3. Türkiye stihdam ve Ba lant lar Genel Nitelikler

Transkript

1 3. Türkiye stihdam 3. Türkiye stihdam ve Ba lant lar 3.1. Genel Nitelikler Türkiye istihdam sahip olunan veri kaynaklar aç s ndan ve k smen daha tutarl olarak 1988 sonras na iliflkin bilgilerle incelemek mümkündür 4. Türkiye istihdam belirtilen son on alt y ll k dönem içinde 17.7 bin den 21.7 bine ulaflarak yaklafl k toplam yüzde 22.5 lik bir art fl göstermifltir. Ayn dönem içinde 15 üzeri yafltaki çal flma ça ndaki nüfus ise yüzde 48 oran nda art fl göstermifltir. stihdam n y ll k art fl h z y llara göre de iflmekle beraber, 2000 sonras nda istidam art fl h z nda krizler nedeni ile belirgin bir düflüklük gözlenmektedir. Örne in 2004 y l istihdam seviyesi hala 1998 y l ile eflit düzeydedir. Çizelge 3.1. Y llara Göre stihdam Art fl Oran 1998= Kaynak: TÜ K statistik Göstergeler Toplam istihdam n cinsiyet temelinde yaklafl k yüzde 76 s n erkeklerden oluflmaktad r. Erkek istihdam ndaki art fl ile Kad n istihdam ndaki art fl aras nda, kad nlar aleyhine önemli bir fark bulunmaktad r. Kad nlar n istihdam nda yüzde 10 luk bir art fl gözükürken erkek istihdam yaklafl k üç kat fazla bir de ere ulaflmaktad r. stihdam oranlar incelendi i zaman kad nlar n istihdam daha çok k rsal yörelerde, kentsel yerlerde ise daha çok düflük nitelikli ifllerde veya ev kad nl statüsü içinde yer alarak iflgücü d fl nda kald gözlenmektedir. Türkiye istihdam n n k rsal ve kentsel yerler aras ndaki mekânsal da l m kentsel yerlerin yüzde 54 lük bir payla a rl bulunmaktad r. Buna ra men, y llar aras nda kentsel istihdam ortalama yüzde 63 oran nda artm fl, k rsal istihdamda ise yüzde 6 l k bir azalma gerçekleflmifltir. Bu azalmaya ra men k rsal istihdam n hala toplam istihdam içinde yüzde 45 lik bir paya sahiptir. (Bütün Sektörler için) öncesine iliflkin veri kaynaklar bulunmakla beraber D E verileri aras nda istihdama iliflkin belirgin farklar gözükmektedir. 41

2 Türkiye flgücü Piyasalar Durum Raporu Çizelge 3.2. Kent-K r ve Cinsiyet Ayr m nda stihdam Oran (%) Türkiye 52,1 46,7 45,6 44,4 43,2 43,7 Erkek 73,5 68,9 66,5 63,9 62,9 64,7 Kad n 31,2 24,9 25,1 25,3 23,9 22,9 Kent 41,5 0,2 38,9 38,1 37,7 38,4 Erkek 69,5 65,4 53,3 60,7 60, Kad n 13,1 15,0 14,5 15,5 15, K r 63,6 56,4 56,0 54,3 51,9 52,1 Erkek 78,0 74,1 71,4 69,0 67, Kad n 50,2 39,4 41,0 40,2 32, Kaynak: D E, H A Çizim 3.1. Düzey 1 e Göre stihdam Oran (%), 2004 Güney Do u Anadolu Orta Do u Anadolu 36,17 37,72 Kuzey Do u Anadolu 50,71 Do u Karadeniz 63,66 Bat Karadeniz 50,04 Orta Anadolu 38,38 Akdeniz Bat Anadolu Do u Marmara Ege Bat Marmara stanbul Türkiye 41,46 39,64 43,86 46,68 49,33 41,08 43,66,00 10,00 20,00 30,00 40,00 50,00 60,00 70,00 42

3 3. Türkiye stihdam Çizim 3.2. Düzey 1 e Göre stihdam n Dikey Da l m (%) 12% 5% 8% 9% 9% 15% 5% 15% 7% 4% 4% 7% stanbul?stanbul Batı Bat Marmara Ege Do?u Do u Marmara stanbul Batı Anadolu Akdeniz Orta Anadolu Batı Bat Karadeniz Do u Do?u Karadeniz Kuzey Do u Do?u Anadolu Anadolu Orta Do u Do?u Anadolu G ney Güney Do u Do?u Anadolu 3.2. stihdam n Bölgesel Da l m Türkiye istihdam n bölgelere göre farkl özellikler sunmas beklenen bir geliflmedir. flgücü Kat l m Oran nda gözüktü ü gibi stihdam oran Türkiye ortalamas üstünde olan bölgeler hemen hemen ayn bölgelerdir. Tar msal istihdam n yo un oldu u Do u Karadeniz bölgesi ortalama istihdam oran n n (% 43.7) yaklafl k 20 puan üstünde istihdam oran na sahiptir. Belirgin olarak Sanayi ve Hizmet istihdam n n yayg n oldu u Bat Marmara, Do u Marmara, stanbul ve Ege bölgeleri ortalama % 44.7'lik istihdam oran na sahiptir. stihdam oran aç s ndan yüzde 63.6'l k istihdam oran ile Trabzon en yo un istihdam yaratan bir ildir. Bu ilin ayn zamanda toplam istihdam içinde Tar m istihdam n n en yo un oldu u illerden biri olmas da oran n yüksekli ine etki etmektedir. stihdam oran en düflük illerden biri ise fianl urfa ve Hatay olmaktad r (%34.9 ve %35.1) y l ndan bu yana D E taraf ndan yap lan H A yay nlar nda bölgesel özellikler dikkate al nmamakta idi. lk kez 2000 y l nda H A leri yedi co rafi bölge temeline göre ayr flt r lm flt. Buna göre 2000 y l nda istihdam oran en yüksek olan bölge Karadeniz bölgesidir. Benzer biçimde toplam istihdam içinde Marmara Bölgesi nden sonra en yo un istihdam Karadeniz bölgesinde yarat lmaktad r. 43

4 Türkiye flgücü Piyasalar Durum Raporu 70,0 30,0 20,0 10,0 0,0 Çizim 3.3. Düzey 2 ye Göre stihdam Oran (%), ,0 53,3 53,7 45,8 46,3 48,9 51,1 50,0 43,7 41,1 41,8 38,2 38,8 41,2 40,0 Toplam TR10 ( stanbul) TR2 (Tekirda, Edirne, K rklareli) TR22 (Bal kesir, Çanakkale) TR31 ( zmir) TR32 (Ayd n, Denizli, Mu la) TR33 (Manisa, Afyon Kütahya, Uflak) TR41 (Bursa, Eskiflehir, Bilecik) TR42 (Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu, Yalova) TR51 (Ankara) TR52 (Konya, Karaman) TR61 (Antalya, Isparta, Burdur) Çizelge 3.3. Yedi Co rafi Bölgeye Göre stihdam (%), 2000 Bölgenin Toplam Kentsel K rsal Bölgeler toplam stihdam Bölgenin stihdam Bölgenin stihdam Bölgenin 15+ Oran istihdamdaki Oran istihdamdaki Oran istihdamdaki yafl grubu pay pay pay içindeki pay Marmara %28.4 %43.6 %26.9 %41.9 %38.4 %50.6 %13.7 Ege %14.3 %46.4 %14.4 %41.5 %13.0 %52.1 %16.0 Akdeniz %12.7 %41.3 %11.4 %38.0 %11.3 %45.9 %11.4 ç Anadolu %17.3 %41.0 %15.4 %36.9 %16.2 %47.9 %14.5 Karadeniz %12.0 %52.0 %16.2 %42.1 %8.0 %74.6 %25.7 Do u A. %7.3 %47.5 %7.5 %34.9 %4.9 %59.1 %10.5 Güneydo u Ana. %8.1 %46.1 %8.2 %38.5 %8.1 %59.2 %8.3 Türkiye %100 %46.6 %100 %39.8 %100 %55.9 %100 Kaynak: D E, H A ,5 41,6 38,7 35,1 36,2 36,0 TR62 (Adana, Mersin) TR63 (Hatay, K. Marafl, Osmaniye) TR71 (K r kkale, Aksaray, Ni de, Nevflehir, K rflehir) 63,7 56,0 55,2 45,4 38,7 36,6 36,5 37,8 34,9 TR72 (Kayseri, Sivas, Yozgat) TR81 (Zonguldak, Karabük, Bart n) TR82 (Kastamonu, Çank r, Sinop) TR83 (Samsun, Tokat, Çorum, Amasya) TR90 (Trabzon, Ordu, Giresun, Rize, Artvin, Gümüflhane) TRA1 (Erzurum, Erzincan, Bayburt) TRA2 (A r, Kars, I d r, Ardahan) TRB1 (Malatya, Elaz, Bingöl, Tunceli) TRB2 (Van, Mufl, Bitlis, Tunceli) TRC1 (Gaziantep, Urfa, Diyarbak r) TRC2 (fianl urfa, Diyarbak r) TRC3 (Mardin, Batman, fi rnak, Siirt) 2000 y l ile 2004 y l verileri aras nda bölgesel istihdam içinde çok farkl sonuçlar bulunmamaktad r. Buna ra men Marmara bölgesinin pay n n artmakta oluflu, Güneydo u Anadolu ve Karadeniz bölgelerinde istihdamda azalmalar n kayna n n tar msal istihdamdan kayma ile aç klanmas mümkündür. 44

5 3. Türkiye stihdam Çizelge 3.4. Yedi Co rafi Bölgeye Göre Toplam stihdam Oranlar (%) ( 5 )2004 Bölgeler Bölgenin stihdam Bölgenin Toplam15+ Oran stihdamdaki Yafl grubu Pay çindeki Pay Marmara Ege Akdeniz ç Anadolu Karadeniz Do u Anadolu Güneydo u Anadolu Türkiye Kaynak : D E statistik Y ll 2004 stihdam n sektörel da l m da bölgelere göre önemli farklar içermektedir y l verileri ile 2004 y llar aras n karfl laflt rd m z zaman, bölgeler aras nda istihdam n tar msal yap s ndaki de iflme Çizelge 3.5 de izlenmektedir. Çizelge 3.5. Tar msal stihdamda Bölgeleraras De iflim Bölgeler Bölgenin Bölgenin Tar msal stihdamda Tar msal stihdamda Pay 1990 %( 6 ) Pay 2004 % Marmara Ege Akdeniz ç Anadolu Karadeniz Do u Anadolu Güneydo u Anadolu Türkiye Kaynak: D E statistik Y ll 2004 Bölgelerin tar msal istihdamlar aç s ndan, Marmara ve Ege bölgelerinde Tar msal istihdam genel olarak sabit bir oranda kalmaktad r. Öte yandan, Akdeniz, Güneydo u ve Do u Anadolu bölgelerinde tar msal istihdam azalmakta, sadece 5 D E 2004 y l nda Düzey 1 adl ve 12 bölgeye göre tasnif edilmifl de erler 2000 y l için yap lan 7 bölgeli tasnife göre yeniden taraf m zdan hesaplanm flt r y l nufus say m sonuçlar ndan Aktaran. Tunal fikur a haz rlanan rapor,1990 y l verileri için 12 yafl üzeri nüfus dikkate al nm flt r. 45

6 Türkiye flgücü Piyasalar Durum Raporu Karadeniz bölgesinde bir art fl gözükmektedir. Son y llardaki geliflmenin istihdam n sektörel da l m n tar m aleyhine de ifltirdi ine dair bulgular olmas na ra men, Marmara gibi sanayi ve hizmetlere en yo un istihdam alan yaratan bir bölgede tar m n pay n n hemen hemen ayn kal fl, sanayi ve hizmetlerin yeterli istihdam yaratamay fl ve enformel istihdam alanlar n n bu bölgelerdeki yo unlu u ile ilgili oldu u anlafl lmaktad r. Çizim 3.4. Düzey 1 e Göre Kad n-erkek stihdam Oranlar (%) Türkiye, ,00 70,00 60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 64,73 64,87 43,66 22,93 41,08 16,98 68,89 49,33 29,71 66,02 46,68 27,44 65,13 43,86 22,42 62,22 39,64 17,74 63,71 41,46 19,73 61,51 38,38 16,56 66,00 50,04 34,99 73,38 63,66 54,37 68,83 50,71 33,04 61,83 37,72 14,22 60,42 36,17 12,09 0,00 Türkiye T?stanbul stanbul Bat Batı Marmara Marmara Ege Do u Do?u Batı Batı Do?u Orta Do?u G Bat Akdeniz Orta Bat Do u Kuzey Orta Güney Marmara Anadolu Anadolu Karadeniz Karadeniz Do?u Anadolu Do?u Marmara Anadolu Anadolu Karadeniz Karadeniz Do u Do u Do u Anadolu Anadolu Anadolu Anadolu Anadolu Toplam Erkek Kadın Bölgelere göre istihdam oranlar cinsiyet temeline göre ayr flt nda istihdam oranlar kad n ve erkek için en yüksek oldu u bölge Do u Karadeniz dir. Öte yandan a rl l k tar m n istihdam nedeni ile Do u Karadeniz Bölgesi en fazla kad n istihdam n n görüldü ü bölgedir. Bölgenin tar m istihdam nda cinsiyet temeline dayal ay r m, dikkat çekici sonuçlar bulunmaktad r. Bölgelerin istihdam yap s içinde kay t d fl istihdam aç s ndan bak ld nda en yüksek kay tl istihdam n yüzde 75.3 ile Ege bölgesinde en düflük kay tl istihdama ise yüzde 47.7 Güneydo u Anadolu bölgesinde rastlanmaktad r (TÜS - AD, 2004:40) 46

7 3. Türkiye stihdam Çizim 3.5. stihdam n Düzey 1 e Göre Sektörel Da l m (%) 100% 80% 60% 40% 20% 43,0 23,0 34,0 56,7 42,6 37,1 38,0 40,7 56,1 20,7 24,3 36,5 21,4 42,2 37,7 22,8 22,5 48,3 19,0 32,8 35,4 32,8 14,1 15,9 53,1 48,7 28,4 29,7 8,2 4,4 63,3 65,9 43,5 43,6 11,2 17,1 45,2 39,3 0% Türkiye T rkiye Ystanbul 0,8 stanbul Bat Marmara Bat? Marmara Ege Ege Do u Marmara Do u Marmara Bat Anadolu Bat? Anadolu Akdeniz Akdeniz Orta Anadolu Orta Anadolu Bat Karadeniz Bat? Karadeniz Do u Karadeniz Kuzey Do u Anadolu Do u Karadeniz Kuzey Do u Anadolu Orta Do u Anadolu Orta Do u Anadolu Güney Do u Anadolu G ney Do u Anadolu Tar?m Tarım Sanayi Hizmetler 47

8 Türkiye flgücü Piyasalar Durum Raporu 100% 80% 60% 40% 20% 0% 43,0 23,0 34,0 56,7 42,6 0,8 Çizim 3.6. Düzey 2 ye Göre stihdam n Sektörel Da l m, 2004 Tar?m Tarım Sanayi Hizmetler 37,1 37,1 36,1 30,7 46,9 42,4 51,6 20,0 35,6 17,6 25,3 16,0 21,6 38,6 33,2 37,6 47,1 25,7 33,6 47,8 69,7 18,9 33,5 47,5 23,1 18,7 7,3 50,4 46,4 35,1 35,7 29,1 28,4 29,9 29,7 39,7 47,7 43,3 46,0 40,7 47,6 10,0 8,2 4,4 4,4 11,4 19,5 9,3 27,2 18,1 13,0 15,2 21,6 20,7 27,6 44,8 34,3 32,1 31,6 32,7 38,6 41,0 50,0 24,8 40,4 43,2 12,1 11,0 47,5 45,8 TR31 ( zmir) TR32 (Ayd n, Denizli, Mu la) TR33 (Manisa, Afyon Kütahya, Uflak) TR41 (Bursa, Eskiflehir, Bilecik) TR42 (Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu, Yalova) TR51 (Ankara) TR52 (Konya, Karaman) TR61 (Antalya, Isparta, Burdur) TR62 (Adana, Mersin) TR63 (Hatay, K. Marafl, Osmaniye) TR71 (K r kkale, Aksaray, Ni de, Nevflehir, K rflehir) TR72 (Kayseri, Sivas, Yozgat) TR81 (Zonguldak, Karabük, Bart n) TR82 (Kastamonu, Çank r, Sinop) TR83 (Samsun, Tokat, Çorum, Amasya) TR90 (Trabzon, Ordu, Giresun, Rize, Artvin, Gümüflhane) TRA1 (Erzurum, Erzincan, Bayburt) TRA2 (A r, Kars, I d r, Ardahan) TRB1 (Malatya, Elaz, Bingöl, Tunceli) TRB2 (Van, Mufl, Bitlis, Tunceli) TRC1 (Gaziantep, Urfa, Diyarbak r) TRC2 (fianl urfa, Diyarbak r) TRC3 (Mardin, Batman, fi rnak, Siirt) TR10 ( stanbul) TR2 (Tekirda, Edirne, K rklareli) TR22 (Bal kesir, Çanakkale) Toplam 48

9 3. Türkiye stihdam 3.3. Türkiye de stihdam n Enformel Niteli i Üstüne Çeflitlemeler Kay td fl l n Ölçülmesi: Kay t d fl l k olgusu genel olarak enformel sektörü tan mlamada en önemli ölçütlerden biri olmaktad r. Bu olgunun giderek yayg nlaflmas ve ekonomik sektörleri bütünüyle etkilemesi, farkl ölçme yöntemlerinin ortaya konulmas na yol açmaktad r. Kay t d fl ekonomiyi ölçmede temel kayg lar baz yazarlara göre vergi kay plar ve Sosyal Sigorta kurumlar n n gelir kay plar d r (Ekin, 1995). Öte yandan kay t d fl ekonomiyi ölçmeye çal flan farkl yöntemlerden sadece biri stihdam yaklafl m n benimsemektedir (DPT 1994). Bu ba lamda enformel istihdam n say sal büyüklü ü bizzat enformelli in bir kayna olarak alg lanmakta ve bir ölçüm yöntemi olarak düflünülmektedir. Bu yönteme göre, sivil iflgücü arz n n toplam nüfusa oran ile istihdam n toplam nüfusa oranlar karfl laflt r lmakta, flayet iflgücünün toplam nüfus içindeki pay artarken istihdam n pay geriliyorsa kay t d fl ekonomi içinde istihdam n pay artt tahmin edilmektedir. Nitekim bu yönde yap lan hesaplamalar için DPT nin ayr bir çal flmas bulunmaktad r (DPT, 1994 ). Enformel istihdam n hesapland bir di er yöntem de toplam iflgücünden kendi hesab na çal flanlar ve iflverenler ç kar l p geriye kalan üzerinden sosyal güvenlik kapsam ndaki aktif sigortal lar da ç kart ld nda geriye kalan enformel istihdam miktar olacakt r 6. Baz örneklerde ölçüt olarak enformel istihdam n güvencesiz biçimde çal flmas esas al n rken, di er örneklerde oldu u gibi ücretli ve güvenceli çal flmas na ra men iflyerlerinin kay tl olmamas da enformel istihdam olarak kabul edilmektedir (Lordo lu-özar, 1998). Sonuç olarak enformel istihdama iliflkin tan mlar n ve ölçümlerin ortak noktas sadece kay t d fl sektörde çal fl yor olmakla s n rl kalmamaktad r. flgücüne dahil olmayanlar n evde veya sokakta düzensiz olarak çal fl yor olmalar da enformel istihdam içinde de erlendirilmektedir (D E, HH A, 1999). Ancak bu noktada çok s k kullan lan enformel istihdam ve kay t d fl istihdam terimleri birlikte ve ayn anlamda kullan lmas n n baz sak ncalar bulunmaktad r. Bu çal flma içinde büyük ölçüde birbirini içeren anlamlar bulunmas na ra men, farkl tan mlardan hareket eden enformel ve kay t d fl istihdam kavramlar n ayr flt rmada D E nin tan m n kullanmay tercih ettik. Buna göre kay t d fl istihdam olarak çal flan bireyin yapt iflten dolay herhangi bir sosyal güvenlik kurumuna ba l olmadan çal flmas durumunu dikkate almaktad r. Enformel istih- 6 Hesaplama yöntemi için bkn. Yeldan, Boratav ve Köse 49

10 Türkiye flgücü Piyasalar Durum Raporu dam ise, flirket haline gelmemifl, vergi veren veya vermeyen 10 kifliden az çal - flan olan bir tar m d fl iflyerinde çal flan tan mlamakta kullan lm flt r. Enformel sektöre iliflkin tan mlamalarda ve kullan lan araflt rmalarda 60 l y llardan bu yana ortak bir tan mlama bulunmamaktad r. Bu noktada geliflmifl ülke ile geliflmekte ülke sektörlerinin farkl l kadar çal flma hukuku ve ekonomik sektörlerin çeflitlili i de söz konusu olabilmektedir. Buna ra men enformel sektörün temel nitelikleri aras nda bir benzeflim bulunabilmektedir. ILO'nun raporuna göre sektöre girifl kolayl klar, emek yo un teknikleri kullanmak, canl bir rekabet ortam, orta kalitede mal ve hizmet üretimi, s n rl bir kapasite, istihdam edilenlerin genel olarak hiçbir sosyal güvencesinin bulunmamas gibi nitelikler a rl k tafl mas na ra men bunlar n enformel sektörün evrensel nitelikleri olarak da kabul edilmesi mümkün de ildir (ILO, 1997:189). Her ülkenin kendine özgü koflullar nedeni ile ortak bir tan mlamaya gidilememifltir (D E HH A, 1999). Tan mlaman n güçlü üne ra men enformel sektörün ve çal flanlar n n say ca art fl konusunda oldukça belirgin karineler bulunmaktad r. Enformel istihdam içinde dikkate al nabilecek temel unsurlar k rsal alandan göç, kentsel istihdam yaratan hizmet sektörleri Küresel ekonominin getirdi i h zl rekabet art fl ve bunun maliyetlere yans yan boyutlar, gelir yetersizli i ve çeflitli krizler nedeni ile aile içi gelire katk sa lamak üzere kad n ve çocuklar n ifl piyasalar na girmeleri olarak ele almak mümkündür. Türkiye de flgücünün önemli bir bölümünün, formel sektörün d fl nda çal flt, tamamen iflsiz say lmasa da çok düflük gelir ve verimlili e sahip marjinal faaliyetlerde bulundu u çok çeflitli kaynak taraf ndan aç klanmaktad r. Hatta bu konuda resmi veriler, enformel istihdam n varl n ve yayg nl na çeflitli olgularla iflaret etmektedirler. Enformel sektör terimi, bafllang çta bir istihdam biçimini belirlemekteydi. Genellikle güvencesiz, düflük verimlilik düzeyine sahip, düflük gelir getiren ve resmi düzenlemelerin d fl nda kalan ifller için kullan lmaktayd. Daha sonralar, geliflmekte olan ülkelerde kentlere göç eden ve buralarda sürekli bir ifl ve gelir kayna ndan yoksun olarak korunmas z, güvencesiz bir hayat süren nüfus gruplar - n nitelendirmede önemli bir kavram haline gelmifltir. Bu konuda çok zengin bir kaynakça bulunmaktad r. Çeflitli kaynaklar enformel sektörün geliflimine neden olan faktörler konusunda benzer kan tlar ileri sürmekte ve enformel istihdam n kaynaklar aç s ndan afla daki unsurlara dikkat çekmektedir. i) K rsal üretim yap s n n h zla bozulmas artan kentleflme ve yo un göç ii) Formel sektörün kentlerdeki iflgücü arz n karfl layamamas (sanayi üretimi ile istihdam iliflkisinin kopmas ) 50

11 3. Türkiye stihdam iii) Enformel sektörün üretti i mal ve hizmete olan talebin artmas (hizmet sektöründeki fliflme ile birlikte) iv) Baz enformel faaliyetlerin icras n n yasalarla engellenmemifl olmas (örne- in, seyyar olarak tansiyon ölçen, i ne yapanlar) v) Vergi ödemekten kaç nman n yayg nlaflmas ve kolay halde gelifli vi) Ba ml çal flanlar n ve emeklilerin gelirlerindeki düflmeler (gelir da l m nda bozulma) Genel olarak enformel sektörün özellikleri konusunda da iki farkl yaklafl mdan söz edilmektedir. Birincisi, enformel sektörün büyümesini k rsal kesimden kente göç olgusuna ba lar. Bu insanlar genellikle kentlerde di er insanlar n ifllerini paylafl rlar ve enformel sektörün oluflumu gayri iradi olarak gerçekleflir. kinci yaklafl ma göre, enformel sektörün temel niteli i istihdam yarat c olmas d r. Bu yaklafl ma göre, enformel sektördeki insanlar giriflimcilik yetene ine sahip, yarat c insanlard r. (Bulutay, 1995:198). Türkiye de Kay td fl stihdam Bütün bu özellikleri Türkiye istihdam ile birlikte ele al nd nda flgücü piyasalar n n önemli ölçülerde enformel özellikler tafl d kolayl kla anlafl lmaktad r. Çizelge 3.6 Kay t d fl stihdam, 15+yafl (bin kifli) Y llar Toplam Bir sos. güv Kay tl Tar m d fl Tar m d fl Tar m istihdam kurulufluna olmayan istihdam Bir sos. güv d fl kay tl -1- Kay tl % -3- kurulufluna olmayan % olmayanlar 2/1 kay tl 4/3-2- olmayanlar Kaynak: D E,H A Sonuçlar 51

12 Türkiye flgücü Piyasalar Durum Raporu aras nda kay t d fl istihdam n seyri bir hayli yüksek oldu u ve y llar içinde artt gözlenmektedir. Tar m d fl sektörler dikkate al nd zaman, kay t d fl l k oran azalmaktad r. Ancak yüzde 30 düzeyinin alt nda olmamas dikkat çekicidir. Buna göre tar m-d fl sektörlerde çal flan her üç kifliden birinin istihdam n parças olmaktad r. D E verilerine göre 2004 y l nda kay t d fl istihdam oran tüm sektörler için ortalama yüzde 53 düzeyindedir. Tar m d fl sektörler aras nda en yo un kay t d fl istihdam oran, nflaat ve Bay nd rl k sektörlerinde, ikinci s rada Hizmetler sektörleri gelmekte, malat sanayi kay t d fl istihdam oran üçüncü s rada yüzde 30 lara kadar ulaflmaktad r. D E nin tan m ndan hareket ederek Formel ve enformel istihdam ayr flt r rsak, tar m d fl sektörlerde enformel istihdam n oran yüzde 26.6 olarak gözükmektedir. Kay t d fl stihdama paralel olarak enformel istihdam içinde de inflaat sektörü en yo un istihdam alan d r. kinci olarak hizmet sektörü içindeki otel ve lokantalar en yo un enformel istihdam alan yaratan iktisadi faaliyet alanlar d r. malat sanayin de enformel sektörün pay yüzde 15 lerde kalmaktad r. Çizelge 3.7. Düzenli flyeri Konumuna Sahip Olmayanlar n Toplam stihdam çindeki Pay, 2003 (Kentsel yerler ) (%) Ücretli 1,23 Mevsimlik, Yevmiyeli 65,18 flveren 5,23 Kendi Hesab na Çal flan 47,25 Ücretsiz aile iflçili i 39,79 Toplam 15,82 Kaynak: D E H A Veri taban, Eriflim tarihi Çizelge 3.8. Düzenli flyerine Sahip Olmayan Kendi Hesab na Çal flanlar n (KHÇ) Cinsiyete Göre ve Toplam KHÇ çindeki Pay, 2004 (kentsel yerler) (%) Erkek 44,62 Kad n 70,83 Toplam 47,25 Kaynak: D E H A Veri taban, Eriflim tarihi Düzenli iflyerine sahip olmayan kad nlar n kendi hesaplar na evde, erkeklerin de seyyar ve sabit olmayan iflyerlerinde yo un olarak çal flt klar verilerden anlafl lmaktad r. Kentsel alan içinde istihdam edilen yaklafl k 2 milyon kad n n sadece yüzde 8'nin evde çal flt n ifade eden HH A'nin kay t d fl istihdam n 52

13 3. Türkiye stihdam beyan edilen küçük bir yüzünü gösterdi ini tahmin edilmektedir. Gerçekten de son on y l içinde iflgücüne dahil olmayan ve Ev kad n oldu unu beyan eden kad nlar n say s nda yüzde 30'luk bir art fl bulunmaktad r. Son yirmi befl y lda ev kad n statüsünde olanlar n toplam kad n nüfus içindeki pay da yüzde 41'den yüzde 47'ye ç km flt r. Çizelge 3.9. ktisadi Faaliyet Kollar na Göre Sosyal Güvenlik Kurumlar na Kay tl l k Oran (%), 2003 Sosyal Güvenlik Kurumu Kay ts z (SSK, Ba -Kur, E.Sand ) Tar m 8,82 91,18 Madencilik 83,13 16,87 malat Sanayi 69,27 30,73 Elektrik-Gaz-Su 99,00 1,00 nflaat 35,96 64,04 Hizmetler 70,84 29,16 Kaynak: D E H A Veri Taban, Eriflim tarihi Tar m d fl sektörlerin kay tl olup olmad dikkate al n nca nflaat Sektörü d fl nda malat Sanayi ve Hizmetler en yüksek oranda kay ts z iflçi çal flt ran sektörler olmaktad r. Kay t d fl istihdam n kad nlarda daha yüksek oranlarda gözükmesi asl nda enformel sektörün belirli bir cins aç s ndan yayg nlaflma e ilimini yans tmaktad r. (Bkz. Çizelge 3.10) Çizelge Tar m d fl sektörlerde Sosyal Güvenli e Kay tl l k aç s ndan Cinsiyet Ayr m (%), 2003 Sosyal Güvenlik Kurumu Kay ts z (SSK, Ba -Kur, E.Sand ) Kad n Erkek Kad n Erkek malat Sanayi 55,57 72,82 44,43 27,18 Ticaret 53,91 58,14 46,09 41,86 Ulaflt rma 83,87 64,90 16,13 35,10 Mali Kurumlar 81,87 78,49 18,13 21,51 Toplum Hizmetleri 80,86 88,68 19,14 44,32 Kaynak: D E H A Veri Taban, Eriflim tarihi

14 Türkiye flgücü Piyasalar Durum Raporu D E taraf ndan son on y lda yap lan iki Çocuk flgücü anket sonuçlar nda ( ) 6-17 yafl grubu içinde ekonomik faaliyetlerde bulunan çocuklar n say s nda, tar m sektöründe azalma sanayi ve hizmetlerde art fl göstermektedir. Türkiye genelinde erkek çal flan çocuklar n yüzde 26.9'u k zlar n da yüzde 13.4'ü sanayi sektörlerinde istihdam edilmektedir. Türkiye genelinde ise 6-17 yafl grubu içinde çal flan çocuklar n yüzde 74.8'i ev ifllerinde çal flmaktad r (D E, 1999 Çocuk flgücü Anketi). Çizelge y l Ekim Ay H A ya Göre 6-17 Yafl Grubundaki Çocuklar n Okul ve Çal flma Durumu A: Türkiye toplam B: Kentsel Alan C: K nsal Alan Mekan, Say Okulda flte Say Okulda flte Say Okulda flte cinsiyet ve yafl grubu Toplam Erkek Kad n Kaynak: D E, Çal flan Çocuklar, Görülece i gibi 6-14 yafl grubu içinde bile, ev iflleri olarak tan mlanan ve tamamen enformel nitelik tafl d n düflündü ümüz ifllerdeki çocuk say lar nda son befl y lda yüzde 20 art fl izlenmifltir. Ayn dönem içinde ve 6-14 yafl grubu içindeki çocuk say s ndaki art fl ise, sadece yüzde 5 de kalm flt r. Son y llarda çocuklar n iflgücü piyasas na enformel sektörü besleyen biçimde daha fazla kat ld klar anlafl lmaktad r. Zorunlu e itim uygulamas na ra men evde çal flan çocuklar n art fl ise dikkat çekicidir Çocuk iflgücü Anket sonuçlar 6-17 yafl dilimini esas alm flt r. ILO'ya gö- 54

15 3. Türkiye stihdam re 18 yafl n alt nda ekonomik faaliyetlerde bulunanlar çocuk iflçi olarak tan mlanmaktad r. Anket sonuçlar na göre 6-17 yafl dilimi aras ndaki çocuklar n k rsal alanda kentlere göre daha fazla istihdam edildiklerini, Çizelge 3.11 de k z çocuklar n hem kentsel alanda hem de k rsal alanda erkeklerden daha fazla istihdam edildi ini göstermektedir. Ayn çizelgede çal flan çocuklar n enformel istihdam içinde, gösterdi i art fl yans tmaktad r stihdam n Sektörel Sorunlar Türkiye de toplam istihdam n sektörel da l m dikkate al nd nda bir dizi sektörel sorun ile karfl m za ç kmaktad r. Bu sorunlar n temelinde istihdam n oldukça de iflken yap s görülmektedir. Sektörel da l m y llar içinde de iflikli e u ram flt r. (Bkn. Çizelge 3.12). Çizelge stihdam n Sektörel Da l m (15+Yafl, Bin Kifli) Tar m 46,9 36,0 37,6 34,9 33,9 34,0 Sanayi 15,3 17,6 17,5 18,5 18,2 18,3 Hizmetler 37,7 46,3 44,9 46,6 47,9 47,7 Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Kaynak: DPT, D E Öte yandan, istihdam n co rafi mekana göre da l m nda Türkiye de kentsel alanda istihdam edilenlerin pay yüzde 52 ye, k rsal alanda istihdam edilenlerin pay da yüzde 48 e ulaflmaktad r. Say lar incelendi i zaman aç kça görüldü ü gibi, Türkiye de Kentsel istihdam oran nda son y llarda art fl görülmesine ra men, k rsal istihdam n hâlâ oldukça önemli bir oranda bulunmas dikkat çekici bir özelliktir. Bu oran gerek AB ülkeleri için geçerli olan ortalamalar, gerekse iflgücünün say sal anlamda benzer özellikler gösterdi i ülkeler aç s ndan karfl - laflt r ld nda oldukça yüksek bir orand r. stihdam edilenlerin iflteki durumlar incelendi i zaman, görülen odur ki, genel olarak ücretli çal flanlar n pay y llar içinde artmaktad r. Ücretli çal flma bilindi- i gibi sanayi ve hizmet toplumlar n n en temel niteli idir. AB ülkelerinin ücretli çal flanlar n istihdam içinde ki ortalamas yüzde 83.5 iken bu oran Türkiye aç - s ndan yüzde 50 civar ndad r. Öte yandan, kendi iflini yapanlar n ve iflverenlerin oran da yüzde 30 larda görülmektedir. Bu oran n AB üyeleri için sadece yüzde 14 düzeyinde kalmas kendi hesab na çal flanlar n yüksek oran n ve tafl d sorunlar iflaret etmektedir. Bilindi i gibi Kendi hesab na çal flma küçük ve da - n k iflletmelerin ve enformel ifllerin yo unlu unun da bir göstergesi olmaktad r. Bu noktada dikkat çeken bir di er sektörel sorunda Ücretsiz aile iflçili inin Türkiye genelinde yüzde 19.7 düzeyinde olmas d r. Ayn oran n AB ülkeleri aç s n- 55

16 Türkiye flgücü Piyasalar Durum Raporu dan sadece yüzde 1 düzeyinde kalmaktad r. Ayr ca ücretsiz aile iflçisi olarak çal flanlar n yüzde 66.6 s n n da kad n oluflu tar mdaki kad n istihdam n n önemini ayr ca vurgulamaktad r. Çizelge stihdam Edilenlerin Meslekteki Mevkiine Göre Durumunda De ifliklikler (%) (15+Yafl) Ücretli ve Yevmiyeli 39,0 48,6 47,2 49,8 50,6 50,9 Kendi Hesab na Çal flan ve flveren 31,0 29,8 30,2 29,4 29,8 29,4 Ücretsiz Aile flçisi 30,0 21,6 22,6 20,9 19,6 19,7 Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Kaynak: DPT, D E stihdam edilenlerin iflteki durumu aç s ndan dikkat çeken bir di er geliflme tar m ve tar m d fl olarak s n fland nda ortaya ç kmaktad r. Tar m d fl faaliyetlerde istihdam yüzde 66 oran ndad r. Bu istihdam n yüzde 73.5 i (2004) ücretli oldu u görülmektedir. Sektörel aç dan ücretlilerin tar m d fl faaliyetlerde yo- unlaflmas anlaml d r. Ancak ücretlilerin yüzde 65.1 hizmetlerde istihdam edilmektedir. Ancak geri kalan yüzde 35 lik pay sanayi ve inflaat sektörlerinde yarat lan istihdam n pay d r. Çizelge flteki Durum ve Ekonomik Faaliyet (%), 15+ Yafl Toplam Erkek Kad n Toplam Erkek Kad n Toplam (Yüzdeler) 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 a) Ücretli ve Yevmiyeli 50,60 55,50 38,10 50,80 55,00 39,30 b) Kendi hesab na ve flveren 29,80 36,30 12,90 29,40 36,00 11,00 c) Ücretsiz aile iflçisi 19,60 8,20 49,00 19,70 8,90 49,80 2.Tar m, avc l k, ormanc l k 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 ve bal kç l k (%) a) Ücretli ve Yevmiyeli 5,43 7,18 3,51 6,73 8,22 4,91 b) Kendi hesab na ve flveren 43,68 68,64 16,80 42,43 65,96 13,16 c) Ücretsiz aile iflçisi 50,89 24,18 79,69 50,84 25,82 81,93 3.Tar m d fl faaliyetler 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 a) Ücretli ve Yevmiyeli 73,80 71,02 86,91 73,53 71,10 85,18 b) Kendi hesab na ve flveren 22,68 25,93 7,32 22,72 25,76 8,02 c) Ücretsiz aile iflçisi 3,52 3,04 5,73 3,76 3,14 6,80 Kaynak: TÜ K, H A,

17 3. Türkiye stihdam Tar m sektörünün göreli a rl n n bir uzant s olarak, sanayi iflgücü verimlili- i ile tar msal iflgücünün verimlili i aras nda çok büyük farkl l klar bulunmaktad r. Bilindi i gibi tar m sektöründe verimlilik sanayi verimlili inin 1/4 ü kadard r. Sanayi sektöründeki göreli (AB ülkelerine göre) düflük verimlilik, özellikle tar mda ve enformel sektördeki düflük verimlilik, Türkiye de istihdam na iliflkin en önemli sorunlardan birisi olarak kabul edilmektedir. malat sanayi genelinde ise saat bafl na iflgücü verimlili i son y llarda artma e ilimindedir. Özellikle 2003 y l sonras nda bafllayan imalat sanayindeki üretim art fl istihdam art fl ndan daha fazla oldu u için verimlilik art fl gözlenmektedir. (Merkez Bankas Y ll k Rapor 2004:35) Bu durumun dikkate al nmas halinde verimlilikteki art fl n istihdamdaki art fl n önünde oluflunun nedeni ortaya ç kmaktad r. D E verilerine göre imalat sanayi içinde kamu kesimi saat bafl verimlili inin özel kesime göre daha yüksek oldu u görülmektedir. Ancak Kamu kesimindeki özellefltirmeler nedeni ile aradaki verimlilik fark son y llarda kapanmaktad r. Son y llarda saat bafl verimlili in en yüksek oldu u imalat sanayi alt sektörü tafl t araçlar, kimyasal maddeler ve g da sanayi olmaktad r. G da sektörü d fl nda di- er iki sektörün sermaye yo unlu u dikkate al n rsa bu sektörlerdeki verimlilik art fl n n istihdama yans t lama- mas n n nedenleri anlafl lmaktad r. Tar m-d fl istihdamda kamu sektöründe sendikalar n a rl ve iç-d fl göç olgusu, istihdam n yap sal olgular aras na kat lmas gereken unsurlar ndan biridir. Ücretli eme in kamu ve özel sektör aras ndaki da l m na bak ld nda; toplam olarak 1970 y l nda kamu kesiminin istihdamdaki pay yüzde 40 larda iken, bu oran 1980lerde yüzde 35 e ve 1990 larda ise yüzde 20lere gerilemifltir. Bu gün kamu kesiminin istihdamdaki pay yüzde 15.2 ye kadar gerilemifltir (ÇSGB, 2005). Kamu istihdam n n azalmas nda, döneminde ekonominin kendi dinamikleri rol oynarken, 1980 sonras nda ve özellikle 1990lardaki duraklamada, Neo-Liberal politikalar ve özellefltirme çabalar önemli rol oynam flt r. Kamu sektörü istihdam na tar m, sanayi ve hizmetler olarak ele al nd nda; ücretli emek kamu kesimi içinde en yüksek pay n sanayi sektöründe al rken, özel sektörde en yüksek pay hizmetler sektörü almaktad r; yani Türkiye de ücretli iflgücü daha çok kamu kesimi sanayi sektöründe çal flmaktad r; özel sektör sanayi iflçisi kamu sektörüne oranla daha küçüktür. Buna karfl l k, özel sektörün hizmetler kesiminde çal flan iflçilerin a rl, kamu kesimine göre daha fazlad r l y llar boyunca, kamu ve özel sektörde, sanayi ve tar mda çal flan ücretli say s azal rken, hizmet sektöründe çal flanlar n pay artm flt r. Son y llardaki geliflmelerden biride imalat sanayi üretimde çal flanlar n n kamu kesimi içindeki paylar n n giderek azalmakta oldu unu göstermektedir y l nda bir önceki y la oranla kamu kesimi istihdam yüzde 6.8 oran nda azalm flt r. Özel kesim istihdam nda ise sadece makine teçhizat sanayi ve tafl t araçlar sanayinde art fl 57

18 Türkiye flgücü Piyasalar Durum Raporu gözlenmektedir (TCMB, 2004: 31). Bu durum sanayi istihdam n n da giderek özel kesim a rl kl olarak yap land n n göstergesi olmaktad r. Türkiye ekonomisinin istihdam yaratma kapasitesi 2000 öncesinde çok yüksek olmamas na ra men, son dönemlerde ki mevcut ekonomik büyümeye ra men yeni istihdam yarat lamamaktad r. Bu nedenle yüksek bir iflsizlik oran ile birlikte bir büyüme sürecine girildi i iddialar yayg nl k kazanm flt r. Nitekim stihdam, 1999 y l ndan bu yana düzey olarak sürekli gerilemektedir. Bununla birlikte, 1999 dan bu yana Türkiye ekonomisinde önemli yap sal dönüflümlerin gerçekleflmifl ve iki derin krizi yaflanm flt r. Örne in, Türkiye ekonomisi 1998 y l ndan 2003 sonuna kadar kümülatif olarak yaln zca yüzde 3,2 oran nda bir büyüme kaydetmifltir ve 1999, 2001 ciddi daralma y llar d r. Dolay s yla, daha uzun dönemli bir perspektifle de erlendirildi inde, son y llarda yeni istihdam n yarat lamam fl olmas asl nda pek de flafl rt c de ildir. Genel olarak istihdam n sektörel sorunlar içinde Türkiye ekonomisinin bir bütün olarak istihdam yaratamad n iddia etmek mümkün gözükmemektedir y l ndan 2003 sonuna kadar toplam istihdam n 901 bin kifli azalm fl olmakla birlikte, tar m d fl sektörde 790 bin yeni ifl yarat lm flt r. Ancak, ayn zaman diliminde tar m alan nda gözlenen 1 milyon 691 bin kiflilik istihdam daralmas, istihdam n ülke genelinde daralmas n da beraberinde getirmifltir. Dolay s yla, istihdam n büyüme ile paralel art fl göstermemesinin nedenlerinden biri, tar m d fl sektörlerde, tar mdan ayr lan nüfusu emecek kadar yeni ifl yarat lamam fl olmas d r. Tar m d fl sektörler içinde özellikle inflaat ve baz sanayi sektörlerindeki geliflmeler dikkat çekmektedir. nflaat sektörü, döneminde 350 bin kiflilik yeni istihdam yaratm flt r. Ancak 2001 ve 2002 y llar nda sektörde yaklafl k 400 bin kiflilik istihdam kayb olmufltur. Dolay s yla, son dönemde yaflanan iflsiz büyüme tart flmalar n n ortaya ç kmas nda inflaat sektöründe ifl yarat lamam fl olmas da etkili olmufltur y l ndan itibaren ise bu sektörde istihdam art fllar gözlenmeye bafllanm flt r. Sanayi sektöründe, özellikle son y llarda gerçekleflen yüksek oranl büyümeyle uyumlu bir istihdam art fl gözlenmemifltir y l öncesinde yüksek enflasyon ve makroekonomik dengesizliklerin belirledi i bir ortamda faaliyet gösteren firmalarda ciddi verimsizlikler birikmifltir krizi, firmalar aç s ndan bu verimsizlikleri ortadan kald rmak do rultusunda bir bask yaratm fl ve sanayi sektöründe ciddi istihdam kay plar na yol açm flt r. Takip eden iyileflme döneminde, enflasyonun düflmesi ve makroekonomik istikrar n sa lanmas, firmalar verimlilik art fllar yoluyla rekabet etmeye zorlam fl ve bu dönemde verimlilik art fllar ön plana ç km flt r. Ancak, bu verimsizlikleri ortadan kald rma sürecinin 58

19 3. Türkiye stihdam önemli ölçüde tamamland düflünüldü ünde, önümüzdeki dönemde büyümeyle daha uyumlu bir istihdam art fl beklenebilir. Nitekim 2004 y l, iflgücü piyasas nda 2001 y l nda yaflanan ekonomik kriz sonras nda iyileflmenin ve yüksek büyüme h zlar n n etkilerinin istihdama yans maya bafllad y l olmufltur y l n n ikinci çeyre inden itibaren bafllayan istihdam art fl devam etmektedir y l nda istihdam 1999 y l ndan bu yana ilk kez art fl göstermifltir y l nda bir önceki y la göre istihdamda yüzde 3 oran nda gerçekleflen art fl yüksek oranl ekonomik büyümenin k smen istihdama yans d n göstermektedir. stihdam art fl n n temel olarak kentsel istihdamdaki art fltan ve özel sektörde yarat lan yeni ifl imkânlar ndan kaynakland gözlenmektedir y l nda bir önceki y la göre tar m sektöründe 235 bin, tar m d fl sektörlerde ise 410 bin yeni ifl yarat lm flt r. Sanayi sektöründe istihdam art fl 142 bin kifli olmufltur. Hizmetler sektöründe ise 268 bin yeni ifl yarat lm flt r. Hizmetler sektörünün alt nda yer alan inflaat sektöründe ise 64 bin kiflilik bir istihdam art fl kaydedilmifltir y l nda inflaat sektöründe henüz 2001 krizi öncesindeki istihdam rakam na ulafl lamamakla birlikte, en yüksek istihdam art fl oran bu sektörde kaydedilmifltir. Tar m nüfusundaki azalma e iliminin devam edece i göz önünde bulunduruldu unda, inflaat sektöründe istihdam n artmaya bafllamas oldukça önemli bir geliflme olarak gözlenmektedir. Sonuç olarak istihdam sektörel olarak geniflleme e ilimi tafl maktad r stihdam n Yap sal Olgular : E itim, Yafl, Cinsiyet Türkiye de istihdam n yap s ndan kaynaklanan olgular uluslar aras standartlarda bir k yaslama yapmay sa lamaktad r. Özellikle istihdam edilenlerin E itim yafl ve cinsiyet olgular n öne ç kartan ve bu hali ile istihdam n analizine olanak tan yan bir yaklafl m, eldeki verilerin de erlendirilmesine de katk sa layacakt r. Ayr ca k yaslamalarda uluslararas standartlara göre belirlenmifl referans döneminin belirlenmesi önem tafl maktad r. stihdama iliflkin yap sal olgulara iliflkin verilerin temel kayna H A den elde edilen alt ayl k verilerdir. Anketlerde k sa referans dönemini tercih edilmektedir. Bu durumun nedeni k sa dönemin kontrol amaçl anketlerde ortaya ç kan ve di er durumlarda geçerli olan haf zaya dayal yan tlama hatalar n minimize etmesi fleklinde ifade edilmektedir. Ayn zamanda, k sa dönemin, nüfusun faaliyet konumu, mesleki yap lanma özelliklerinde ortaya ç kan de ifliklikleri ve dalgalanmalardan kaynaklanabilecek istatistiksel sorunlar azaltt da kabul edilmektedir; zira referans dönemi ne kadar uzun olursa bu tür nüfus dalgalanmalar n n gerçekleflme olas l n n da o kadar büyük olaca na inan lmaktad r. 59

20 Türkiye flgücü Piyasalar Durum Raporu Uluslararas standart olarak bir gün ya da bir hafta fleklinde referans döneminin belirlenme süreci ilginç bir tarihsel süreçtir. 1982'de On üçüncü ICLS'de daha esnek bir tan m olarak bir hafta ya da bir gün gibi k sa bir referans dönemi uygulanmaya baflland. Yayg n çal flma biçimi tam-zamanl ifller ise, referans dönemi olarak bir hafta seçilmesi gerekti i belirtilmektedir. Bu durumda referans döneminin bir hafta ya da bir gün olarak seçilmesi genel olarak benzer ortalama sonuçlar verebilecektir. Ancak sonuçlar büyük bir olas l kla daha az sapma (istatistik terimleri ile 'daha düflük varyans) gösterecektir. Geçici, mevsimlik ya da k smi-zamanl çal flma biçimlerinin belirleyici oldu u koflullarda ise, bir günlük referans döneminin tercih edilebilece i; zira bu tercihin bir haftal k referans dönemine dayal saptamalara göre, iflsiz ve istihdam edilenlerin daha kesin, anl k tablosunu verece ine inan lmaktad r. Ancak bu yöntemle elde edilecek sonuçlarda varyans daha yüksek ç kacakt r. E itim Türkiye de istihdam ve e itim aras nda etkin bir iliflkinin bulundu unu söylemek oldukça güçtür. fl arayanlar n e itim seviyelerinin düflüklü ü yan s ra yüksek e itimli ifl arayanlar n oransal olarak yüksekli i, iflgücü arz ve talebi dengesizli ine ve dolay s yla iflsizli e yol açmaktad r. Di er yandan yüksek iflsizlik oranlar na sahip meslek gruplar aras nda e itim seviyeleri yüksek okul mezunlar da son y llarda art fl göstermektedir. Bunun nedenleri, aras nda e itimin iflgücü piyasas n n ihtiyaçlar do rultusunda verilmemesi ve aran lan nitelikte iflgücü bulunamamas d r. Bu durum sonuç olarak talebin is piyasas koflullar na uyamamas n do urmakta, iflsizli i e itimden kaynaklanan biçimde geniflletmektedir. Türkiye de 2004 y l nda iflgücünün yüzde 69,5 i, istihdam n yüzde 70,9 u ve iflsizlerin yüzde 58 i okuryazar olmayanlar ve lise alt e itim seviyesindekilerden oluflmaktad r. Mevcut iflgücünün niteli inin düflük olmas, iflgücü verimlili ini ve iflgücü arz ve talebi aras nda yaflanan uyumsuzluk nedeniyle piyasas n n etkinli ini azaltan önemli bir faktördür (DPT flgücü Piyasas Ö K Raporu 2005). stihdam edilenlerin e itimleri aras nda belirgin bir geliflme göstermektedir. Lise alt e itim alm fl ve okuma yazma bilmeyenlerin toplam istihdam içindeki pay 1988 de yüzde 86.0 iken, 2004 y l nda bu oran yüzde 70 düzeyine inmifltir. Bu durumu stihdam edilenlerin e itimlerinin yükseldi ine dair bir gösterge olarak kabul etmek mümkün olmas na ra men oran AB ülkeleri ile karfl laflt r ld nda bir hayli düflüktür. E itim düzeylerindeki yükselmenin cinsiyet aç s ndan ayn oranda yans mamas ciddi bir sorun oluflturmaktad r. Lise-alt e itim düzeylerinin son dönemde( ) erkeklerde istihdam içindeki pay yüzde 69 iken Kad nlarda bu 60

21 3. Türkiye stihdam oran yüzde 74 düzeyinde kalmaktad r. stihdam edilen kad nlar n e itim düzeylerindeki düflüklük istihdama çok aç k biçimde yans maktad r. Çizelge E itim Durumuna stihdam (%), Türkiye Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0 Okuryazar olmayanlar 15,4 10,2 8,9 6,8 Lise alt e itimliler 70,0 69,9 65,8 64,0 Lise ve dengi meslek 9,3 13,5 16,5 18,9 Yüksekokul ve fakülte 5,3 6,4 8,8 10,3 Erkek 100,0 100,0 100,0 100,0 Okuryazar olmayanlar 8,1 5,0 4,2 3,1 Lise alt e itimliler 76,0 73,7 70,0 66,4 Lise ve dengi meslek 10,3 15,0 17,8 20,9 Yüksekokul ve fakülte 5,7 6,3 8,0 9,6 Kad n 100,0 100,0 100,0 100,0 Okuryazar olmayanlar 32,0 22,8 21,5 16,9 Lise alt e itimliler 56,1 60,6 54,5 57,5 Lise ve dengi meslek 7,3 9,9 13,1 13,4 Yüksekokul ve fakülte 4,6 6,7 10,9 12,2 Kaynak: TÜ K statistik Göstergeler Cinsiyet ve Yafl Da l mlar stihdam yafl ve cinsiyete göre da l mlar oran oran karfl laflt r ld nda k smi de iflmeler gözlenmektedir yafl aras ndaki istihdam edilenlerin oran nda kad nlarda erkeklere göre daha fazla bir azalma gözlenmektedir. 55 üzeri yafllarda her iki cins için istihdama kat lmada azalmalar n görülmesi erken yafllarda emekli olma olgusunu karfl m za ç kartmaktad r. 61

22 Türkiye flgücü Piyasalar Durum Raporu Çizelge Yafl Gruplar na Göre stihdam Edilenler (%) 15+ yafl Toplam ,06 24,60 21,76 17, ,79 28,83 30,66 32, ,07 23,09 23,74 25, ,17 12,88 13,63 15, ,19 7,52 6,76 6, ,75 3,07 3,45 3,09 Erkek ,11 21,82 19,58 15, ,17 30,31 25,35 33, ,24 24,25 24,94 26, ,27 13,23 14,02 15, ,17 7,35 6,46 6, ,05 3,06 3,31 2,98 Kad n ,84 31,45 27,68 22, ,61 25,19 27,87 29, ,37 20,26 20,48 22, ,94 12,05 12,57 14, ,22 7,97 7,57 7, ,06 3,11 3,83 3,40 Kaynak: TÜ K H A 62

23 3. Türkiye stihdam Çizim 3.7. Yafl Gruplar na Göre stihdam Edilenler, Türkiye 2004, Kad n-erkek , ,00 14, , ,00 8, , ,00 2, Erkek Kadın Erkek (%) 5,90 9,93 16,94 16,51 13,97 12,14 9,36 6,05 3,74 2,47 2,98 Kadın(%) 8,55 14,42 15,34 13,82 12,62 10,26 8,20 5,89 4,37 3,14 3,40 0,00 Yafl gruplar na göre istihdam n yaklafl k yar s yafl gruplar aras nda topland görülmektedir (%46). Bu yafl dilimleri aras bir oranda di er yafl gruplar na göre artma e ilimine girmifltir. Özellikle KO lar n düflme e ilimleri ve e itim yafl n n yükselmesi yafl gruplar n pay n di er gruplara göre artt rm flt r. Genç yafl dilimi içinde bulunanlar n istihdam ise son yirmi befl y l içinde azalma e ilimine girmifltir. Özellikle zorunlu ilkö retimin 8 y la ç kar lmas bu yafllar içindeki istihdam edilenlerin oran n düflürmüfltür. (% 26 dan % 17 ye inmifltir.) D E :164 Yafl da l mlar n n cinsiyete dayal olarak incelendi i zaman Türkiye de uzun y llardan beri gözüken e ilimin devam etti i söylenebilir. Buna göre kad nlar n istihdam piyasalar na en yo un olarak girdikleri yafl dilimleri ile erkeklerin yo- unlaflt yafllar farkl laflmaktad r. Kad nlar n evlilik nedeni ile istihdam piyasas ndan erkeklere oranla çok daha erken yafllarda çekildikleri görülmektedir y l verilerine göre yafl dilimlerinde kad nlar n istihdama kat l m erkeklerin ayn yafl dilimindeki kat l mlar n n üstündedir yafl dilimlerinde her iki yafl grubu hemen hemen eflitlenmekte, 30 yafl üzeri yafl dilimlerinde erkeklerin istihdama kat l mlar kad nlar n üstünde seyretmektedir. Sadece 45 sonras yafl dilimlerinde kad nlar n ve erkeklerin istihdamlar nda birbirlerine oldukça yak n seyretmektedir. 63

24 Türkiye flgücü Piyasalar Durum Raporu Yafl ve cinsiyet da l mlar n n medeni durumla ilgili oldu unu belirtmifltik. Buna göre istihdama kat lan kad nlar aras nda dul ve boflanm fl kad nlar n evli kad nlara oranla daha yüksek bir oranda temsil edilmeleri söz konusudur. (. Tunal fikur 2003) 3.6. stihdam n Sendikalaflma E ilimleri ve Örgütsüzlük Sendikal hareket bir bütün içinde hem üyelerinin yaflam standartlar n, hem de onlar n istihdam düzeylerini korumaya çal flan bir örgütlenme eylemi olarak karfl m za ç kar. Ancak bu sendikal tercihlerin gerçekleflmesi ayn zaman diliminde olmayabilir. Çok rastland gibi ücretlerin yükselmesi iflverenler için maliyet art fl oldu u için istihdam bu dönemde azal r, iflçi ç karmalar bafllar. Öte yandan istihdam n artmas için sendikalar üyelerinin verimlili ini yükseltmeye çal flarak daha fazla bireyin ifl bulmas n kolaylaflt rmak isterler. Sendikal hareketin bu genel nitelikleri yan s ra politik ve toplumsal aç dan da ifllevleri bulunmaktad r. Ülkede ücretli çal flanlar n art fl, sosyal güvenceden yararlananlar n art fl için sendikalar mücadele ederler. Bu konuda yasal düzenlemelerin ç kart lmas nda politik arenada sendikalar n ciddi görevleri bulunmaktad r. Sendikalar n ücretleri yükseltme ifllevleri yan s ra ücret farklar n azalt c ifllevleri de bulunmaktad r. Sendikal çal flanlar aras ndaki ücret farklar sendikas z çal flanlara göre daha düflük bir düzeydedir. Sendikalar n geleneksel olarak çal - flanlar için istedikleri tek tip ücret zamlar fark azalt c olmaktad r. Sendikas z oldu u takdirde daha düflük ücret alacak olan sendika üyesi olarak daha iyi durumda olurlar ve kazançlar ndaki ayr m n daral r (Elliot,1997:436). Sendika yöneticilerinin de sendika hareketinin içinde önemli rolleri bulunmaktad r. Özellikle yönetimde olmak üyelerle olan iliflkileri ve kurumsal iliflkileri etkilemektedir. Yöneticinin sosyal itibar kendisine farkl birçok gücü de sa lamaktad r. H. Farber in çal flmas na göre Sendikan n üye say s artar ve sendika genifllerken, flayet iflgücüne azalan bir talep varsa sendikan n yöneticileri istihdam art rabilmek için ücretleri rekabetçi bir seviyede tutmaya çal fl r. Lewis bu durumu Bir sendikan n yöneticiler taraf ndan yönetimi olarak adland rmaktad r. Bu durumda sendikan n tekel olma özelli inden yararlanmak mümkün de- ildir (Cahuc-Zylberberg, 1996: 296). Sendikalaflma e ilimi ile ifade edilmek istenen, ülkede çeflitli sektörlerde çal - flanlar n sendikalara üye olma potansiyellerinin y llar içinde gösterdi i geliflmeyi yans tmaktad r. Genel anlamda toplam istihdam içinde sendika üyesi olanlar n oran o ülkedeki sendikalaflma oran n vermektedir. Bu oran n bulunmas nda ülkelere göre de iflen yöntemler izlenebilmektedir. Türkiye de izlenen yöntem Sosyal Sigortalara kay tl iflçi say s n n sendikal iflçi say s na oranlanarak bulu- 64

25 3. Türkiye stihdam nan orand r. Buna göre sendikal olabilecek iflçilerin mutlaka sigorta sistemine kay tl olmas gerekmektedir. Bu yöntem afla daki Çizelge 3.17 den de izlendi- i gibi flafl rt c biçimde sendikalaflma oran kimi AB ülkelerinden bile yukar da gösterebilmektedir. Çizelge Çal flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl na Göre Y llara Göre Sendikalaflma Oranlar Y l Toplam SSK l flçi Sendikal flçi Sendikalaflma Oran (%) , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , Kaynak: ÇSGB flkolu statistikleri, Temmuz ay verileri esas al nm flt r Türkiye de sendikalaflma oran 2005 y l için yüzde 58.6 olmufltur. Ancak bu oran Türkiye deki sendikalaflma oran n göstermesi aç s ndan inand r c de ildir. Nitekim ILO ve OECD gibi uluslararas kurulufllar bu yöntemle sendikalafl- 65

26 Türkiye flgücü Piyasalar Durum Raporu ma oran hesaplamamaktad r. Her fleyden önce sendikal iflçi say s n n saptanmas nda ciddi hatalar bulunmaktad r. Yetki tespiti alabilmek için sendikalar üye say lar n mevcut olan n üstünde gösterme e ilimi tafl maktad r. Bu nedenle toplu ifl sözleflmesi (T S) kapsam ndaki iflçi say s ya da toplu ifl sözleflmesinden yararlanan iflçi say s dikkate al narak hesaplanan sendikalaflma oran için daha gerçekçi sonuçlar verebilmektedir. Ayr ca bu oran ILO taraf ndan yap lan uluslararas sendikalaflma istatistiklerinde de kullan lmaktad r. Çizelge Toplu Sözleflmeden Yararlanan flçi Oran Y l Toplam SSK l flçi T S Kapsam ndaki Sendikalaflma Say s flçi Say s Oran (%) , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,3 Kaynak: ÇSGB verilerinden hesaplanm flt r T S ten yararlanan iflçi say s n esas alarak ve ÇSGB n n kulland toplam iflçi say s na ve hesaplama yöntemine ba l kal narak daha gerçekçi bir sendikalaflma oran bulunmaktad r. Yukar daki Çizelge 3.18, bu duruma göre sendikalaflma oran n vermektedir. Bu hesaplamada toplam ücretliler de il sadece bakan- 66