş gruplan aşağı yukarı benzer bir dağılım göstermekte, en fazla nüfus çocuk denilebilecek yaşlarda bulunmaktadır. Yaş ilerledikçe mevcut azalmaktadır. Her iki topluluğun nüfusu bir arada ele alındığında yaş gruplarına göre şöyle bir dağılım gösteraiği görülmektedir: Ya gurubu Nüfus Ya gurubu ve daha büyük Nüfus " Bu sayıları grafiğe döktüğümüzde durum daha iyi bir ekilde ortaya çıkmaktadır (bk. İli ikteki grafik). Görülüyor ki Ankara şehrinde doğum oram yüksektir yaşlannda 3279 kişi bulunmakta, buna karşılık, yaşlannda ise 2389 kişi yer almaktadır. Düşüş, yaş grubunda az da olsa yükselmekte, 45 yaştan sonra ise tekrar görülmektedir. Ancak, bir şehrin nüfusuiia dayanarak bu dağılım üzerinde yorum yapmak sakinealı olmakla beraber, doğum oramnın yüksek olduğunu, buna karşılık gerek uzun süren. savaşlar ve gerekse iş bulmak amacı ile başka yörelere gençlerin (15-25 yaşlanndaki kimselerin), gittiğini düşünebiliriz. Yine yaş grubunda görülen ufak artışı da gurbetten ve askerlikten dönenlere bağlamakmümkündür. 45 yaştan sonra ölürolerin ~la arttığı, 65 yaşıtil aşan çok az kimsenin bulunduğu da ortaya çıkmaktadır. Saptıyabildiğimiz kadarı ile, Çeşme ve Molla Büyük mahallelerinde 90 yaşlannda birer müslüman ile Hacertepesi mahallesinde 110 yaşında bir diğer kimse yaşamakta idi. Müslüman olmıyanlardan :Hisar içinde 130 yaşında San Yasef adlı biri bulummikta idi. Şehrin en yaşlı insam olan Yasef'ten 30 yıldan beri cizye alınmadığı kayçledilmişti. Bu şahsın 1831 yılında öldüğü de ayrıca deftere işlenmiş bulunmaktadır. Müslüman mahallelerinden en büyüğü olan Kattanin mahallesinde 255 erkek bulunmakta, burayı sırası ile Ahi Hacı Murad Mahallesi 241 kişi, İmaret mahallesi 233, Mukaddem mahallesi 221, Erzurum mahallesi 200 kişi, Hacı Bayram mahallesi 195 kişi ile izlemektedir. Hacı Musa 188 kişiyi, Öksüice 186, Buryacı 175, Dir_ekli 152, Kul Derviş 136, Hacendi 135, Hacı Doğan 132, Kayabaşı 130, Emirler 126, Molla Büyük 122, Mevcut 117, Sultan Alaeddin 113, Saraç Sinan 108, Yenice 106, Teke Ahmed 105, Şemseddin 102, Hacı Arap 101 kişiyi banndırmakta idi. Bu mahalleler erkek nüfusu 100 kişiyi aşan mahallelerdi. Diğer mahalleledı:{nüfuslan aşağı yukarı birbirlerine yakındır. 9 erkek nüfusu ile Yeğen.Bey mahall~i şehrin en küçük mahallesi olarak görülmektedir. Halkı müslüman olmıyan mahallelerin en büyüğükethüdamahallesidir. Bura-

8 ::l '" c:.. c..,"' ı.. Q. :ı ı.. 0'1... >- Yl!IŞ srubu ~..

9 da 427 erkek nüfus yaşamaktadır. Kebkebur-i Zımmi (354 kişi), Hacı Doğan (335), Kebir Dibek (222), Eşenhor (223), Kazur Ali (202), ve Mehriyar (182) kişi ile en büyük mahalleler arasında yer almaktadırlar. Hisar içi bir tek mahalle olarak kabul edilip sayıldığında burada yaşıyan toplam 637 erkek müslüman olmıyan halkın hangi mahallelerde oturduğunu saptıyamadık. - Ödiyecekleri vergi bakımından müslüman olmıyan hallçın_}iangi griıba girdikleri de sayım sırasında belirlenmişti. Sonuç olarak vergi ödiy~cek yaşta görülen 3299 kişiden 983'ü Ala, 1490'ı Evsat, ve 826 kişinin ise Edna. olduğu saptanmış bulunuyordu. Bu rakamlar sayım memuru tarafından saptanan rakamlar. olup, sözü edilen defterin 223. sahifesine kaydedilmiş, ayrıca, eyalet.yöneticisine de bildirilmiştir10. ~ : Meslekler: Bu sayımın bir diğer belirgin özelliği de kişilerin hangi işle uğraştıklannın saptanmış olmasıdır. Gerçi sayılan herkesin hangi meslekten akluğu açıklıkla belirtilmemiştir. Ama yine de şehir merkezinde oturanlarm ne gibi işlerde çalıştıklarını sayım memurunun kısa açıklamalanna dayanarak saptama olanağım bu1duk. Şunu da hemen belirtmeliyim ki bazı kimselerin ne işle uğraştıklan belirtilriıemiştir. Bazen de yalmz aile reisinin mesle~ yazılmış, ayın evde oturan diğer erg~:ıı kimseler-in meslekleriyle ilgili bir açıklama yapılmamıştır. Sayım defterine lcayıtlı kimseler tek -tek ele alırup yaş ve meslekleri fişlenıniş sonra meslekler alfabetik sıraya göre tasnif edilerek listeler halinde ek oiarak verilmiştir. Böylece hangi meslekte kaç kişinin çalıştığım kolaylıkla görme olanağı sağlandı. Ayrıca müslüman halka müslüman olmıyanlan n meslekleri hakkındabir bilgi edinmek için de mesleklerin bu bakımdan gösterdiği dağılımı da listelerden görmek mümkündür sayımı Ankara şehir merkezinde oturan halkın büyük çoğunluğunun küçük esnaftan oluştuğunu bize göstermektedir. Ne bir dokuma tezgahı, ne de benzer bir üretim dalının varlığına raslanmamaktadır. Önemli bir sof ve dericilik merkezi olduğunu bildiğimiz bu şehirde ış30'lard~ artık sofçuluğun izibile kalniamış, dericilik ise önceki asırlara oranla önemli ölçüde gerilemiş görünmektedir. Bu durum Osmanlı( İmparatorluğunun genel gerileme.ve çökmesine uygun düşmektedir. Sanayide olduğu kadar eğitim ve öğretirnde de gerilik açıkca ortaya çıkmaktadır. Bugünün anlayışıyla yüksek öğretim çağında bulunan (15-29) 750'ye yakın kimseiçin ancak dört müderris bulunmaktadır. İlk ve orta öğretim içlıı_de 4urum 10 Şehrin en büyük mahallesi müslümanlada müslüman olmıyanlarm bir arada oturduklan Hacı Doğan Mahallesi olup, burada toplam 132'si müslüman, 335'i ise gayri müs-. lim olmak üzere 467 erkek nüfus bulunuyordu. Bkn. Çizelge III. /

10 117 ayındır. saptıyoruz. Nüfusu 25'bin'e varan Ankara'da ancak yedi mektep hocası bulunduğunu Sağlık işlerine gelince,. şehirde birisi müslüman, üç hekim bulunm~~y~~~ Bunlardan birisi sayımın yapıldığı sıralarda İstanbul'da bulunuyordu. Geri dönüp dönmediğini bilemiyoruz. Doğum orammn yüksekliği yamsıra ölürolerin de- genç- y~ş- larda çok fazla olduğu dikkatimizi çekmiştir. Yaş ortalamasının da düşük öldiiglt çizelgelerimizden kolaylık!~ anlaşılmaktadır Şehir merkezinde oturup ziraatle uğraşaniann çokluğu, bu sıralarda Ankara' mn daha çok bir kasabayı andırdığım göstermektedir. Gerek: sayım sonuçlan ve gerekse sicillerden edindiğimiz bilgiler, bağ ve bahçeciliğin yanısıra tütün ziraatının da yapılmakta olduğunu gösterııiektedir. Diğer bütün şehirlere köylerden akın olduğu gibi Ankara'ya da bu özelliklerine olduğu, bir rağınen civar köy ve kasabalardan hanesiyle birlikte gelip yerleşenterin kaç yıl içinde gelenlerin geri gönderilinesi için ayn bir defter tutulduğu anlaşılmak,. tadır. Ancak defter elimizde olmadığından, bu konuda birşey' diyemiyoruz.:. ::.ı : ~..:..

11 118 Meslek Gruplan Listesi Mesleğin adı :tvlüslümah Müslüman Toplam Açıklamalar Olmıyan Abacı 2 ı 3 Artar 2 2 Güzeı koku satıcılan. Aşık ';,. 2 2 Bakkal ı4 ı4 B alcı ı 2 Balıkçı 2 2 Baltacı 5 5 Bekçi 9 9, Bekmezci 1. ı Berber Be zir ci ı ı Bezci 2 2 Bestancı Boyacı 3 8 ll Börekçİ 9 9 Çiftçi ı o 10 Çilingir 8 8 Çi:pneci 7 7 Çoban 5 5 çubukçu ı 1 Çuhadar ı Davulcu ı ı Debbağ Değirmenci 9 3 ı2 Dellal 3 ı 4 Demirci ı4 14 Derviş ı o ı o Destici 2 2 Deveci ı4 14 Şeyh Bızınlı Aşiretinden taşıyıcılar. D ikici Dökmeci ı 1 Döşekçi 2 2 Duhancı Tütün cü

12 119 Mesleğin adı Müslüman Müslüman Toplam Açıklam~lar o1mayanlar Ekmek çi ı2 2 ı4 Eski ci ı ı 2 Enfiyeci ı ı Haffaf 10. ı o Birisi Şeyhleridir. Hallac 3 3 Harnarncı 2 ı 3 Han cı 3 3 Biri Hanodabaşı Hekim ı 2 3 Humbaracı 8 8 İmam Kabzımal ı ı Kahveci 26 ı 27 Kal cı ı8 3 2ı Kaleınkar ı ı (Gümüş veya bakır üzerineşekil çizen kişi) Kale Dizdan ı ı Kantar cı 4 4 Kas s ab Birisi kassabbaşı. Kayyum ı ı Katırcı ı ı Katırla yük taşıyan Kaytancı ı ı Kavvas 3 3 Keçeci ı9 19 Kibritçi ı ı Kiracıbaşı ı ı Menzil teşkilatı sorumlusu Kömürcü ı ı Köşker 2 2 Kürkçü Birisi kürkçü başı. Kuyumcu 6 6 -Leblebici 7 7 Lüleci ı ı Mestçi,;: 2 2 Mermerci ı ı Mektep hocası 7 7 Molla 4 4

13 120 Mesleğin Adı Müslüman Müslim Toplam Açıklamalar olmıyan -Mumcu 3 3 Muytab 2 2 Mücellid Müderris 4 4 Müftü. ı. ı Mehıried Efendi adlı biri. Nalbant Nalçacı 7 7 Nakibüleşraf Kaymakamı (3 hizmetçisi 1, çavuşu var). Papuçcu Peştimalci Pideci ı ı Sarac Semerci Seyyid ll ll Ş alcı 2 2 Şalvarcı ı ı Şeyh 10 lo Tarak çı Taşçı 8 8 T~rzi Tekneci Timarlı süvari 8 8 Tüfenkçi 9 9 Tüccar 2 2 Birisi Avrupa tüccarı Urgancı 1 ı Yapıcı 3 3 Yazıcı 2 2 Yorgancı ı ı Yemişçi 2 2 Zurnacı ı Şehrin mütesellimi ile hizmetinde çalışanlarla kadı ve hizmetinde bulunariların adlan ekte yayınlandığı için listeye alınmadı. Ayrıca mahkeme görevlilerinden başkatip, katipler, muhzurla sayıları 30 u bulan papaz ve ll rahib bulunduğunu da bel Iirtrnek gerekir.

14 Genel Sayımındıt Ankara Şelıir.Merkezi lvlüslümaıı Erkek.Ni!fusun Taş GrıtjJlarına Göre lvla!ıallelere Dağılışı Çizelge - I - Mahallenin Adı: ıo-ı4 ı Toplam Hacı i Bayram ı4 9 ı8 lo ı5 18 ı6 5 ı2 5 9 ı95 Şeyh İzzcddin 8 lo ı ı Papani ı ı 6ı Bademlu ı ı ı 4 48 Debbağhane - 4 ı - ı ı - - ı lo Yakub Harrat 5 ll ı ı ı 2 4 ı ı ı 2 43 Boyacı Ali ı 2 ı ı ı ı 2 ı 35 Hacı Musa ll ı2 lo ı3 ı ll 7 lo Emre Gülü 4 4 ı 2 ı ı Halife Bayezici ı 3 ı ı ı ı Yakub Na'ıtı ı - ı ı ı ı ı Kayabaşı ı lo 5 3 ı4 ı3 ı ı3o Mevcud ı3 ı ı o Celfll Kattani ı ı -ı - 2 ı ı ı ı4 Kattanin ı2 2ı ı ı ı Kiçik ll ı Balılhan ı6 ı ı Tiflis i - ı ı ı Ali Bey ı 53 İmam Yusuf ı 55 Bakiacı. 7 6 ı ı ı - 54 Mukaddem ıs ı3 9 ı6 ı2 ı8 7 ı ı ı o 9 22ı Öksüzce 8 ı2 ı ı ı86 Hallac Mahmud - 4 ı ı 2 ı 2 4 ı - 26 Köteki ı - ı ı 5 ı 45 İbnigökçe 2 ı2 '9 5 ı ı ı Yeğen Bey - ı 2 ı ı ı - ı 9 Koçhis ar ı ı Hat~iye ~ - 3 ı4 6 ı ı 59...

15 Mahallenin Adı: ı0-14 ı5-ı Toplam Bazar-i Ganem 4 ll 8 7 ı ı 64 Hoca Paşa ı ı ı 7 ı ı 2 33 Çeşme ı 9 ı Kureyş 2 ll ll ı - ı 68 İğned ı 10 - ı ı 3 ı 2 57 Hacı' Arap ı Direkli ll ı ı Misafir-i Fakih 6 15 ll Sultan Alaeddin Dış Hisar Emirler lo ı Ahi Yakub 4 ı ı ll Mi 3 '7 5 2 ı ı 3 ı - ı - 40 Mürlıri Saraç Sinan - ı o ll Halil ı2 ı '93 Yenice ll ı ı HacıMansur ı - ı ı 2 - ı ı Molla Büyük I 6 3 ı22 Yusuf Habbaz 5 ı3 ı ı 8 ı ı 75 Hacı' Eshab ı ı 4-4 ı ı 28 Dellal Karaca 6 ı ı 4 2 ı Rüstem.Na'al ı Belkis ı ı 5 5 ı ı - 3-3ı Ürgüb ı Börekçiler 4 6 ı ı ı 2 ı 51 Tulice ı ı ı ı 45 Ahi Tura ı ı2 ı ı ı Hoca,, 5 ı ı, ı Konurca ı - 58 Bostani ı ı Hacendi 15 2ı ı ı o H ll ~

16 ... Mahallenin Adı: Şemseddin Hacı Seydi Sa bum Leb1ebici Kul.Derviş Teke Ahmed Hacı İ vaz Hacı Doğan Boryacı Erzurum Ahi Hacı Murad Hacet ı Tepesi İriiaret* Genel Toplam ~ Toplam ll 15 'll :8 8 : ı ı ı ı ı 7 ll ı ll ' : ! ı ll ll ll ll ll ll ll ;:t Sayırii. meniüru eiı son ~u mahalle halkını yazmış ve bitimine; «Nefs-ı şehir mahalliltı bu m?-hallede pezir-i itmam olduğu şerh verildi. Kebir ve sağir cem'-i yekiin 6,108» kaydını koym.{ıştur. 1.. ı : ;..'.. ~... l-l ~ ~

17 '! ~ Genel Sayımında Atıkara Şehir Merkezi Müslümatı Olmryatı Erkek Nüfusutı Taş Gruplarma Göre MahalleZere Dağılışı: Çizelge -11- Mahallenin Adı: Toplam Hisar içinde 9ı ı ı Kethüda 6ı ı Çakırlar 20 2ı ı ı ı ı68 Hacı Doğan ı ı Yakub Na'al 2ı ll 9 ı ,;3 4. '4" '"' ":3 ı23 Hallac.Mahmud ı2 ll ,3.5 - ll9 ~ Nerdübımiı - ' '3 Kazür Ali 32 ı6 36 ı ll 8 10 ; Eşerihor ll V altarin ;8 6 ll Behl\ ı4 19 ı ı ı ll 198 Boyacı Ali Hociı. Paşa: - '2 - ı ı ı - - ı - 6 Kebkebür"i Zımmi ı M ehriyar ll 7 ll Hacı Mansur 25 2ı 2ı ı o 13 lo ll Sed\ ' 16 ı ı ı20 K~bi'r nioek ı9 23 ll Debbağhcıı:ı:e 2Ş 14.Il 4.. '9' 4''. ı ı 3'. ı:>..hı.' Kl.ırd 17 ı ll '6 151

18 " Mahallenin Adı: ıo-14 ı Toplam Leblebici ı.2 ı - 55 DeWH Karaca ı2 9 ı Hatuniye-i Ezberci ı ı ı ı 8-82 Kebkebür-i Müslim ı4.8 ı2 ll,o 14 ll ı o Hacı Eshab ı5 ı6 ı7 7 9 ı5 ll ll ı - ı lı8 Boyacı ı ı 2 47 Hatuniye-i Diğer 8 9 ı6 7 ı ı Balahan Makramacı ll ll 4 2 ı Hendek 8 16 ll ı İmam Yusuf 34 lo 19 ll lo Mi 4 lo 9 7 '4 ı ' Bostani ı 2 - ı Tiflisi 7 ı6 10 ı ı ı 6 2 ı Genel Toplam ı5 ı ı2 ı ı'.~

19 Müslümanlarla müslüman olmıyanların karışık, yaşadikları mahalleler çizelgesi: III. Mahallenin Adı Müslüman sayısı Müslüman Olmıyan Toplam Nüfus Af i Balahan Bostani Boyacı Ali De b bağhane Delliil Karaca Hacı Doğan : 467 Hallac Mahmud Hoca Paşa Hacı Mansur Hatuniye İmam Yusuf Leblebici Tiflisi Yakub Na'al ".

20 127

21 128 -~ :., ~~ ~;.~..,~:ı~-: :{:~~:f~ ::. /.. ı.-'

22 129. EKLER BismiWl.hirrahmanirrahim... Ba-ferman-ı alişan me'mur-ı tahriri olduğum Ankara Sancağında vaki' nefs-i Ankara'da kain zükfrr-i ehl-i islam cümle muvacehesinde ferdan ferda is bat-i. vücı,ıd iderek sagir ve kebiri lede'l-muayene marifet-i şer' ve cümle ittifakiyle sinn ü eşk~l veesamileri ile sebt-i defter olunup ferd-i vahid geriye kalmamış ve nefs İ Anka,ra'nın havi olduğu kasabat ve kuralardan çend sene zarfında Ankara'ya hanesiyle gelmiş ve Ankara'dan zikr olunan kasabatvekuraya nakl etmiş olanların me'va-yı kadimleri olan kasabat ve kuraya irade~i seniye mucebince kemakan ikame ve iskan olun~ mak ve her mukteza-ı şurut ve nizarn i skan hususu İcra kılınmak üzere' derun-i defatir-i mezkfrrde meşruh'ü:l esaini kesanın iktiza iden başkaca bir. kıt'a defteı:i liva-ı mezkfrr mütesellimi tarafına verilmiş olmakla nefs-i Ankarave havi olduğıı kasabat ve kurasında mevcut sagir ve kebir kaffe-i islamın esami-i muharreresinin zikr-i ati defteridir. Fi 15 C 246. Nefs-i Kaza-yı Ankara 2 Daire-i Mütesel!imi 3 Uzun boylu kumral sakallı elhaç Mes'ud Ağa, mütesellim-i liva-ı mezbfrr, Sin Mahdumu Şahb-ı emred İbrahim Re'fet.. Sin 15. Gulamları Hüsrev sin 15 Davud sin Damadları orta boylu sarı sakallı Alimed Hayr Sin 25. Gulamı Arab Dinur Sin 15. Hizmetkarı ter bıyıklı Mehmed sin Hazinedarları orta boylu köse sakallı Mehmed Tayyar sin 35, mahdumu Hayreddin, (sabi). Biraderi ter bıyıklı Ahmed Necati sin Vekil-i harcı Bıyıklı Mehmed sin 35, mahdumi Mustafa sin Şatırlan elhac Ali matruş sin 35; Oğlu Hasan sin Ter bıyıklı uzun boylu Hacı Rüstem sin Ter bıyıklı uzun boylu Yusuf sin 25. ll Gulam ter bıyıklı uzun boylu Hacı Selim sin Gulam ter bıyıklı Ali sin Ter bıyıklı kısa boylu Hacı Tahir sin Ter bıyıklı Elhac Tahir sin Amasyalıter bıyıklı Hacı Ali sin30 16 Diyarbekirli orta boylu bıyıklı İsmail sin 30 (Deraliyyeye mürurlanna _ruhsat şüd 17 ra sene ~-