Psikobiyolojik KiĢilik Modeli ile BeĢ Faktör KiĢilik Kuramının Türk örnekleminde karģılaģtırılması

Transkript

1 262 Psikobiyolojik KiĢilik Modeli ile BeĢ Faktör KiĢilik Kuramının Türk örnekleminde AraĢtırma / Original article Psikobiyolojik KiĢilik Modeli ile BeĢ Faktör KiĢilik Kuramının Türk örnekleminde karģılaģtırılması Emine Sevinç SEVĠ TOK, 1 Haluk ARKAR 2 ÖZET Amaç: Bu çalışmanın amacı, Psikobiyolojik Kişilik Kuramı ile Beş Faktör Kişilik Kuramını karşılaştırarak boyutlar arasındaki olası ilişkileri ve boyutların birbirlerini yordama derecelerini saptamaktır. Yöntem: Çalışmanın örneklemi, yaşamlarının herhangi bir döneminde psikiyatrik veya psikolojik tedavi görmemiş olan 200 sağlıklı gönüllüden oluşmuştur. Veri toplama aracı olarak, Mizaç ve Karakter Ölçeği (MKÖ) ve Beş Faktör Kişilik Ölçeği (5FKÖ) kullanılmıştır. Sonuçlar: Sonuç olarak, kendini aşma boyutu dışında, tüm MKÖ boyutları 0.40 ve üzeri düzeyde en az bir 5FKÖ boyutu ile anlamlı korelasyon göstermiştir. Regresyon analizi sonuçlarında ise, 5FKÖ boyutlarının varyansının %37-60 oranda MKÖ boyutları tarafından, MKÖ boyutlarının varyansının da %3-60 oranında 5FKÖ boyutları tarafından açıklanabildiği bulunmuştur. Tartışma: Araştırma göstermiştir ki, boyutlar arasında anlamlı ilişkiler olsa da, iki kuram boyutsal olarak benzer kişilik özelliklerinden söz etmemekte, kendilerine özgü özellikler taşıyan kişilik örüntülerini barındırmaktadır. (Anadolu Psikiyatri Derg 2012; 13: ) Anahtar sözcükler: Kişilik, kişilik envanterleri, kişilik kuramları, Beş Faktör Kişilik Kuramı, Psikobiyolojik Kişilik Modeli ABSTRACT Comparison of Psychobiological Personality Model and Five Factor Personality Theory in Turkish sample Objective: The aim of this research was to compare these two personality theories in the dimensional sense and to determine their relations, overlapping and correlative predictions. Methods: The sample of this study consisted of 200 healthy volunteers. One hundred and twelve participants were male and their old were changed from 18 to 63. The sample was constituted according to snowball sampling method. Temperament and Character Inventory (TCI) and Five Factor Personality Inventory (FFPI) were used for data collection. Results: Except for the self-transcendence dimension, all dimensions of both theories are highly related over the level of 0.40, with at least one dimension of the other theory. According to regression analyzes 37-60% of FFPE dimensions variance was predicted by TCI dimensions and 3-60% of TCI dimensions variance was predicted by FFPI. Discussion: Nevertheless, these relations not indicate exactly overlapping, so two of personality theory s dimensions include unique properties in themselves. (Anatolian Journal of Psychiatry 2012; 13: ) Key words: personality, personality inventory, personality theories, Five Factor Personality Theory, Psychobiological Personality Model GĠRĠġ ram öncesi dönem yanlılıkları içerdikleri varsayılan dört mizaç boyutunu (yenilik arayıģı, zarardan Cloninger, kiģiliğin yapısını ve geliģimini tanımlamak için, genel bir psikobiyolojik kuram geliģtir- ilerledikçe geliģtiği düģünülen, kendilik kavramları kaçınma, ödül bağımlılığı ve sebat etme) ve yaģ miģtir. 1,2 Bu kiģilik kuramı, genetik olarak birbirinden bağımsız, yaģam boyunca durağan, sosyokül- karakter boyutunu (kendini yönetme, iģbirliği yap- hakkında içgörü öğrenmesi ile Ģekillenen üç türel etkiler karģısında değiģmez oldukları ve kavma ve kendini aģma) içermektedir. 1 Uzm.Psik., Ege Üniversitesi Klinik Psikoloji Doktora Programı Öğrencisi, 2 Doç.Dr., Ege Üniversitesi Psikoloji Bölümü, Ġzmir YazıĢma adresi / Address for correspondence: Uzm.Psik. E. Sevinç SEVĠ TOK, Ege Üniversitesi Klinik Psikoloji Doktora Programı, Bornova/Ġzmir sevincsevi83@yahoo.com GeliĢ tarihi: , Kabul tarihi: Anatolian Journal of Psychiatry 2012; 13:

2 Sevi Tok ve Arkar 263 Mizaç boyutları yeniliğe, tehlikeye, cezaya veya ödüle yanıt verilirken ortaya çıkabilecek farklılıklara göre tanımlanmaktadır. Mizaç faktörlerinden biri, yenilik arayıģı, yeniliğe yanıt olarak sık araģtırıcı aktivite, dürtüsel karar verme, ödül alma olasılığı belirdiğinde aģırılık ve taģkınlık, kolay sinirlenme ve engellenmeden aktif kaçınma gibi davranıģların baģlamasındaki kalıtsal bir eğilimdir. Ġkinci mizaç faktörü, zarardan kaçınma, gelecekte olabilecek sorunlar için kötümser endiģeler, belirsizlik korkusu ve yabancılardan utanma gibi pasif kaçıngan davranıģlar ve kolayca yorulma gibi davranıģların ketlenmesinde veya durdurulmasındaki bir kalıtsal yanlılıktır. Üçüncü mizaç faktörü, ödül bağımlılığı, kendini aģırı duygusallık, sosyal bağlılık ve diğerlerinin onayına bağımlılık ile gösteren davranıģların sürekliliğindeki bir kalıtsal eğilimdir. Önceleri ödül bağımlılığının bileģenlerinden biri olarak düģünülen, ancak daha sonra özerk bir boyut olarak oluģturulan dördüncü mizaç faktörü, sebat etme, engellenme, yorgunluk ve aralıklı pekiģtirilmeye rağmen davranıģın sürekliliğinin sağlanmasıyla iliģkili kalıtsal bir yanlılıktır. 1,3 Karakter, kendimiz, diğer insanlar ve diğer nesneler hakkındaki öğrendiğimiz kavramlarımıza dayalı olarak hedefler ve değerlerdeki bireysel farklılıklara karģılık gelmektedir. Kendilik kavramlarının üç yönü; bir kiģinin kendini hangi ölçüde bir otonom kiģi (kendini yönetme), toplumun entegre bir parçası (iģ birliği yapma) ve evrenin bütünleģmiģ bir parçası (kendini aģma) olarak tanımladığına göre farklılaģmaktadır. 2 Psikobiyolojik modelin geliģtirilmesine eģ zamanlı olarak, Eysenck in kiģilik faktörlerini (dıģa dönüklük-içe dönüklük) temel alarak, Costa ve McCrae tarafından geliģtirilen bir baģka boyutsal kiģilik modeli, BeĢ Faktör KiĢilik Kuramı olmuģtur. 4,5 BeĢ faktör sınıflandırmasının kökenini dil varsayımı oluģturmaktadır. Bu varsayıma göre, dil kiģilik özellikleri araģtırmalarının temel hareket noktasıdır. Ġnsanların gösterdiği tüm farklılıklar dünyadaki bütün dillerde kodlanmakta ve bu farklılıklar sözcüklerle yansıtılmaktadır. Bu düģünce ıģığında araģtırmacılar, bir taksonomi ve bu taksonomiye uyacak bir sınıflandırma yapma çalıģmalarına baģlamıģtır. KodlanmıĢ dil konusunda yapılan sistematik, nesnel ve kapsamlı çalıģmaların sonuçları, kiģilik boyutlarını ve bunların dildeki görünümlerini belirlemiģtir. Sözcükleri temel alarak yapılan bu çalıģmalar oldukça tutarlı biçimde beģ genel boyutun varlığını göstermiģtir: 5-7 DıĢa dönüklük (extraversion), yumuģak baģlılık (agreeableness), özdenetim (conscientiousness), duygusal tutarsızlık (neuroticism) ve geliģime açıklık (openness). Ġlk boyut olan dıģa dönüklük, Eysenck in dıģa dönüklük boyutu ile büyük ölçüde benzerdir ve temelde heyecanlı, neģeli, konuģkan, giriģken, aktivite düzeyi yüksek ve kiģilerarası iliģkilerde sosyal ve baskın olma gibi özellikleri içermektedir. Ġkinci boyut olan yumuģak baģlılık, kiģinin duyguları, düģünceleri ve davranıģlarında Ģefkatten düģmanlığa kadar uzanan bir çizgi boyunca kiģilerarası uyumun niteliğini değerlendirmektedir. Bu özelliği yüksek düzeyde taģıyan kiģiler yumuģak kalpli, iyi huylu, yardımsever, güvenli, nazik, bağıģlayıcı ve dürüstdür. Diğer bir boyut olan özdenetim, baģarı, organizasyon, planlama ve özdisiplin için gerekli olan yeterlilik ve sorumluluk duygusuna vurgu yapmaktadır. Dördüncü kiģilik boyutu olan duygusal tutarsızlık, kiģinin yaģadığı endiģe, kızgınlık, sıkıntı, düģünmeden hareket etme, güvensizlik ve depresyonu ifade etmektedir. Son olarak geliģime açıklık boyutu, araģtırmacılar arasında üzerinde en az fikir birliğine varılan boyuttur. Costa ve McCrae, bu boyut ile ilgili kiģilik özelliklerini analitik, karmaģık, liberal, geleneksel olmayan, özgün, hayal gücü kuvvetli, ilgileri geniģ, cesur, değiģikliği seven, sanata duyarlılık olarak tanımlamıģtır. 8 Yukarıda açıklanan bu iki boyutsal kiģilik modeli aynı temel kiģilik yapılarına mı vurgu yapmaktadır? Bu iki kiģilik kuramı alanda büyük yankı uyandırmıģ ve bu kuramların ölçüm araçlarıyla çok sayıda çalıģma yürütülmüģ olsa da, bu sorunun araģtırıldığı çalıģma sayısı oldukça sınırlıdır. Bu konudaki ilk çalıģmada, De Fruyt ve ark., bir dizi korelasyon analizinin sonucunda, iki kiģilik kuramının boyutları arasında birçok anlamlı iliģkiye ulaģmıģtır. En yüksek pozitif yönlü korelasyon zarardan kaçınma ile duygusal tutarsızlık ve iģbirliği yapma ile yumuģak baģlılık boyutları arasında bulunmuģtur; en yüksek negatif yönlü iliģkilerin ise, kendini yönetme ile duygusal tutarsızlık ve zarardan kaçınma ile dıģa dönüklük arasında olduğu saptanmıģtır. Bu bulgularla tutarlı olarak, çoklu regresyon analizlerinde de boyutlar arasında çok sayıda anlamlı biniģmeye ulaģılmıģtır. Sonuçlarda yordayıcı olarak psikobiyolojik kiģilik boyutları alındığında, beģ faktör boyutları için arasında değiģen regresyon katsayıları bildirilmiģtir. Tersine, beģ faktör boyutları yordayıcı olarak analize sokulduğunda, psikobiyolojik kiģilik boyutları için arasında değiģen regresyon katsayıları bildirilmiģtir. 9 Diğer bir çalıģma, örneklemini psikoloji öğrencilerinin oluģturduğu McDonald ve Holland ın çalıģmasıdır. Analiz sonuçlarında, De Fruyt ve ark.nın çalıģmasına paralel olarak anlamlı korelasyonlara ulaģılmıģtır. YumuĢak baģlılık, tüm psikobiyolojik kiģilik boyutları tarafından anlamlı olarak yordanabilen tek beģ faktör boyutu olarak bulunmuģtur. Ek olarak dıģa dönüklük, bütün mizaç boyutları tara- Anadolu Psikiyatri Derg 2012; 13:

3 264 Psikobiyolojik KiĢilik Modeli ile BeĢ Faktör KiĢilik Kuramının Türk örnekleminde fından anlamlı düzeyde yordanırken, geliģime açıklık tüm karakter boyutları tarafından anlamlı biçimde yordanmıģtır. Psikobiyolojik kiģilik boyutlarından yenilik arayıģı, beģ faktör boyutlarının tümü tarafından anlamlı düzeyde açıklanabilen tek boyut olmuģtur. 10 Ignjatovic ve Svrakic, iki kuramın boyutları arasındaki iliģkileri ve iki kiģilik ölçeğinin Eksen I ve Eksen II bozukluklarını ayırt edici gücünü değerlendirdikleri çalıģmalarında, diğer araģtırmaların bulgularına benzer sonuçlar elde etmiģtir. En yüksek pozitif korelasyon duygusal tutarsızlık ile zarardan kaçınma arasında, en yüksek negatif korelasyon duygusal tutarsızlık ile kendini yönetme arasında bulunmuģtur. 11 Son olarak, Masthoff ve ark.nın yürüttüğü ve yaģam kalitesi ile kiģilik arasındaki iliģkiyi sorguladıkları çalıģmada da, pozitif yönde yüksek korelasyonlar zarardan kaçınma ile duygusal tutarsızlık, iģbirliği yapma ile yumuģak baģlılık ve kendini yönetme ile özdenetim boyutları arasında saptanmıģtır. Negatif yönde korelasyonlar zarardan kaçınma ile dıģa dönüklük ve kendini yönetme ile duygusal tutarsızlık boyutları arasında bulunmuģtur. 12 Bu çalıģmanın amacı, Cloninger in Psikobiyolojik KiĢilik Kuramının yedi mizaç ve karakter boyutu ile BeĢ Faktör KiĢilik Kuramını temel alarak Türk toplumuna uyarlanan beģ temel kiģilik boyutu arasındaki olası iliģki ve benzerlikleri, ilk kez bir Türk örnekleminde değerlendirmektir. Diğer bir amaç ise, araģtırmanın bulgularından yola çıkılarak bu iki popüler kiģilik kuramının öne sürdüğü boyutların aynı Ģeyleri mi ölçtüğünü ve eğer öyleyse bütünleģik bir kurama gidilip gidilemeyeceğini tartıģmaktır. YÖNTEM Örneklem ÇalıĢmanın örneklemi, yaģamlarının herhangi bir döneminde psikiyatrik veya psikolojik tedavi görmemiģ olan 200 sağlıklı gönüllüden oluģmuģtur. Örnekleme kar topu yöntemi ile ulaģılmıģtır. Katılımcıların %56 sı erkektir. Örneklemin yaģ ortalamasının 36.0±11.83 (yaģ aralığı: 18-63) ve %62 sinin yaģ arasında kümelendiği gözlenmiģtir. Medeni durum açısından incelendiğinde, örneklemin %52'sinin evli, %44 ünün bekar ve %4'ünün boģanmıģ veya dul olduğu görülmüģtür. Katılımcıların %38 i lise, %7 si ortaokul ve %55 i üniversite mezunudur. Araçlar Mizaç ve Karakter Ölçeği-MKÖ (Temperament and Character Inventory-TCI): MKÖ, doğru/yanlıģ olarak doldurulan 240 maddeden oluģan bir öz bildirim ölçeğidir. Cloninger in Psikobiyolojik KiĢilik Anatolian Journal of Psychiatry 2012; 13: Kuramına dayalı olarak, dört mizaç ve üç karakter boyutunu ölçmektedir. Toplam 25 alt ölçekten 12'si mizaç, 13'ü karakter alt ölçeğidir. Ölçek puanları alt ölçeklerin toplamından oluģmaktadır. 2,13 MKE nin standardizasyonu Köse ve ark. tarafından yapılmıģ, Arkar ve ark. tarafından baģka bir çalıģmayla da sonuçlar desteklenmiģtir. 14,15 Beş Faktör Kişilik Ölçeği (5FKÖ): Somer ve ark. tarafından geliģtirilen 5FKÖ, her madde için tamamen uygun dan hiç uygun değil e giden beģli Likert tip puanlaması olan toplam 220 maddeden oluģmuģtur. Somer ve ark., ölçeğin maddelerini Uluslararası KiĢilik Madde Havuzu ndan (IPIP- International Personality Item Pool) yararlanarak belirlemiģtir. 5FKÖ'nün geliģtirilmesinde sıfatlar kadar kısa ifadeler veya klasik kiģilik ölçeklerindeki uzun ifadeler yerine, davranıģsal düzeyde tanımlamaları kapsayan kısa cümleciklerden oluģan maddeler kullanılmıģtır. Sonuç olarak, BeĢ Faktör KiĢilik Modeli üzerine inģa edilen ve madde analizi ile iç tutarlılık bağlamında oluģturulan bu ölçekten elde edilen bulgular, boyutların faktör yapısını, güvenilirliğini ve yapısal geçerliliğini desteklemiģtir. Ana faktörlerin Cronbach alfa değerleri arasında bulunmuģtur. 5FKÖ nün Türkçe formu beģ ölçek ve 17 alt ölçekten oluģmakta, her boyutun puanı alt ölçek puanlarının toplanmasıyla elde edilmektedir. 16 ĠĢlem Katılımcılara iki kiģilik ölçeği sırayla verilmiģtir. Olası bir sıra etkisini gidermek için MKÖ ve 5FKÖ'nün sıraları sistematik olarak değiģtirilmiģtir. Ölçeklerin baģında gerekli yönergeler verilmiģtir. Anketin ilk sayfasında çalıģma ile ilgili genel bir bilgi, çalıģmacıların bilgileri ve katılımın gönüllülük temeline dayandığına iliģkin açıklama eklenmiģtir. Bu sayfa, aynı zamanda demografik özelliklere iliģkin soruları da içermiģtir. Veriler, SPSS 15 paket programı yardımı ile analiz edilmiģtir. Önce, MKÖ'nün yedi alt ölçeği ile 5FKÖ'nün beģ alt ölçeği arasında Pearson momentler çarpımı korelasyon katsayıları hesaplanmıģtır. Ölçeklerin birbirini yordama düzeylerini belirlemek amacıyla çoklu regresyon analizi uygulanmıģtır. SONUÇLAR MKÖ ve 5FKÖ boyutlarının birbiriyle korelasyonları Elde edilen korelasyon katsayıları Tablo 1 de verilmiģtir. 5FKÖ nün her boyutunun MKÖ nün en az bir boyutu ile 0.40 ve üzeri düzeyde korelasyon gösterdiği saptanmıģtır. Boyutlar arasındaki en yüksek pozitif korelasyonlar yumuģak baģlılık ile iģbirliği yapma (r=0.63, p<0.01) ve duygusal tutar-

4 Sevi Tok ve Arkar 265 sızlık ile zarardan kaçınma (r=0.60, p<0.01) arasındadır. En yüksek düzeydeki negatif korelasyonlar dıģa dönüklük ile zarardan kaçınma (r=- 0.60, p<0.01) ve duygusal tutarsızlık ile kendini yönetme (r=-0.60, p<0.01) boyutları arasındadır ve üzerinde korelasyon katsayısına ulaģılan diğer iliģki örüntüleri Ģunlardır: DıĢa dönüklük ile yenilik arayıģı (r=0.40, p<0.01) ve ödül bağımlılığı (r=0.47, p<0.01); yumuģak bağlılık ile kendini yönetme (r=0.48, p<0.01); özdenetim ile yenilik arayıģı (r=-0.59, p<0.01); duygusal tutarsızlık ile iģbirliği yapma (r=-0.45, p<0.01); geliģime açıklık ile yenilik arayıģı (r=0.40, p<0.01). Kendini aģma boyutunun hiçbir 5FKÖ boyutu ile 0.40 ve üzeri düzeyde anlamlı bir iliģki göstermediği, sadece dıģa dönüklük boyutu ile istatistiksel olarak anlamlı bir korelasyonu olduğu gözlenmiģtir (r=0.17, p<0.05). Kendini aģma boyutunun, MKÖ nün diğer boyutlarıyla da yüksek düzeyde iliģkili olmadığı, zarardan kaçınma (r=-0.17, p<0.05) ve kendini yönetme (r=0.22, p<0.01) ile düģük düzeyde korelasyon gösterdiği bulunmuģtur. Tablo 1. Mizaç ve Karakter Ölçeği alt ölçeklerinin BeĢ Faktör KiĢilik Ölçeği puanları ile korelasyonları (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (1) Yenilik arama (2) Zarardan kaçınma -0.21** (3) Ödül bağımlılığı (4) Sebat etme ** 0.14* (5) Kendini yönetme ** 0.17* -0.22** (6) ĠĢbirliği yapma ** 0.41** -0.18* 0.59** (7) Kendini aģma * ** -0.15* (8) DıĢa dönüklük 0.40** -0.60** 0.47** 0.20** 0.38** 0.36** 0.17* (9) YumuĢak baģlılık -0.20** -0.29** 0.30** 0.17* 0.48** 0.63** ** (10) Özdenetim -0.59** ** 0.30** 0.24** ** (11) Duygusal tutarsızlık ** ** -0.60** -0.45** ** -0.53** -0.32** (12) GeliĢime açıklık 0.40** 0.34** 0.25** 0.32** 0.31** 0.42** ** 0.28** ** * p<0.05, ** p<0.01 5FKÖ boyutlarının MKÖ boyutlarına iliģkin yordayıcı gücü 5FKÖ boyutlarının yordayıcı ve MKÖ boyutlarının bağımlı değiģken olduğu bir dizi çoklu regresyon analizi uygulanmıģtır (Tablo 2). Yedi analizin sonucunda, MKÖ boyutlarının varyansının %3-60 oranda 5FKÖ boyutları tarafından açıklanabildiği bulunmuģtur ( arasında değiģen çoklu regresyon puanları elde edilmiģtir). Özel olarak, mizaç boyutlarından zarardan kaçınma ve yenilik arayıģı ile karakter boyutlarından kendini yönetme ve iģbirliği yapma boyutlarının varyansının önemli bir bölümü 5FKÖ faktörleri tarafından açıklanmıģtır. Korelasyon analizi sonuçlarına göre, kendini aģma boyutunun varyansının sadece %3 lük kısmı 5FKÖ boyutları tarafından yordanabilmiģtir. MKÖ boyutlarının, 5FKÖ nün hangi boyutları tarafından öncelikli olarak yordanabildiğinin belirlenebilmesi için hiyerarģik regresyon analizi (Stepwise) uygulanmıģtır. Özdenetim, dıģa dönüklük ve geliģime açıklık, yenilik arayıģının baģlıca yordayıcıları olarak bulunmuģtur ve bu boyutlar yenilik arayıģının varyansının%59 unu açıklamıģtır. Sırasıyla duygusal tutarsızlık, dıģa dönüklük ve özdenetim Tablo 2. 5FKÖ boyutlarının yordayıcı, MKÖ boyutlarının bağımlı olduğu çoklu regresyon analizi sonuçları YA ZK ÖB SE KY ĠY KA DıĢa dönüklük 0.34** -0.36** 0.54** * 0.19* YumuĢak baģlılık ** -0.22** 0.16* 0.63** Özdenetim -0.56** 0.19* ** Duygusal tutarsızlık ** 0.40** ** GeliĢime açıklık 0.27** ** Çoklu Regresyon R² * p<0.05, ** p<0.01, YA: Yenilik arayışı, ZA: Zarardan kaçınma, ÖB: Ödül bağımlılığı, SE: Sebat etme, KY: Kendini Yönetme, İY: İşbirliği yapma, KA: Kendini aşma Anadolu Psikiyatri Derg 2012; 13:

5 266 Psikobiyolojik KiĢilik Modeli ile BeĢ Faktör KiĢilik Kuramının Türk örnekleminde zarardan kaçınmadaki varyansın %56 sını açıklamıģtır. Ödül bağımlılığı boyutu açısından analiz sonuçları incelendiğinde, dıģa dönüklük, yumuģak baģlılık ve duygusal tutarsızlık faktörlerinin bu boyutun varyansının %34 ünü açıklayabildiği bulunmuģtur. Sebat etme, özdenetim, geliģime açıklık ve yumuģak baģlılık tarafından istatistiksel olarak anlamlı Ģekilde yordanmıģ ve bu boyutlar sebat etmenin varyansının %26'sını açıklamıģtır. Karakter boyutlarından duygusal tutarsızlık, yumu- Ģak baģlılık ve dıģa dönüklük faktörleri kendini yönetmenin varyansını %41 oranında açıklamıģtır. ĠĢbirliği yapma boyutunu ise, yumuģak baģlılık ve dıģa dönüklük boyutları en iyi biçimde yordayabilmiģ ve varyansının %47 lik bölümünü açıklayabilmiģtir. Son olarak, kendini aģma boyutunun 5FKÖ nün boyutlarından sadece dıģa dönüklük tarafından anlamlı biçimde yordanabildiği ve varyansının da (%3) çok küçük bir bölümünün bu boyut tarafından açıklanabildiği saptanmıģtır. MKÖ boyutlarının 5FKÖ boyutlarına iliģkin yordayıcı gücü Diğer bir dizi çoklu regresyon analizinde, MKÖ boyutları yordayıcı ve 5FKÖ boyutları bağımlı değiģken olarak analiz edilmiģtir. Tablo 3 te görüldüğü gibi, 5FKÖ boyutlarının varyansının %37-60 oranda MKÖ boyutları tarafından açıklanabildiği bulunmuģtur ( arasında değiģen çoklu regresyon puanları). Özellikle dıģa dönüklük, özdenetim ve duygusal tutarsızlık büyük oranda MKÖ boyutları tarafından yordanabilmiģtir. 5FKÖ boyutlarının MKÖ nün hangi boyutları tarafından öncelikli olarak yordanabildiğinin belirlenebilmesi için hiyerarģik regresyon analizi (Stepwise) uygulanmıģtır. Sonuçlarda, dıģa dönüklük boyutunu, zarardan kaçınma, ödül bağımlılığı, yenilik arayıģı ve kendini yönetme istatistiksel olarak anlamlı biçimde yordamıģtır ve bu dört boyut dıģa dönüklük boyutunun varyansının %59 sunu açıklamıģtır. ĠĢbirliği yapma, yenilik arayıģı ve zarardan kaçınma da, yumuģak baģlılık boyutunun varyansının %48 lik bölümünü açıklamıģtır. Özdenetimin varyansının %53 lük bölümü de sırasıyla yenilik arayıģı, sebat etme, kendini yönetme ve ödül bağımlılığı boyutları tarafından açıklanmıģtır. Duygusal tutarsızlık boyutunun en iyi yordayıcıları ise, zarardan kaçınma, kendini yönetme ve yenilik arayıģı boyutları olarak bulunmuģtur; bunlar duygusal tutarsızlık boyutunun varyansının %54 ünü açıklamıģtır. GeliĢime açıklık boyutu, yenilik arayıģı, sebat etme ve kendini yönetme tarafından istatistiksel olarak anlamlı biçimde yordanmıģ; varyansının %35 i bu boyutlar tarafından açıklanmıģtır. Tablo 3. MKÖ boyutlarının yordayıcı, 5FKÖ boyutlarının bağımlı olduğu çoklu regresyon analizi sonuçları D YB ÖD DT GA Yenilik Arama 0.28** -0.20** -0.57** ** Zarardan Kaçınma -0.41** ** Ödül Bağımlılığı 0.33** * Sebat Etme ** ** Kendini Yönetme ** -0.29** 0.18* ĠĢbirliği Yapma ** * 0.07 Kendini AĢma Çoklu R R² * p<0.05, ** p<0.01, D: Dışa dönüklük; YB: Yumuşak başlılık; ÖD: Özdenetim; DT: Duygusal tutarsızlık; GA: Gelişime açıklık MKÖ ve 5FKÖ boyutları açısından yol analizi denemeleri Ġki kiģilik ölçeğinin boyutları arasındaki iliģkiler, korelasyon ve regresyon analizleri ile incelenmiģtir. Gerek analiz sonuçlarında ortaya çıkan yüksek iliģkiler, gerekse iki kiģilik kuramının boyutlarının baģlıca özellikleri dikkate alınarak, iliģkili faktörlerin oluģturduğu iki temel model yol analizi ile test edilmiģtir. Ġlk olarak, aralarında yüksek düzeyde anlamlı iliģkiler bulunan kendini yönetme, duygusal tutarsız- Anatolian Journal of Psychiatry 2012; 13: lık, zarardan kaçınma ve dıģa dönüklük kiģilik boyutlarını içeren farklı modeller kurulmuģ ve test edilmiģtir. Uyum indeksleri tarafından en iyi Ģekilde desteklenen son model ġekil 1 de gösterilmektedir. Modelin uyum indekleri Ģu Ģekildedir: χ 2 (2,200)=2.81, p>0.05; NC=1.4; RMSEA=0.045; CFI=0.99; SRMS=0.032; GFI=0.99. Modelde oluģturulan bütün yollar p<0.01 derecede anlamlı çıkmıģtır. Kendini yönetme ve duygusal tutarsızlık, zarardan kaçınmanın aracı değiģkenliği sonucunda dıģadönüklüğe bağlanmıģtır. Sonuç

6 Sevi Tok ve Arkar Kendini yönetme -0.21** 0.94 Zarardan kaçınma -0.57** DıĢa dönüklük 0.67** 1.00 Duygusal tutarsızlık 0.25** ġekil 1. MKE ve 5FKE boyutlarının oluģturduğu birinci model olarak, aracı model dıģadönüklüğün varyansının %35 lik kısmını açıklamıģtır. Ġkinci model ise, yüksek iliģkiler gösteren diğer bir grup kiģilik boyutundan oluģturulmuģ ve bu boyutları içeren farklı modeller test edilmiģtir. Sonuç olarak, duygusal tutarsızlık, kendini yönetme, yumuģak baģlılık, iģbirliği yapma ve özdenetim boyutlarından alternatif modellerin analiz edilmesi sonucunda, modele uymayan özdenetim bağlantısı analizden çıkartılmıģtır. Uyum indeksleri tarafından en iyi Ģekilde desteklenen son model ġekil 2 de gösterilmektedir. Modelin uyum indeksleri χ 2 (2,200)=0.21, p>0.05; NC=0.10; RMSEA=0.002; CFI=0.98; SRMS=0.0089; GFI=0.99 Ģeklindedir. 0.63** ** YumuĢak baģlılık 1.00 Kendini yönetme 0.37* Duygusal tutarsızlık 0.42** 0.27** ĠĢbirliği yapma 0.67** ġekil 2. MKÖ ve 5FKÖ boyutlarının oluģturduğu ikinci model Modelde oluģturulan bütün yollar p<0.01 derecede anlamlı çıkmıģtır. Kendini yönetme, duygusal tutarsızlık üzerinden yumuģak baģlılık ve iģbirliği yapma boyutlarına bağlanmıģtır. YumuĢak baģlılık ve iģbirliği yapma da birbirlerine bağlanmıģtır. Sonuç olarak, bu model yumuģak baģlılık ve ĠĢbirliği yapma boyutlarının varyanslarını sırasıyla %37 ve %33 oranlarında açıklamıģtır. TARTIġMA Bu çalıģmanın amacı, MKÖ ile ölçülen Cloninger - in çok boyutlu psikobiyolojik kiģilik kuramı ve 5FKÖ ile ölçülen beģ faktör kiģilik kuramı arasındaki boyutsal iliģkinin Türk örnekleminde araģtırılması ve bu iki kiģilik kuramından oluģan bütünleģik bir kurama gidilip gidilemeyeceğini tartıģmaktır. ÇalıĢmadan elde edilen analiz sonuçlarına bakıldığında, MKÖ nün yedi boyutu ile 5FKÖ nün beģ boyutu arasında belli oranlarda anlamlı iliģkiler bulunduğu görülmüģtür. Kendini aģma boyutu dıģında, tüm MKÖ boyutları 0.40 ve üzerinde en az bir 5FKÖ boyutu ile korelasyon göstermiģtir. Bu Anadolu Psikiyatri Derg 2012; 13:

7 268 Psikobiyolojik KiĢilik Modeli ile BeĢ Faktör KiĢilik Kuramının Türk örnekleminde durum, MKÖ nün veya 5FKÖ boyutlarının yordayıcı ve diğerinin bağımlı değiģken olduğu regresyon analizlerinde de desteklenmiģtir. Yüksek düzeydeki negatif korelasyonlar göz önünde bulundurulduğunda, dıģa dönüklük boyutundan yüksek ve zarardan kaçınma boyutundan düģük puan alan kiģilerin özellikleri Ģu Ģekilde özetlenebilir: ĠletiĢime açıktırlar, iyimser bir bakıģ açıları vardır, yeni kiģiler veya yeni çevrelerin karģısında utangaçlık göstermezler. Diğer bir yüksek negatif iliģkiye bakılacak olursa, duygusal tutarsızlık ve kendini yönetme boyutları iki karģıt ucu temsil etmektedir: Ġlki psikopatolojiyi, diğeri ise ruhsal olgunluğu temsil etmektedir. Yüksek düzeydeki pozitif iliģkiler incelendiğinde, duygusal tutarsızlık ve zarardan kaçınma boyutlarının iliģkili olması ĢaĢırtıcı değildir; iki boyut da bir anlamda endiģeye yatkınlığı beraberinde getirmektedir. Zarardan kaçınma özelliği olaylar karģısında kaygı duymaya yatkınlığı, dolayısıyla duygusal değiģkenliği beraberinde getirmektedir. Duygusal tutarsızlık kiģilik özelliği de, olaylara karģı olu- Ģacak beklentilerin kaygılanmaya neden olmasını, yeni ortamlarda yeni kiģilere karģı temkinli yaklaģmayı beraberinde getirecektir. Bir baģka yüksek pozitif yönde iliģki iģbirliği yapma ile yumuģak baģlılık boyutları arasında bulunmuģtur. Bu oldukça anlamlı görülmektedir; iģbirliği yapma kiģilik özelliğinin fazla olması aynı zamanda, insanlara karģı hoģgörülü olmayı, olaylar karģısında uzlaģmacı ve sakin olmayı beraberinde getirecektir. Aynı Ģekilde, yumuģak baģlılık, insanları hoģgörülü bir Ģekilde onaylayıp kabul etmek, kiģilere karģı merhametli ve yardım sever yaklaģmak, insanlarla empati kurmak gibi özellikler ile bağlantılıdır. Önceki çalıģmalarda, kendini aģma boyutunun hemen hiçbir 5FKÖ boyutu ile iliģkili olmadığı, hatta MKÖ nün diğer ölçeklerle de iliģkisinin çok sınırlı olduğu, bu nedenle Psikobiyolojik KiĢilik Kuramının biricik özellikteki tek boyutu olarak algılanması gerektiğini bildirilmiģtir Bu araģtırmanın verileri de önceki sonuçları doğrular niteliktedir. Kendini aģma boyutu, dıģa dönüklük dıģında hiçbir 5FKÖ ile istatistiksel olarak anlamlı bir iliģki göstermemiģtir. DıĢa dönüklük boyutu ile olan korelasyonu da oldukça düģüktür (r=0.17, p<0.05). Kendini aģma boyutunun Psikobiyolojik KiĢilik Modelinin manevi yanı olması, farkındalığını kaybetmeyle birlikte içgörüde büyüme, yaratıcılık ve özgünlüğün tetiklendiği evrenle ve doğayla güçlü bağlantı kurma eğilimi, ruhani olaylara inanma gibi özellikleri betimlemesi, BeĢ Faktör KiĢilik Kuramına göre ne kadar farklı bir yöne iģaret ettiğini göstermektedir. 17 Çoklu regresyon analizi sonuçlarında, BeĢ Faktör KiĢilik Kuramı ile yedi boyutlu Psikobiyolojik KiĢilik Anatolian Journal of Psychiatry 2012; 13: Modelinin, boyutsal olarak yüksek düzeyde iliģki göstermiģ olsalar da, genel olarak iki kuramın boyutlarının tam bir biniģme göstermediği sonucuna varılmıģtır. Dolayısıyla, bu iki ölçek aynı Ģeyi ölçen iki araç olmaktan çok, birbiriyle iliģki gösteren ancak kendilerine özgü birçok yararlı bilgi de sağlayan iki kiģilik ölçeği olarak değerlendirilmelidir. Yukarıdaki yorumların ıģığında, toplanan veriler kullanılarak iki model sınaması yapılmıģtır. Birinci modelde, psikopatolojiyle bire bir iliģkili olarak gösterilen, bu çalıģmada da yakın iliģkileri kanıtlanan kendini yönetme ve duygusal tutarsızlık boyutları, özellikle anksiyeteyle iliģkili olduğu düģünülen zarardan kaçınma boyutu üzerinden dıģa dönüklük özelliğini etkilemektedir. Diğer modelde ise, kendini yönetme boyutu, kiģinin duygusal açıdan dengeliliğini gösteren duygusal tutarsızlık boyutu üzerinden insan iliģkileriyle bağlantısı olan yumuģak baģlılık ve iģbirliği yapma boyutlarını açıklamaktadır. Dolayısıyla, bu iki yol analizinin sonuçları, kendini yönetme ve duygusal tutarsızlık boyutlarının kiģilik özellikleri anlamında iki temel faktör olduğunu bir anlamla göstermektedir. Gerek klinik değerlendirmelerde, gerekse normal popülasyondaki personel seçimi gibi süreçlerde, iki boyutun değerlendirilmesi sonucunda değerli ve doyurucu bilgilere ulaģılabileceği düģünülmektedir. Örneğin, klinik bir değerlendirme sırasında, 5FKÖ uygulanan ve duygusal tutarsızlık puanı yüksek çıkan bir kiģide, MKÖ nün kendini yönetme puanları da normal düzeyden düģük olarak saptanırsa, bir psikopatoloji olasılığı vardır. Bu aģamada, kiģinin olaylar karģısında duygusal dengeyi sağlayabilmesi için yardımcı biliģsel davranıģçı tekniklerin öğretilmesi veya sorun olarak gördüğü yaģantılar karģısında kendini yönetme, bir anlamda problem çözme, zaman yönetimi becerilerinin kiģiye öğretilmesi iyileģme sürecinde yardımcı bir rol oynayacaktır. Bunun dıģında, sınanan birinci model açısından, bu kiģilerde olası zarardan kaçınma davranıģları incelenmeli, özellikle anksiyete ve içe kapanıklık bulguları ayrıntılı biçimde incelenmeli, uyglunacak giriģimlelerde sosyal beceri eğitimi ve maruz bırakma tekniğine yer verilmelidir. Bir baģka örnek, iģe alım sürecinde, özellikle bir ekiple çalıģabilecek eleman arayıģında, 5FKÖ nün yumuģak baģlılık boyutunun yüksek olmasının yanı sıra, MKÖ nün iģbirliği yapma boyutunun da kiģi hakkında yararlı bilgiler sağlayacağı düģünülmektedir. Aynı zamanda, bu iki değiģkenin zarardan kaçınma ve kendini yönetme becerileri ile iliģkili olması, iģe alım sürecine kiģi hakkında önemli bilgiler verecektir. Bu çalıģma, ülkemizde ve tüm dünyada sık kullanılan iki kiģilik kuramının benzer ve farklı yönlerinin incelenmesi amacıyla yapılmıģ ve araģtırmada

8 Sevi Tok ve Arkar 269 çıkan sonuçlar ıģığında iki kuramın boyutlarının entegre edildiği iki model test edilmiģtir. Gelecekteki çalıģmalarda sosyodemografik özellikler açısından daha heterojen ve geniģ çaplı bir örneklemle, boyutların alt boyutlarının da değerlendirildiği bir araģtırmanın yapılması, tüm boyut ve alt boyutların alındığı farklı modellerin kurulup test edilmesi kiģilik kuramlarına sağlayacağı katkı bakımından faydalı olacaktır. Ġleride yapılabilecek bu araģtırmaların ıģığında, bazı boyutların birleģtirilmesi veya bazılarının eklenmesi suretiyle yeni ve daha evrensel bir boyutsal kiģilik kuramının oluģturulması ve özellikle klinik anlamda kullanımının sağlanması, alanda oluģan fikir ayrılıklarını en aza indirecektir. KAYNAKLAR 1. Cloninger CR. A systematic method for clinical description and classification of personality variants. Arch Gen Psychiatry 1987; 44: Cloninger CR, Svrakic DM, Przybeck, TR. A psychobiological model of temperament and character. Arch Gen Psychiatry 1993; 50: Cloninger CR. A unified biosocial theory of personality and its role in the development of anxiety states. Psychiatr Dev 1986; 3: McCrae RR, Costa PT. Updating norman s adequate taxonomy : Intelligence and personality dimensions in natural language and in questionnaires. J Pers Soc Psychol 1985; 49: Costa PT, McCrae RR. NEO-PIR, Professional Manual. Florida, Psychological Assessment Resources, Digman JM. Personality structure: emergence of the five-factor model. Annu Rev Psychol 1990; 41: Goldberg LR. The structure of phenotypic personality traits. Am Psychol 1993; 48: Somer O, Korkmaz M, Tatar A. Kuramdan Uygulamaya Beş Faktör Kişilik Modeli ve Beş Faktör Kişilik Envanteri (5FKE). İzmir, Ege Üniversitesi Basımevi, De Fruyt FD, Van De Wiele L, Van Heeringen C. Cloninger s psychobiological model of temperament and character and the five-factor model of personality. Pers Ind Differ 1994; 29: McDonald DA, Holland D. Examination of relations between the neo personality inventory-revised and the temperament and character inventory. Psychol Rep 2002; 91: Ignjatovic TD, Svrakic D. Western personality models applied in eastern Europe: Yugoslav data. Compr Psychiatry 2003; 44: Masthoff ED, Trompenaars FJ, Van Heck GL, Hodiamont PP, De Vries J. The relationship between dimensional personality models and quality of life in psychiatric outpatients. Psychiatry Res 2007; 149: Cloninger CR, Przybeck TR, Svrakic DM, Wetzel RD. The Temperament and Character Inventory (TCI): A Guide to Its Development and Use. USA, Center for Psychobiology of Personality, Köse S, Sayar K, Ak İ, Aydın N, Kalelioğlu Ü, Kırpınar İ, ve ark. Mizaç ve karakter envanteri (Türkçe TCI): geçerlik, güvenirliği ve faktör yapısı. Klinik Psikofarmakoloji Bülteni 2004; 14: Arkar H, Sorias O, Tunca Z, Şafak C, Alkın T, Akdede BB, ve ark. Mizaç ve karakter envanteri nin Türkçe formunun faktör yapısı, geçerlik ve güvenirliği. Türk Psikiyatri Dergisi 2005; 16: Somer O, Korkmaz M, Tatar A. Beş faktör kişilik envanteri nin geliştirilmesi I: ölçek ve alt ölçeklerin oluşturulması. Türk Psikoloji Dergisi 2002; 17: Arkar H. Cloninger in psikobiyolojik kişilik kuramı. Türk Psikoloji Bülteni 2005; 36: Anadolu Psikiyatri Derg 2012; 13: