Epilepsi Hastalar nda Yorgunlu un Yaflam Kalitesine Etkisi

Transkript

1 21 Epilepsi Hastalar nda Yorgunlu un Yaflam Kalitesine Etkisi The Effects of Fatigue on the Quality of Life in Patients With Epilepsy Füsun ERDO AN, Ferhan SOYUER, Vesile fienol, Fehim ARMAN Epilepsi 2006;12(1):21-26 Amaç: Epilepsi hastalar nda yorgunluk ve etkileri yeterince bilinmemektedir. Bu çal flmada epilepsi hastalar nda yorgunlu un s kl ve yaflam kalitesi üzerine etkileri araflt r ld. Hastalar ve Yöntemler: Bir y l içinde epilepsi poliklini ine baflvuran MMSE (mini-mental state examination) skoru 24 ün üzerinde olan 70 hasta (33 kad n, 37 erkek; ort. yafl 35.63±11.95; da l m 18-60) çal flmaya al nd. Hastalar n yaflam kaliteleri QOLIE-89 (quality of life in epilepsy inventory- 89) ölçe iyle, yorgunluk durumlar yorgunluk fliddet skalas yla de erlendirildi. Hastalar skala de- erlerine göre yorgunlu u olanlar ve olmayanlar olmak üzere ikiye ayr ld. ki grubun yaflam kaliteleri karfl laflt r ld. Tüm grubun QOLIE-89 ölçe ine göre yaflam kalitesi skorlar n n, yorgunluk skalas de erleri ile iliflki analizleri yap ld. Bulgular: Yorgunlu u bulunan hastalarda, yaflam kalitesinin mental ve epilepsiyle ilgili boyutu ile total yaflam kalitesi skorlar, yorgunlu u olmayan gruba göre anlaml derecede düflüktü. Tüm hasta grubunda yaflam kalitesi skorlar yla yorgunluk aras nda anlaml negatif iliflki saptand. Sonuç: Bulgular m z epilepsi hastalar n nda düflük yaflam kalitesiyle yorgunluk aras nda oldukça anlaml ba lant lar bulundu unu göstermektedir. Epilepsi hastalar nda klinik de erlendirme ve tedavide yorgunlu un dikkate al nmas, nedenlerinin anlafl lmas ve giderilmesinin hastalar n yaflam kalitesinde düzelme sa layaca n düflünüyoruz. Anahtar Sözcükler: Epilepsi; yorgunluk; yaflam kalitesi; psikolojik test. Objectives: Fatigue and its effects is not adequately researched in epilepsy. In this study the rate of fatigue and its effect on the quality of life (QOL) have been assessed. Patients and Methods: Seventy patients (33 females, 37 males; mean age 35.63±11.95; range 18 to 60 years) who admitted to the Epilepsy Outpatient Clinc within the last year with an MMSE (mini-mental state examination) score > 24 were included in the study. QOL was assessed with quality of life in epilepsy inventory-89 (QOLIE-89) and fatigue with fatigue severity scale (FSS). Patients were divided according to whether or not they had fatigue and the QOL values of the two groups were compared. The correlation analyses were done between QOLIE-89 and fatigue severity scale. Results: The mental and epilepsy related subscales of QOLIE-89 were significantly lower in the fatigue group. There was a statistically significant correlation between the QOLIE-89 scores and fatigue scores in the whole group. When QOLIE- 89 scores decreased, fatigue scores increased. Conclusion: Our findings suggest that there is very strong relationship between the low QOL scores and fatigue in epilepsy patients. We concluded that fatigue is a very important finding in epilepsy patients. In clinical evaluation and the treatment of epilepsy, understanding the reasons and quality of fatigue is very important for the improvement of QOL in epilepsy patients. Key Words: Epilepsy; fatigue; quality of life; psychological tests. Dergiye gelifl tarihi: Düzeltme iste i: Yay n için kabul tarihi: Erciyes Üniversitesi T p Fakültesi Nöroloji Anabilim Dal (Erdo an, Arman); Halil Bayraktar Sa l k Hizmetleri Sa l k Meslek Yüksek Okulu (Soyuer, fienol). letiflim adresi: Dr. Füsun Erdo an. Erciyes Üniversitesi T p Fakültesi Nöroloji Anabilim Dal, Kayseri. Tel: / 1756 Faks: e-posta: ferdogan@erciyes.edu.tr

2 22 Epilepsi Cilt 12, Say 1, 2006 Epilepsi oldukça s k görülen kronik nörolojik hastal klardan biridir. T bbi bir tan olmakla birlikte ayn zamanda sosyal bir etikettir. [1,2] Antiepileptik ilaç tedavileri ve cerrahi tedavi tekniklerinde son zamanlarda görülen geliflmelerle, epilepsi tedavisi günümüzde daha baflar l olmaktad r. Ancak, halen epilepsi hastalar n genel sa l k durumu ve yaflam kalitelerini kötü yönde etkilemektedir. Nöbet s kl ve tipi, günlük yaflam aktivitelerindeki bozukluklar, depresyon, sosyal ve aile yaflant s ndaki sorunlar epilepsi hastalar n n yaflam kalitesi ve psikososyal iyilik halini etkiledi i bilinen faktörlerdir. [3] Yaflam kalitesi, epilepsinin biyopsikososyal etkilerinin anlafl labilmesi amac yla önerilen kapsaml fenomenolojik bir modeldir ve pek çok araflt rmada kullan lmaktad r. [4] Sa l kla ilgili yaflam kalitesi (S YK) hastalar n fiziksel, mental ve sosyal alanda kendi iyilik hallerini alg lamalar konusunda bilgiler sa lar. Sa l kla ilgili yaflam kalitesi hastan n hastal yla ilgili deneyimler ve geleneksel tedavinin de erlendirilmesi d fl nda tedavisiyle ilgili deneyimlerini aç a ç kar r. Epilepside, tedavinin S YK üzerine etkisinin de erlendirilmesi esast r, çünkü iyili i hissetme ve fonksiyonel olma hastalar etkileyen en önemli sonuçlard r. [5] Epilepsinin önemli sosyal ve psikolojik etkileri oldu u bilinmektedir. Nöbet tekrar ve sosyal d fllanma korkusu epilepsi hastalar n ömür boyu tehdit eden unsurlard r. [1] Bu güçlükler yüksek oranda anksiyete, depresyon, benlik de erinde düflüklü e yol açarak hastalar n yaflam kalitesini olumsuz etkilemektedir. [1] Depresyon ve anksiyete epilepside yayg n olarak görülmekte ve tekrarlayan nöbetleri olan ço u epilepsi hastas nda bir ya da daha çok psikiyatrik bozukluk bulunmaktad r. [6] Yorgunluk, ciddi fonksiyonel ve emosyonel sonuçlara yol açan, depresyon ve di er psikiyatrik hastal klarda, kanser, enflamatuvar, endokrinolojik ve romatolojik hastal klarda s k görülen bir semptomdur. [7,8] Kronik yorgunluk sendromunun primer özelli idir. [9,10] Yorgunluk konusunda, nörolojide en fazla çal flma multipl sklerozda yap lm flt r. [11,12] Fakat parkinson hastal, [13] postpolio sendromu, [14] immün kökenli polinöropatiler, [15] sistemik lupus eritematozis, [16] Lyme hastal, [17] amiyotrofik lateral skleroz [18] ve inme [19] hastalar nda da yorgunluk üzerine çal flmalar bulunmaktad r. Epilepside ise, s kl kla ve kuvvetten düflüren bir durum olarak subjektif yorgunlu un olufltu u bilinmesine karfl n bu konu üzerine çok az araflt rma bulunmaktad r. [20,21] Bu çal flmada, epilepsi hastalar nda yorgunlu un görülme s kl ve yaflam kalitesi üzerine etkilerini de erlendirmeyi amaçlad k. GEREÇ VE YÖNTEM Epilepsi tan s yla takip edilen 70 hasta (33 kad n (%47), 37 erkek (%53); ort. yafl 35.63±11.95; da l m 18-60) çal flmaya al nd. Hastalar n %38.5 i son bir y l içinde nöbet geçirmeyen, %33 ü ayda bir nöbetten az nöbeti olan ve %28.5 i ayda bir nöbetten fazla nöbeti olan hastalardan olufluyordu. Hastalar n %40 monoterapi, %60 politerapi al yordu. Hastalar n antiepileptik serum düzeyleri terapötik s - n rlardayd. Çal flmaya al nma kriterleri; hastan n 18 yafl ve üzerinde olmas, en az bir y ld r epilepsi tan s konulmufl olmas ve MMSE (mini-mental state examination) skorunun 24 ün üzerinde olmas yd. [22] Yorgunlu un de erlendirilmesi yorgunluk fliddeti skalas yla (YfiS) yap ld. [23] Bu ölçek dokuz bafll ktan oluflan bir ankettir. Anket 1-7 puan aras nda derecelendirilmektedir. Bir puan tamamen red, 7 puan ise tamamen kabul anlam na gelmektedir. Yorgunluk fliddeti skalas ortalama puan 4.1 ve üzeri olanlar yorgun, 4 ve alt olanlar ise yorgun olmayanlar göstermektedir. Çal flmam zda epilepsi hastalar nda yorgunlu un iç tutarl l k Cronbach s alpha de eri 0.93 idi. Hastalar yorgunlu u olanlar ve olmayanlar olarak iki gruba ayr ld. Bu iki grup yaflam kaliteleri aç s ndan karfl laflt r ld. Hastalar n S YK, epilepsi hastalar na özel olarak haz rlanan QOIE-89 (quality of life in epilepsy inventory-89) kullan larak de erlendirildi. Bu anket pek çok hasta grubunda duyarl oldu u gösterilmifl, pek çok dile çevrilerek kullan lm fl bir testtir. [1,24] QLOIE-89 un Türkiye deki epilepsili bireylerde kullan labilecek bir ölçek oldu u Mollao lu ve ark. [25] taraf ndan gösterilmifltir. QOIE-89 hastalar n kendi kendilerine uygulad klar 17 alt bafll kl bir ankettir. Bu ankette dört ana alanda puanlama ve total skor puanlamas yap lmaktad r. lki epilepsiyi içeren aland r, bunlar; nöbetle ilgili endifleler, tedavi etkileri, sa l kla ilgili endifleler, ifl, araba kullanma ve sosyal fonksiyonlard r. kincisi

3 Erdo an ve ark. Epilepsi hastalar nda yorgunlu un yaflam kalitesine etkisi 23 kognitif aland r, lisan, dikkat, konsantrasyon ve haf zay kapsar. Üçüncüsü mental sa l k alan d r, emosyonel iyilik hali, emosyonel sorunlarla rol k s tl l, enerji ve yorgunluk, sosyal destek ve izolasyonu içerir. Dördüncü alan fiziksel sa l k alan d r, sa l alg lama, fiziksel fonksiyon, rol k s tl l ve a r y içermektedir. [1] nternal tutarl l k güvenilirli i tüm alt bafll klar için yüksektir. [26] statistiksel analiz Yorgunlu u olan ve olmayan hastalarda yaflam kalitesi alt gruplar ve total yaflam kalitesi puanlar Student t-testi kullan larak karfl laflt - r ld. Cinsiyet ve epilepsi tipleri farkl l klar n kategorik de erlendirmede Ki kare testi kullan ld. Yorgunluk ve yaflam kalitesi alt gruplar aras ndaki iliflki Pearson korelasyon analiziyle yap ld. BULGULAR Yetmifl epileptik hastan n YfiS ile de erlendirilmesi sonucu %52.85 inde ciddi ölçüde yorgunluk oldu u saptand. Yorgunlu u olan ve olmayan hastalar n yafl cinsiyet, hastal k süresi ve nöbet tipleri aç s ndan istatistiksel olarak farkl l klar yoktu (Tablo 1). Yaflam kalitesini de erlendiren QOLIE-89 ölçe inin alt gruplar olan mental sa l k, biliflsel boyut, fiziksel sa l k, epilepsiyle ilgili boyut ve toplam yaflam kalitesi skorlar, yorgunlu u olan ve olmayan epileptik hastalarda karfl laflt - r ld nda, yorgun hastalarda mental sa l k, epilepsiyle ilgili boyut ve total yaflam kalitesi skorlar n n yorgun olmayanlara göre anlaml ölçüde kötü oldu u saptand (Tablo 2). Yaflam kalitesiyle yorgunluk iliflkilerine bak ld nda ise, yaflam kalitesi ölçe inin tüm alt gruplar ve total skorlar için anlaml iliflkiler oldu u saptand, yorgunluk artt kça yaflam kalitesinde belirgin kötüleflme oldu u gözlendi (Tablo 3). TARTIfiMA Epilepsi, hastalar n genel sa l k durumu ve yaflam kalitesini negatif yönde etkileyen kronik bir hastal kt r. Yap lan çal flmalar, nöbet s kl, nöbet tipi, politerapi, günlük yaflam aktivitelerindeki bozukluklar, depresyonun varl, sos- TABLO 1 Yorgunlu a göre epilepsi hastalar n n özellikleri Yorgun Yorgun olmayan t p n=33 n=37 Yafl (y l) 34.83± ± >0.05 Epilepsinin süresi (y l) 22.38± ± >0.05 Cinsiyet X 2 Erkek 15 (%45.5) 22 (%59.5) >0.05 Kad n 18 (%54.5) 15 (%40.5) Nöbet tipi Jeneralize 8 (%24.2) 11 (%29.7) >0.05 Fokal bafllang çl 25 (%75.8) 26 (%70.3) TABLO 2 Epilepsi hastalar nda yorgunlu a göre yaflam kalitesi de erleri Yaflam kalitesi alt gruplar Yorgun Yorgun olmayan t p n=33 n=37 Mental sa l k 16.28± ± <0.05 Biliflsel boyut 8.21± ± >0.05 Fiziksel sa l k 5.93± ± >0.05 Epilepsi ile ilgili boyut 67.21± ± <0.01 Toplam yaflam kalitesi 53.59± ± <0.05

4 24 Epilepsi Cilt 12, Say 1, 2006 TABLO 3 Yorgunluk ve yaflam kalitesi alt gruplar aras ndaki iliflkiler Mental sa l k Biliflsel boyut Fiziksel sa l k Epilepsi ile ilgili boyut Toplam yaflam kalitesi Yorgunluk (FSS) r=3.63 r=0.298 r=0.295 r=0.402 r=0.410 p<0.01 p<0.05 p<0.05 p<0.01 p<0.01 yal ve aile yaflant s yla ilgili sorunlar n epileptik hastalar n yaflam kalitesini bozdu unu göstermektedir. [1,3,27-29] Ayr ca epilepsi hastalar nda ileri yafl, kad n cinsiyet ve düflük e itim düzeyinin düflük yaflam kalitesine yol açt gösterilmifltir. [30] Epilepsi hastalar nda davran fl bozukluklar s k görülmektedir. Yorgunluk, depresyon ve anksiyete gibi s k görülen davran fl bozukluklar, yaflam kalitesini etkileyerek ciddi morbiditelere neden olmaktad r. [21] Anksiyete ve özellikle depresyonun düflük yaflam kalitesine yol açt gösterilmifltir. [3,26,28,31-34] Yorgunlu un epileptik hastalarda varl bilinmekle birlikte bu konuda s n rl say da çal flma bulunmaktad r. Epilepsi hastalar nda yaflam kalitesinin in- Yorgunluk fliddet skalas Geçen haftada, fark etti im 1-1- Yoruldu umda, motivasyonum daha düflüktür 2-2- Egzersiz yorgunluk meydana getiriyor 3-3- Kolayca yorulurum 4-4- Yorgunluk, fiziksel fonksiyonlar ma kar fl yor 5-5- Yorgunluk benim için s k s k sorun oluyor 6-6- Yorgunlu um devaml fiziksel fonksiyonumu engeller 7-7- Yorgunluk belirli görev ve sorumluluklar yapmakla kar fl yor 8-8- Yorgunluk beni, en fazla kuvvetten düflüren üç semptomdan biridir 9-9- Yorgunluk, benim ifl, aile veya sosyal yaflant mla kar fl r Puanlama 1 1 Tamamiyle kat lm yorum 2 2 Orta seviyede kat lm yorum 3 3 Hafif seviyede kat lm yorum 4 4 Ne kat l yor ne de kat lm yorum 5 5 Biraz kat l yorum 6 6 Orta derece kat l yorum 7 7 Tamamen kat l yorum celenmesinde enerji azl yla ilgili de erlendirmeler bulunmaktad r, ancak yorgunluk ve yaflam kalitesi aras ndaki iliflki yeterince araflt r lmam flt r. [29,35] Bu nedenle çal flmam zda epilepsi hastalar nda yorgunlu un s kl n ve yaflam kalitesi üzerine etkilerini de erlendirdik. Çal flmam zda epileptik hastalarda yorgunlu u %52.85 oran nda saptad k. Bu konuda literatürde yap lm fl olan tek çal flmada Ettinger ve ark. [20] epileptik hastalarda bu oran %44 olarak belirlemifl ve yorgunluk ile depresyon ve düflük yaflam kalitesi aras nda güçlü bir iliflki saptam flt r. Bu çal flmada QOLIE-10 ölçe i kullan - larak yaflam kalitesi kabaca de erlendirilmifltir. Çal flmam zda QOLIE-89 ölçe i kullanarak yapt m z ayr nt l incelemede, total yaflam kalitesindeki düflüklükle birlikte özellikle yorgunlu un mental sa l k ve yaflam kalitesinin epilepsiyle ilgili boyutunda düflük yaflam kalitesiyle birlikte bulundu u görüldü. Ayr ca yaflam kalitesinin dört ana alt grubunda, yorgunlukla istatistiksel olarak anlaml iliflkiler saptand, yorgunluk artt kça yaflam kalitesi skorlar nda anlaml düflüfl görüldü. Yorgunluk afl r ve sebat eden halsizlik, güçsüzlük ya da fiziksel-mental bitkinlik olarak tan mlan r. [36] Nöromusküler kavflak hastal klar ve metabolik hastal klar kas yorgunlu una yol açar, bu yorgunluk sürekli kas kontraksiyonunda yetersizlikle karakterizedir. Bu durum periferal yorgunluk olarak tan mlan r. Ayr ca yorgunluk, merkezi, periferal ya da otonomik sinir sistemini etkileyen hastal klarda görülür ki bu da merkezi yorgunluktur. [37] Çal flmam zda, özellikle mental ve epilepsiyle ilgili boyuttaki yaflam kalitesi skorlar ndaki düflüklükle olan ba lant s, bu hastalarda merkezi yorgunluk oldu unu desteklemektedir. Yorgunluk genel toplumda yayg n olarak görülür ve kronik yorgunluk sendromunun da ana özelli idir. [38,39] Ayr ca multipl skleroz, parkinson hastal gibi nörolojik hastal klar ve depresyon gibi psikiyatrik hastal klarda da görülmektedir. Bu has-

5 Erdo an ve ark. Epilepsi hastalar nda yorgunlu un yaflam kalitesine etkisi 25 tal klar ve yorgunlu un görüldü ü di er durumlarda, ifl-güç kayb n n en önemli nedenlerindendir ve hastalar taraf ndan en fliddetli s - k nt ya yol açan semptomlar aras nda s ralanmaktad r. [9,40-43] Buna karfl n birçok hastal n sonuçlar n n ve fliddetinin de erlendirilmesinde yorgunluk göz ard edilmektedir. [36] Bulgular m z yorgunlu un epileptik hastalarda yüksek oranda var oldu unu ve bozuk yaflam kalitesiyle s k bir iliflkisi bulundu unu göstermektedir. Epilepside nöbetler, depresyon, interiktal epileptiform aktivite ve antiepileptik ilaçlar yorgunlu a neden olabilmektedir. Yorgunlu un, nöbetleri provoke edebilen bir faktör oldu u da bildirilmifltir. [44] Çal flmam z n bulgular, epilepsi hastalar - n n klinik de erlendirmesinde ve tedavisinde yorgunlu a daha fazla önem verilmesi, nedenlerinin anlafl lmas ve giderilmesiyle, bu hastalar n yaflam kalitesinde düzelme sa lanabilece- ini göstermektedir. KAYNAKLAR 1. Au A, Li P, Chan J, Lui C, Ng P, Kwok A, Leung P. Predicting the quality of life in Hong Kong Chinese adults with epilepsy. Epilepsy Behav 2002;3: Jacoby A. Stigma, epilepsy, and quality of life. Epilepsy Behav 2002;3: Choi-Kwon S, Chung C, Kim H, Lee S, Yoon S, Kho H, et al. Factors affecting the quality of life in patients with epilepsy in Seoul, South Korea. Acta Neurol Scand 2003;108: Bishop M, Allen CA. The impact of epilepsy on quality of life: a qualitative analysis. Epilepsy Behav 2003;4: Kemp S, Morley S, Anderson E. Coping with epilepsy: do illness representations play a role? Br J Clin Psychol 1999;38 (Pt 1): Gilliam F, Hecimovic H, Sheline Y. Psychiatric comorbidity, health, and function in epilepsy. Epilepsy Behav 2003;4 Suppl 4:S Chaudhuri A, Behan PO. Fatigue in neurological disorders. Lancet 2004;363: Schwid SR, Covington M, Segal BM, Goodman AD. Fatigue in multiple sclerosis: current understanding and future directions. J Rehabil Res Dev 2002; 39: Pepper CM, Krupp LB, Friedberg F, Doscher C, Coyle PK. A comparison of neuropsychiatric characteristics in chronic fatigue syndrome, multiple sclerosis, and major depression. J Neuropsychiatry Clin Neurosci 1993;5: Kroenke K, Wood DR, Mangelsdorff AD, Meier NJ, Powell JB. Chronic fatigue in primary care. Prevalence, patient characteristics, and outcome. JAMA 1988;260: Freal JE, Kraft GH, Coryell JK. Symptomatic fatigue in multiple sclerosis. Arch Phys Med Rehabil 1984;65: Krupp LB, Alvarez LA, LaRocca NG, Scheinberg LC. Fatigue in multiple sclerosis. Arch Neurol 1988; 45: Friedman J, Friedman H. Fatigue in Parkinson s disease. Neurology 1993;43: Berlly MH, Strauser WW, Hall KM. Fatigue in postpolio syndrom. Arch Phys Med Rehabil 1991;72: Merkies IS, Schmitz PI, Samijn JP, van der Meche FG, van Doorn PA. Fatigue in immune-mediated polyneuropathies. European Inflammatory Neuropathy Cause and Treatment (INCAT) Group. Neurology 1999;53: Krupp LB, LaRocca NG, Muir J, Steinberg AD. A study of fatigue in systemic lupus erythematosus. J Rheumatol 1990;17: Krupp LB, Schwartz JE, Jandorf L. Fatigue in Lyme disease. In: Coyle PK, editor. Lyme disease. St. Louis: Mosby Year Book; p Sanjak M, Brinkmann J, Belden DS, Roelke K, Waclawik A, Neville HE, et al. Quantitative assessment of motor fatigue in amyotrophic lateral sclerosis. J Neurol Sci 2001;191: Ingles JL, Eskes GA, Phillips SJ. Fatigue after stroke. Arch Phys Med Rehabil 1999;80: Ettinger AB, Weisbrot DM, Krupp LB, Coyle PK, Jandorf L, Devinsky O. Fatigue and depression in epilepsy. J Epilepsy 1998;11: Devinsky O. Therapy for neurobehavioral disorders in epilepsy. Epilepsia 2004;45 Suppl 2: Folstein MF, Folstein SE, McHugh PR. Mini-mental statew. A practical method for grading the cognitive state of patients for the clinician. J Psychiatr Res 1975;12: Krupp LB, LaRocca NG, Muir-Nash J, Steinberg AD. The fatigue severity scale. Application to patients with multiple sclerosis and systemic lupus erythematosus. Arch Neurol 1989;46: Devinsky O, Vickrey BG, Cramer J, Perrine K, Hermann B, Meador K, et al. Development of the quality of life in epilepsy inventory. Epilepsia 1995;36: Mollao lu M, Durna Z, Eflkazan E. Epilepsili hastaların Yaflam Kalitesinin QOLIE-89 (epilepside yaflam kalitesi ölçe i) ile de erlendirilmesi. Epilepsi Dergisi 2001;7: Cramer JA, Blum D, Reed M, Fanning K; Epilepsy Impact Project Group. The influence of comorbid depression on quality of life for people with epilepsy. Epilepsy Behav 2003;4: Birbeck GL, Hays RD, Cui X, Vickrey BG. Seizure reduction and quality of life improvements in people with epilepsy. Epilepsia 2002;43: Berto P. Quality of life in patients with epilepsy and impact of treatments. Pharmacoeconomics 2002; 20: Thomas SV, Koshy S, Nair CR, Sarma SP. Frequent seizures and polytherapy can impair quality of life in persons with epilepsy. Neurol India 2005;53: Djibuti M, Shakarishvili R. Influence of clinical, demographic, and socioeconomic variables on quality of life in patients with epilepsy: findings from Georgian study. J Neurol Neurosurg Psychiatry 2003;74:570-3.

6 26 Epilepsi Cilt 12, Say 1, Loring DW, Meador KJ, Lee GP. Determinants of quality of life in epilepsy. Epilepsy Behav 2004; 5: Boylan LS, Flint LA, Labovitz DL, Jackson SC, Starner K, Devinsky O. Depression but not seizure frequency predicts quality of life in treatment-resistant epilepsy. Neurology 2004;62: Szaflarski JP, Szaflarski M. Seizure disorders, depression, and health-related quality of life. Epilepsy Behav 2004;5: Johnson EK, Jones JE, Seidenberg M, Hermann BP. The relative impact of anxiety, depression, and clinical seizure features on health-related quality of life in epilepsy. Epilepsia 2004;45: Vickrey BG, Hays RD, Rausch R, Sutherling WW, Engel J Jr, Brook RH. Quality of life of epilepsy surgery patients as compared with outpatients with hypertension, diabetes, heart disease, and/or depressive symptoms. Epilepsia 1994;35: Dittner AJ, Wessely SC, Brown RG. The assessment of fatigue: a practical guide for clinicians and researchers. J Psychosom Res 2004;56: Chaudhuri A, Behan PO. Fatigue in neurological disorders. Lancet 2004;363: Pawlikowska T, Chalder T, Hirsch SR, Wallace P, Wright DJ, Wessely SC. Population based study of fatigue and psychological distress. BMJ 1994; 308: David A, Pelosi A, McDonald E, Stephens D, Ledger D, Rathbone R, et al. Tired, weak, or in need of rest: fatigue among general practice attenders. BMJ 1990; 301: Winningham ML, Nail LM, Burke MB, Brophy L, Cimprich B, Jones LS, et al. Fatigue and the cancer experience: the state of the knowledge. Oncol Nurs Forum 1994;21: Fisk JD, Pontefract A, Ritvo PG, Archibald CJ, Murray TJ. The impact of fatigue on patients with multiple sclerosis. Can J Neurol Sci 1994;21: Karlsen K, Larsen JP, Tandberg E, Jorgensen K. Fatigue in patients with Parkinson s disease. Mov Disord 1999;14: Shulman LM, Taback RL, Bean J, Weiner WJ. Comorbidity of the nonmotor symptoms of Parkinson s disease. Mov Disord 2001;16: Frucht MM, Quigg M, Schwaner C, Fountain NB. Distribution of seizure precipitants among epilepsy syndromes. Epilepsia 2000;41: