ERGENLERDE PSİKOLOJİK DAYANIKLILIK VE STRESLE BAŞ ETME *

Transkript

1 The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science Doi number: Number: 45, p , Spring III 2016 Yayın Süreci Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date - Yayınlanma Tarihi / The Published Date ERGENLERDE PSİKOLOJİK DAYANIKLILIK VE STRESLE BAŞ ETME * PSYCHOLOGICAL RESILIENCE AND COPING WITH STRESS IN ADOLESCENCES Doç. Dr. Zeynep Deniz YÖNDEM Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Bölümü Arş. Gör. Muhammed BAHTİYAR Düzce Üniversitesi Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Bölümü Öz Bu çalışmanın temel amacı ergenlerde psikolojik dayanıklılık ile stresle baş etme stratejileri arasındaki ilişkileri incelemektir. Ayrıca psikolojik dayanıklılık ve stresle baş etme stratejilerini, kişisel ve demografik bazı değişkenlere göre incelemek bu çalışmanın amaçlarındandır. İlişkisel tarama yönteminin kullanıldığı bu araştırmanın katılımcıları, yaş ortalaması X= 16,18 olan, 193 kız ve 135 erkek olmak üzere toplam 328 lise öğrencisinden oluşmaktadır. Araştırma verilerinin toplanmasında, Psikolojik Dayanıklılık Ölçeği, Baş Etme Yolları Ölçeği ve Kişisel-Demografik Bilgi Formu kullanılmıştır. Verilerin analizinde parametrik olmayan tekniklerden, Mann-Whitney U, Kruskal-Wallis ve Spearman Brown Korelasyon testi kullanılmıştır. Aştırmanın sonucunda, ergenlerin psikolojik dayanıklılık düzeyleri ile planlı problem çözme ve sosyal destek arayışı gibi stresle baş etme stratejileri arasında olumlu ve güçlü ilişkiler olduğu bulgusuna ulaşılmıştır. Psikolojik dayanıklılık yönünden sadece yüksek gelir düzeyindeki ergenler lehine anlamlı farklılıklar bulunmuştur. Baş etme stratejilerinden ise planlı problem çözme ve sosyal destek yaklaşımlarında yüksek gelir düzeyi, kendine saklama ve sorumluluk alma yaklaşımlarında ise düşük gelir düzeyi lehine anlamlı farklılıklar bulunmuştur. Cinsiyete göre baş etme yaklaşımlarından, planlı problem çözme ve sosyal desteği kızların, kendine saklama ve sorumluluk alma yaklaşımlarını ise erkeklerin daha fazla kullandıkları bulunmuştur. Sınıf düzeylerine göre bakıldığında; kadercilik, doğaüstü güçlere inanış gibi baş etme yaklaşımlarının alt sınıf düzeyindeki ergenler tarafından daha fazla kullanıldığı bulgusuna ulaşılmıştır. Araştırma sonuçları ilgili literatüre dayanarak tartışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Ergen, Dayanıklılık, Psikolojik Sağlamlık, Stres, Baş etme * 13.Ulusal Psikolojik Danışma ve Rehberlik Kongresi nde (7-9 Ekim 2015, Mersin) bildiri olarak sunulmuştur.

2 54 Zeynep Deniz YÖNDEM & Muhammed BAHTİYAR Abstract The main objective of this study is to investigate the relations between psychological resilience and coping with stress strategies in adolescents. In addition, this study also aims to investigate psychological resilience and coping with stress strategies in terms of some personal and demographic variables. Relational screening model was used as a method in this study, and the research population consists of 328 high school students being 193 females and 135 males with the average age of X= Psychological Resilience Scale, Coping Ways Scale and Personal-Demographic Information Form were used to collect data. Of nonparametric techniques, Mann-Whitney U, Kruskal-Wallis and Spearman Brown Correlation tests were used to analyze the data. At the end of the research, it was found that there are positive and strong relations between psychological resilience levels of adolescents and coping with stress skills; such as planned problem solving and pursuit of social support. Significant differences were found in psychological resilience only in favor of high income adolescents. As for coping strategies, significant differences were found in planned problem solving and social support approaches in favor of high income level and; in self-concealment and taking responsibility approaches in favor of low income level. Considering the results related to coping approaches by gender; it was found that females used planned problem solving and social support more while males used self-concealment and taking responsibility approaches more. Considering grades, it was found that adolescents in lower grades used coping approaches such as fatalism, belief in supernatural powers more. The research results were discussed on the basis of the literature. Keywords: Adolescent, Resilience, Psychological Hardiness, Stress, Coping GİRİŞ Psikolojik dayanıklılık kavramı son zamanlarda psikoloji ve danışma literatüründe araştırmaların ilgi odağı haline gelmiştir. Kavramsal temelleri Varoluşsal kişilik teorisine dayanan, ilk olarak Kobasa (1979) tarafından ortaya atılan psikolojik dayanıklılık kavramı (Simoni ve Paterson, 1997) ilgili literatürde zaman zaman yılmazlık, sağlamlık, güçlülük gibi kavramlarla eş anlamlı (Basım ve Çetin, 2011) olarak kullanılmaktadır. Kobasa (1979) psikolojik dayanıklılığın fiziksel olarak dayanıklı, güçlü ya da sağlıklı olmayı ifade etmediğini belirtmektedir. Simoni ve Paterson (1997) psikolojik yönden dayanıklı bireylerin özellikleri olarak; 1) yaşamını yönetme gücünün kendilerinde olduğu inancı, 2) yaşama etkin katılım, 3) değişimi heyecan verici bir mücadele olarak görerek değişime açık olmak özelliklerini sıralamaktadır. Aynı zamanda strese karşı koruyucu bir nitelik olarak ele alınan psikolojik dayanıklılık, bireyin yaşamında karşılaştığı güçlükler karşısında kendini toparlayabilmesi, stresli ve riskli durumları etkili şekilde yönetebilmesi (Goldstein, 2005), stresli durumlara uyum sağlayabilmesi (Rutter, 1993) gibi ifadelerle açıklanmaktadır. Mandleco ve Peery (2000) bireyin bilişsel kapasitesi, baş etme becerileri gibi özellikleri psikolojik dayanıklılığın içsel; aile ve aile dışı çevresel özellikleri ise dışsal özellikleri olarak ele almaktadır. Psikolojik yönden dayanıklı ergenlerin riskli davranışları artıran olumsuz akran baskısına karşı daha dirençli oldukları; dayanıklı ergenlerde kaygı, depresyon, intihar riski gibi psikolojik sorunların daha az gözlendiği ve stresli durumlarla daha etkili baş ettikleri gözlenmiştir (Pritzker ve Minter, 2014). Ergenlerde psikolojik dayanıklılık ile ilgili araştırmalarda genellikle olumsuz yaşam olayları geçirmiş, risk altındaki ergenlerde dayanıklılık ve bununla ilgili özelliklerin belirlenmesi konusuna odaklanılmıştır (Barbarin, 1993). Dumont ve Provost (2013) belirgin olumsuz yaşam olaylarını yansıtan ebeveyn ayrılığı, sevilen birinin ölümü, intihar girişimi gibi risk durumları yanında, önemli düzeyde fiziksel, bilişsel, duygusal ve sosyal değişimlerin yaşandığı ergenlik döneminin gelişimsel stres durumlarına ve bunların ergenin iyilik halini etkileyebileceğine dikkat çekmektedir. Lazarus ve Folkman (1984) tarafından bireyin kaynaklarını aşan ya da zorlayan içsel ya da dışsal talepleri kontrol etmek için göster-

3 Ergenlerde Psikolojik Dayanıklılık ve Stresle Baş Etme 55 diği bilişsel ve davranışsal çabalar olarak tanımlanan baş etme kavramı psikolojik dayanıklılığın tanımlanmasında sıklıkla kullanılan kavramlardandır. Psikolojik dayanıklılık kavramını tanımlarken zorlu yaşam olayları karşısında ya da belirli riskler altında başarılı bir baş etme (Gizir, 2007) ifadesi kullanılmaktadır. Her ne kadar dayanıklılık ve baş etme kavramları arasında benzerlikler bulunsa da iki kavram birbirinden farklı psikolojik yapıları ifade etmektedir. Baş etme kavramı genellikle üstesinden gelme gibi olumlu bir anlamı yansıtsa da, Lazarus un tanımlamasından anlaşılacağı üzere olumlu ya da olumsuz bütün çabaları ifade eden bir kavramdır. Baş etme ile ilgili literatürde sıklıkla etkili ve etkili olmayan baş etme yollarını birbirinden ayırt etmeye yönelik bazı çabalara rağmen, her bir baş etme stratejisinin, stres kaynağına göre değişebilen işlevselliğine dikkat çekilmektedir. Folkman ve Lazarus (1985), baş etme stratejilerini, probleme yol açan tehdit edici olayları değiştirmeye yönelik problem odaklı ve duyguları düzenlemeye yönelik duygu odaklı olarak ele almışlardır. Problem odaklı baş etme tehdit eden uyarıcıları ve olayları ortadan kaldırmayı veya değiştirmeyi içermektedir. Duygu odaklı baş etme ise stres yaratan uyarıcı ve tehditle uğraşmak yerine, uyarıcıların birey üzerindeki etkisini azaltmak için gerçeği yadsıma, duyguyu paylaşma, sorundan uzak durma gibi duygusal düzenlemeleri içermektedir (Türküm, 2002). Baş etme literatüründe, psikolojik dayanıklılık ile benzer şekilde, öz saygısı ve yaşamını kontrol edebilme inancı yüksek olanların daha aktif ve problem odaklı, oysa kontrol inancı düşük olanların ise daha pasif, kaçınmacı ve duygu odaklı yaklaşımlar kullandıkları yönünde bulgular bulunmaktadır (Thoits, 1995). Ancak daha sonraki araştırmalarda stresli durumun değiştirilemediği koşullarda kullanılan duygu odaklı yaklaşımların da psikolojik sağlık ve iyilik hali yönünden işlevsel olabildiği bulguları literatüre eklenmiştir (Thomsen ve Greve, 2013). Diğer yandan her ne kadar ergenlik döneminde, destek kaynağı olarak ebeveynden akranlara yönelim olsada, sosyal desteğin genel olarak stres karşısında koruyucu işlevi olduğu (Cauce, Hannan ve Sargeant, 1992), cinsiyete göre farklılaşabildiği (Helsen, Vollebergh ve Meeus, 2000) bulguları bulunmaktadır. Literatürde psikolojik dayanıklılık ve baş etme sıklıkla birbiri ile yakından ilişkili değişkenler olarak ele alınmaktadır. Bir yandan henüz bileşenleri belirlenmeye çalışılan psikolojik dayanıklılık, diğer yandan farklı stres durumlarında işlevselliği test edilen baş etme yaklaşımlarından hangi baş etme çabasının psikolojik dayanıklılık ile ne tür ilişkiler sergilediği konusundaki bilgilerin sınırlı düzeyde olması bu araştırmanın gerekçelerinden birini oluşturmaktadır. Diğer yandan ergenlik döneminin; ebeveyn ya da akranlarla ilişki sorunları, akademik yaşamla ilgili güçlükler ve riskli davranışlarla karşılaşma gibi gelişimsel stresleri dikkate alındığında, bu dönemde baş etme ve dayanıklılık özelliklerinin belirlenmesi oldukça önemlidir. Özellikle dışsal etkenler olarak geçen bir takım ailevi faktörler ile psikolojik dayanıklılık ve baş etme yollarının incelenmesinin literatüre kuramsal ve uygulamaya dönük katkılar sağlayacağı düşünülmektedir. Araştırmanın amaçları kapsamında, aşağıdaki araştırma problemlerine cevap aranması planlanmıştır: 1) Ergenlerde psikolojik dayanıklılık ve stresle baş etme stratejileri; cinsiyet, sınıf düzeyi, algılanan gelir düzeyi, kardeş sayısı, anne ve baba eğitim düzeyi değişkenlerine göre anlamlı farklılık göstermekte midir? 2. Psikolojik dayanıklılık ile stresle baş etme yaklaşımları arasındaki ilişki var mıdır? YÖNTEM Araştırmada ilişkisel tarama modeli kullanılmıştır. Araştırma Katılımcıları: Araştırmanın katılımcıları, Düzce ilinde bir lisede farklı sınıf düzeylerinde öğrenim gören yaş ranjı, ve yaş ortalaması X= 16,18 olan, toplam 328 (193 Kadın, 135 Erkek) öğrenciden oluşmaktadır. Katılımcıların sınıf düzeyine göre dağılımına bakıldığında; 9. Sınıf (136); 10.sınıf (57), 11. Sınıf (84) ve 12. Sınıf (51) öğrencisi araştırmanın çalışma grubunu oluşturmaktadır. Yine katılımcılar hakkında Bilgi Toplama Formu ile edinilen bilgilerden algıladıkları gelir düzeyini, 96 öğrenci yüksek, 125 öğrenci orta ve 107 öğrenci ise düşük olarak işaretlemiştir. Araştırma katılımcılarının bildirimlerine dayanarak, analizlerin yapıldığı sınıf düzeyi ve algılanan gelir düzeyi

4 56 Zeynep Deniz YÖNDEM & Muhammed BAHTİYAR yönünden katılımcıların farklı düzeyleri temsil ettikleri gözlenmektedir. Veri Toplama Araçları Araştırma verilerinin toplanmasında Psikolojik Dayanıklılık Ölçeği, Baş etme Yolları Ölçeği ve Kişisel-Demografik Bilgi Formu kullanılmıştır. Psikolojik Dayanıklılık Ölçeği: Orijinali Personal Views Survey III-R olarak geçen Psikolojik Dayanıklılık Ölçeği Durak (2002) tarafından Türkçe ye uyarlanmıştır. Öz-bildirim ölçeği olan ölçek, toplam 18 maddeden ve 4 lü derecelendirmeden (0-Hiç doğru değil, 3-Çok doğru) oluşmaktadır. Söz konusu ölçek, Varoluşçu psikolojinin önemli yapılarından biri olan; bireyin psikolojik kaynaklarını, yaşama bağlılığını, olayları kontrol edebilme gücünü ve olaylardan olumlu kazançlar elde etmesi anlamına gelen psikolojik dayanıklılığı ölçmektedir. Ölçeğin uyarlama çalışmasında faktör yapısını belirleme amaçlı faktör analizi yapılmış ve orijinalindeki 3 faktörlü yapının Türk örneklemde ayrışmadığı, tek faktörde toplandığı bulunmuştur. Yine ölçeğin yapı geçerliği, psikolojik semptomlar, stres ve sosyal destek gibi ilişkili bazı değişkenlerle test edilmiştir. İç tutarlılık güvenirlik katsayısı 18 maddelik ölçek için.62, Gutmann Split half güvenirliği.66 olarak raporlaştırılmıştır. Baş Etme Yolları Ölçeği: Orijinali Ways of Coping Questionnaire (WCQ) olarak geçen Baş etme Yolları Ölçeği nin Türkçeye uyarlanmış formu (Senol-Durak, Durak ve Elagöz, 2011) kullanılmıştır. Ölçek klinik ve klinik olmayan bağlamlarda, bireylerin baş etme stillerini ölçen, toplam 31 maddeden oluşan ve 5 li derecelendirme (0-Hiçbir zaman, 4-Her zaman) türünde bir öz bildirim ölçeğidir. Ölçekte; Planlı Problem Çözme, Kendine Saklama, Sosyal Destek, Kaçınma, Sorumluluğu Kabul etme, Kadercilik ve Doğaüstü Güçlere İnanış-Batıl İnançlar olmak üzere 7 alt boyut bulunmaktadır. Üniversite öğrencileri ve yetişkin örneklemleri ile açıklayıcı ve doğrulayıcı faktör analizleri ile geçerliği uyarlama çalışmasında test edilmiştir. Ölçeğin uyarlamasında; öz-saygı, negatif duygular ve Beck Depresyon Ölçeği puanları ile eş zamanlı geçerlilik ve iç tutarlılık; madde toplam puan ve ayırt edici güvenirlik çalışmaları ile psikometrik özellikleri test edilmiş ve literatüre sunulmuştur. Faktör analizi çalışmasında, ölçeği oluşturan alt boyutların ve maddelerin toplam varyansın %59 unu açıkladığı, alt boyutların güvenirlik katsayılarının ise.67 ile.84 arasında olduğu raporlaştırılmıştır (Şenol Durak, Durak ve Elagöz,2011). Bu araştırmanın örnekleminde baş etme yollarının alt boyutlarının Cronbach Alpha iç tutarlılık güvenirlik katsayıları; Planlı Problem Çözme.784, Kendine Saklama.782, Sosyal Destek.658, Kaçınma.524, Sorumluluk Kabul etme.603, Kadercilik.662 ve Doğaüstü Güçlere İnanış.778 olarak bulunmuştur. Kişisel-Demografik Bilgi Formu: Araştırmacılar tarafından hazırlanan, Kişisel- Demografik Bilgi Formu nda, araştırma katılımcılarının yaş, cinsiyet, sınıf düzeyi, algılanan gelir düzeyi, kardeş sayısı, anne eğitim düzeyi ve baba eğitim ile ilgili bilgiler toplanmıştır. Toplanan bu bilgilerde yaş değişkeni dışındaki bilgiler aynı zamanda araştırmanın kategorik değişkenleri olarak analizlere tabi tutulmuştur. Yaş değişkeni ile sınıf değişkeni örtüştüğünden, ayrı bir bağımsız değişken olarak analizlere dahil edilmemiştir. Verilerin Analizi Araştırma verilerinin analizinde, öncelikle araştırmada ele alınan değişkenlere göre verilerin normal dağılım sergileyip sergilemediği test edilmiştir. Buna göre ele alınan değişkenlerden bazı alt boyutlarda normallik varsayımının karşılanmadığı gözlenmiş ve parametrik olmayan tekniklerden; ikili karşılaştırmalar için Mann-Whitney U, çoklu karşılaştırmalar için ise Kruskal-Wallis Testi kullanılmıştır. Kruskal Wallis testi sonucunda gruplar arası farklılığın anlamlı bulunduğu durumlarda farklılığın kaynağını belirlemek amacıyla ikili grup karşılaştırmalarında Mann-Whitney U testi kullanılmıştır. Psikolojik Dayanıklılık ile Baş etme Yolları arasındaki ilişkilerin belirlenmesinde ise Spearman Brown Korelasyon Katsayısı testi kullanılmıştır. Her iki analizde p<.05 anlamlılık düzeyi dikkate alınmış ve p<.001 düzeyindeki değerler ayrıca raporlaştırılmıştır. BULGULAR Araştırma bulgularının sunulmasında öncelikle araştırmanın ilk problemine yanıt arayacak nitelikte, psikolojik dayanıklılık ve baş etme yollarının kişisel ve demografik değişkenlere göre incelenmesine yönelik bulgulara yer verilmektedir. Araştırmanın ikinci alt probleminde yer alan psikolojik dayanıklılık ve baş etme yollarının karşılaştırılmasına ilişkin bulgu-

5 Ergenlerde Psikolojik Dayanıklılık ve Stresle Baş Etme 57 lar ise ikinci aşamada sunulmaktadır. Araştırmanın amaçlarından biri olan, psikolojik dayanıklılık ve baş etme yolları ele alınan değişkenlere göre incelendiğinde, cinsiyet, sınıf düzeyi, algılanan gelir düzeyi, kardeş sayısı ve anne-baba eğitim düzeyi değişkenleri ile psikolojik dayanıklılık yönünden farklar gözlenmezken, baş etme yollarında ise cinsiyet ve sınıf düzeyine göre anlamlı (p<.05) farklılıklar gözlenmiştir. Tablo 1 de cinsiyete göre psikolojik dayanıklılık ve stresle baş etme yaklaşımlarının karşılaştırılmasına ilişkin bulgulara yer verilmiştir. Tablo 1. Psikolojik Dayanıklılık ve Stresle Baş Etme Yollarının Cinsiyete Göre İncelenmesi (Mann Whitney U Değerleri) (N=328) Cinsiyet n Sıra Ort. Sıra Top. U p Psikolojik Dayanıklılık Kadın Erkek Planlı Problem Çözme Kadın * Erkek Kendine Saklama Kadın Erkek Sosyal Destek Kadın * Erkek Kaçınma Kadın Erkek Sorumluluk Kabul Etme Kadın * Erkek Kadercilik Kadın Erkek Doğa üstü Kadın * Güçlere İnanış Erkek *p<.05 Cinsiyete göre psikolojik dayanıklılık ve stresle baş etme yollarına bakıldığında (Tablo-1), psikolojik dayanıklılık yönünden kızlar ve erkekler arasındaki fark (Z=.711, p=.477, p>.05) anlamlı bulunmamıştır. Ancak stresle baş etme yollarından planlı problem çözme (Z=2.950, p=.003, p<.05) ve sosyal destek (Z=2.204, p=.028, p<.05) yaklaşımlarında kızların lehine; sorumluluk kabul etme (Z=2.251, p=.024, p<.05) ve doğaüstü güçlere inanış boyutlarında ise (Z=3.478, p=.001, p<.05) erkeklerin lehine anlamlı farklılıklar bulunmuştur. Tablo 2 de, ergenlerin sınıf düzeylerine göre psikolojik dayanıklılık ve stresle baş etme yollarının incelenmesine ilişkin bulgular sunulmuştur.

6 58 Zeynep Deniz YÖNDEM & Muhammed BAHTİYAR Tablo.2. Sınıf Düzeyine Göre Psikolojik Dayanıklılık ve Stresle Baş Etme Yollarının İncelenmesi (Kruskal-Wallis Değerleri), N=328 Sınıf Düzeyi N Sıra Ortalama χ² Mann-Whitney U p Psikolojik Dayanıklık 9.Sınıf 10.Sınıf Sınıf Sınıf Planlı 9.Sınıf Problem 10.Sınıf Çözme 11. Sınıf Sınıf Kendine 9.Sınıf Saklama 10.Sınıf Sınıf Sınıf Sosyal 9.Sınıf Destek 10.Sınıf Sınıf Sınıf Kaçınma 9.Sınıf Sınıf Sınıf Sınıf Sorumluluk 9.Sınıf Kabul etme 10.Sınıf Sınıf Sınıf Kadercilik 9.Sınıf Sınıf Sınıf Sınıf Doğa üstü Güçlere İnanış *p<.05, Sd=3 9.Sınıf Sınıf Sınıf Sınıf p= p= p= p= p= p= p= p= Sınıf-11.Sınıf* Z= Sınıf-10.Sınıf* Z= Sınıf-11.Sınıf* Z= *.001*.002* Tablo-2 de sınıf düzeyine göre psikolojik dayanıklılık ve stresle baş etme yollarına bakıldığında, sadece Kadercilik (χ²= , p=001,p<.05) ve Doğaüstü güçlere inanış (χ²=19.072, p=000, p<.001) yaklaşımlarında anlamlı farklar gözlenmiştir. Farklılığın kaynağını belirlemek amacıyla yapılan Mann Whitney U ikili gruplar arası karşılaştırmalarda, Kaderciliği 9. Sınıf öğrencilerinin 11. Sınıf öğrencilerine göre (Z=3.332, p=.001, p<.05) ve Doğaüstü güçlere inanışı ise 9. Sınıfların 10. Sınıf (Z=3.204, p=001, p<.05) ve 11.Sınıf öğrencilerine göre (Z= 3053, p=.002, p<.05) anlamlı düzeyde daha fazla kullandıkları gözlenmiştir. Tablo 3 de algılanan gelir düzeyine göre psikolojik dayanıklılık ve stresle baş etme stratejilerinin karşılaştırılmasına ilişkin bulgular sunulmaktadır.

7 Ergenlerde Psikolojik Dayanıklılık ve Stresle Baş Etme 59 Tablo 3. Psikolojik Dayanıklılık ve Stresle Baş Etme Yollarının Algılanan Gelir Düzeyine Göre İncelenmesi (Kruskal - Wallis ve Mann Whitney U Değerleri), N=328 Gelir Düzeyi Psikolojik Dayanıklılık Orta Yüksek Düşük Planlı Problem Çözme Orta Yüksek Düşük Kendine Saklama Orta Yüksek Düşük Sosyal Destek Orta Yüksek Düşük Kaçınma Orta Yüksek Düşük Sorumluluk Orta Kabul etme Yüksek Düşük Kadercilik Orta Yüksek Düşük Doğaüstü Güçlere İnanış Orta Yüksek Düşük *p<.05; **p<.001; sd=2 N Sıra Ortalama χ² Mann-Whitney U p P= P=.000** P=.002* P=.000**.557 P= P=.000** p= p=.134 Orta-Yüksek** Z= Orta-Düşük** Z= Orta-Yüksek* Z=2.814 Orta-Düşük** Z=3.759 Yüksek-Düşük** Z=5.864 Orta-Yüksek* Z=2.231 Yüksek-Düşük* Z=3.456 Orta-Düşük* Z=3.294 Yüksek-Düşük** Z=4.152 Orta-Yüksek* Z=2.410 Orta-Düşük* Z=2.227 Yüksek-Düşük** Z= **.000**.005*.000**.026*.001*.001*.000**.016*.026*.000** Algılanan gelir düzeyine göre (Tablo-3) bakıldığında; psikolojik dayanıklılık (χ²= , p=.000, p<.001), planlı problem çözme (χ²=36.636; p=.000, p<.01 ve p<.05), kendine saklama (χ²=12.213; p=.002, p<.05), sosyal destek (χ²=19,797; p=000, p<.001), sorumluluk kabul etme (χ²=17,276; p=000, p<.001) gibi stresle baş etme yollarında anlamlı farklılıklar bulunmuştur. Gruplar arası karşılaştırmalarda ise psikolojik dayanıklılık, planlı problem çözme ve sosyal destek boyutlarında yüksek gelir düzeyi lehine, kendine saklama ve sorumluluk kabul etme boyutlarında ise düşük gelir düzeyi lehine anlamlı farklar bulunmuştur. Baş etme yollarından kaçınma, kadercilik ve doğaüstü güçlere inanış boyutlarında gelir düzeyine göre farklar anlamlı bulunmamıştır. Araştırmanın ikinci alt problemi olarak belirlenen, psikolojik dayanıklılık ile stresle baş etme yolları arasındaki ilişkiyi yansıtan bulgular Tablo 4 de sunulmuştur.

8 60 Zeynep Deniz YÖNDEM & Muhammed BAHTİYAR Tablo 4. Psikolojik Dayanıklılık ve Stresle Baş Etme Yolları Arasındaki Spearman Brown Korelasyon Değerleri Psikolojik Dayanıklılık.348** -.216**.230** ** Planlı Problem Çözme **.176** -139*.156** Kendine Saklama -.310** **.130* Sosyal Destek -.280** **.141* 5.Kaçınma -.151**.255**.313** 6.Sorumluluk ** 7.Kadercilik -.252** 8.Doğaüstü Güçlere İnanı - *p<. 05, **p<.01 Tablo-4 de psikolojik dayanıklılık düzeyi ile stresle baş etme yolları arası ilişkilere bakıldığında, psikolojik dayanıklılık ile planlı problem çözme ve sosyal destek arasında orta düzeyde pozitif ilişkiler gözlenmiştir. Yine psikolojik dayanıklılık ile kendine saklama ve sorumluluk kabul etme arasında orta düzeyde ancak negatif ilişkiler bulunmuştur. Kaçınma, Kadercilik ve Doğaüstü güçlere inanış ile psikolojik dayanıklılık arasında anlamlı olmayan düşük ilişkiler bulunmuştur. TARTIŞMA VE SONUÇ Araştırma bulguları, ergenlerin psikolojik dayanıklılık ve stresle baş etme özelliklerinin birbirleri ile ilişkisinin belirlenmesi, birtakım kişisel ailevi faktörlere göre tanınması yönünden anlamlı sonuçlar sunmaktadır. Araştırma sonuçları bir bakıma, ergenlerin stresli durumlarda kullandıkları baş etme yollarının, psikolojik dayanıklılık özelliklerinin tanınmasında ele alınabilecek bir özellik olduğunu yansıtmaktadır. Buna göre psikolojik dayanıklılık ile olumlu ve kısmen güçlü sayılabilecek ilişkilerine dayanarak, stresli durumlarda planlı problem çözme ve sosyal destek arayışı yollarını kullanan ergenler psikolojik olarak daha dayanıklı, bunun tam tersine kendine saklama ve sorumluluğu kabul etme yollarını kullanan ergenler daha dayanıksız bir yapı sergilemektedir. Psikolojik dayanaklık ile planlı problem çözme stratejisi arasındaki pozitif ilişki ergenlerle yapılan araştırma bulguları (Dumont ve Provost, 2013) ile paralellik göstermektedir. Yine aynı yazarların ebeveyn ya da akranları ile daha olumlu ilişkiler kuran ergenlerin, olumsuz yaşam deneyimlerine rağmen iyi uyum sağladıkları bulguları, bu araştırmanın sosyal destek ile psikolojik dayanıklılık arasındaki pozitif ilişki bulgusunu destekleyici niteliktedir. Öksüz, Ayvalı ve diğerleri (2011), sosyal destek düzeyi yüksek olanların psikolojik sorunlarla baş etme gücünün daha yüksek olduğunu belirtmektedir. Dumont ve Provost (2013), stresli durumlarda koruyucu bir etken olarak kabul edilen sosyal destek yetersizliğinin ise, ergenlerde ve genç yetişkinlerde depresyon, kaygı bozuklukları ve psikosomatik rahatsızlıklarla ilişkili olduğunu belirtmişlerdir. Bu bakımdan okul rehberlik programlarında öğrencilerin sosyal ilişkilerini ve bununla ilgili olabilecek becerilerini artıracak nitelikte çalışmalara yer verilmesinin stresli durumlarla baş etme ve dayanıklılık özelliklerini güçlendireceği söylenebilir. Cinsiyet değişkenine göre elde edilen sonuçlara bakıldığında, psikolojik dayanıklılık yönünden kızlar ve erkekler arasında farklılık bulunmamıştır. Ancak planlı problem çözme, sosyal destek alma gibi daha olumlu yaklaşımları kızların; kendine saklama, sorumluluğu kabul etme ve doğaüstü güçlere inanış gibi baş etme yollarını ise erkeklerin daha fazla kullandıkları gözlenmiştir. Literatürde kadınların erkeklere göre pikolojik sağlamlık, stresle başetme ve problem çözmede daha yeterli oldukları (Grotberg, 2001), daha fazla sosyal destek aldıkları (Grotberg, 2001; Helsen, Vollebergh ve Meeus,

9 Ergenlerde Psikolojik Dayanıklılık ve Stresle Baş Etme ) ve ergenlerde sosyal desteğin strese karşı psikolojik sağlığı koruyucu etkisinin olduğu (Cauce, Hannan ve Sargeant, 1992) bulguları bulunmaktadır. Bu bulgular erkeklerin etkili baş etme yollarını geliştirmede daha fazla desteğe ihtiyaçları olduğunu düşündürmektedir. Sınıf düzeyine göre bakıldığında 9.sınıfların daha üst sınıf düzeylerine göre kadercilik ve doğaüstü güçlere inanma yaklaşımlarını daha fazla kullandıkları gözlenmiştir. Kadercilik ve doğaüstü güçlere inanmanın bu araştırmada psikolojik dayanıklılık ile pozitif ya da negatif anlamlı ilişkisi gözlenmemiştir. Literatürde de kadercilik ve doğaüstü güçlere inanma yaklaşımlarının işlevsel olup olmadığına yönelik pek fazla bulguya rastlanmamaktadır. Ancak bu araştırmanın bulgusuna paralel olarak Altıntaş (2015) depresyon ile dinsel baş etme arasında anlamlı ilişki olmadığını ortaya koymuştur. Diğer yandan aşırı kaderciliğin içsel denetimden çok dışsal denetimi, kısmen öz saygı düşüklüğünü yansıttığı (Thoits, 1995) tartışmaları bulunmaktadır. Bu bakımdan özellikle psikolojik dayanıklılık için önemli bir özellik olarak vurgulanan yaşamının kontrolünün kendi elinde olduğu inancı (Simoni ve Paterson, 1997) kadercilik ve doğaüstü güçlere inanma boyutlarının tam tersini yansıtmaktadır. Bu bulgulara dayanarak bireyin kendi kontrolünde olmayan ya da aktif olarak problemle ilgili bir şeyler yapamadığı durumlarda kullanılan, rahatlatıcı bir işlevi olan duygu odaklı yaklaşımlardan biri olarak ele alınabilir. Bu araştırmanın kadercilik ve doğaüstü güçlere inanış yaklaşımlarında alt sınıfların üst sınıflara göre daha fazla kullanması, lise öğrenimi süresince, daha önceki eğitim kademelerine göre ergenlerin fiziksel ve bilişsel yeterliklerinin artması ile dışsal denetimden içsel denetime doğru kontrol inancının gittikçe arttığını düşündürmektedir. Ergenlerin yaşamı ile ilgili sorumluluk alma, karar verme, etkili baş etme konusunda bakış açılarını ve davranış repertuarlarını geliştirici nitelikte rehberlik çalışmalarının yapılması yararlı olabilir. Araştırmanın bir başka önemli bulgusu; psikolojik dayanıklılık, planlı problem çözme ve sosyal destek boyutlarında yüksek gelir düzeyi lehine, kendine saklama ve sorumluluk kabul etme boyutlarında ise düşük gelir düzeyi lehine anlamlı farklar gözlenmesidir. Bu bulgu psikolojik dayanıklılık ve olumlu baş etme çabalarında, sosyo ekonomik düzeyin önemli bir demografik özellik olduğunu yansıtmaktadır. Bu bulgu stresle baş etme (Thoits,1995) ve psikolojik dayanıklılık (Barbarin,1993) literatüründeki düşük sosyo-ekonomik düzeyin dezavantajını ortaya koyan bulgularla benzerlik göstermektedir. Barbarin (1993) ergenlerde ve genç yetişkinlerde psikolojik dayanıklılığın sadece bireyin kişisel bir takım nitelikleri ile açıklanamayacağını, özellikle düşük gelir düzeyinin önemli bir risk faktörü olduğunu vurgulamaktadır. Barbarin (1993) gelir düzeyinin aynı zamanda başka koruyucu kaynaklara ulaşma olanağını artırarak ya da sınırlandırarak, ergenlerin psikolojik, sosyal ve akademik gelişimini etkilediğini belirtmektedir. Sonuç olarak akademik becerilerin desteklenmesi yanında öğrencilerin duygusal ve sosyal özelliklerinin gelişimini, psikolojik yönden sağlıklı bireyler olarak yetişmelerini hedefleyen okul rehberlik hizmetlerinin planlanmasında, sadece risk altındaki öğrencilerin değil gelişimsel yaklaşımla bütün öğrencilerin baş etme yaklaşımlarını ve dolayısıyla psikolojik dayanıklılığını artırıcı rehberlik etkinliklerine ve okul programlara yer verilmesi amaçlanmalıdır. Aynı zamanda Türk örneklemlerinde ergenlerde psikolojik dayanıklılık ile ilgili özellikleri aydınlatıcı yeni araştırmaların yapılması gereği önerilebilir. KAYNAKÇA Altıntaş, S. (2015). Depresyon ile dinsel başa çıkmak mümkün mü? The Journal of Academic Social Science Studies, 36, Doi: / JASSS2954. Barbarin, O.A. (1993). Coping and resilience: Exploring the inner lives of African American children. Journal of Black Psychology.19(4), Basım, H.N. ve Çetin, F. (2011). Yetişkinler için Psikolojik Dayanıklılık Ölçeği nin güvenilirlik ve geçerlilik çalışması. Türk Psikiyatri Dergisi, 22(2), Cauce, A.M., Hannan, K. ve Sargeant, M. (1992). Life stress, social support, and locus of control during early adolescence: Interactive effects. Amarican Journal of Community Psychology, 20(6), Dumont, M. ve Provost M.A. (1998). Resilience

10 62 Zeynep Deniz YÖNDEM & Muhammed BAHTİYAR in Adolescents: Protective role of social support, coping strategies, self-esteem, and socia activities on experience of stress and depression. Journal of Youth and Adolescence, 28(3), Durak, M. (2002). Predictive role of hardiness on psychological symptomatology of university students experienced earthquake. Master of Science, Ankara: Middle East Technical University. Folkman, S. ve Lazarus, R. S. (1985). If it changes it must be a process: Study of emotion and coping during three stages of a college examination. Journal of Personality and Social Psychology, 48(1), Gizir, C. A. (2007). Psikolojik sağlamlık, risk faktörleri ve koruyucu faktörler üzerine bir derleme çalışması. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, 28, Goldstein, S. & Brooks R. B. (2005). Why study resilience (3-15). Handbook of Resilience in Children (Ed.Goldstein, S.& Brooks R. B.) NY: Springer Grotberg, E. (2001). Resilience programs for children in disasters, Ambulatory Child Health, 7(2) Helsen, M., Vollebergh, W. ve Meeus, W. (2000). Social Support from Parents and Friends and Emotional Problems in Adolescence, Journal of Youth and Adolescence, 29(3) Kobasa, S.C. (1979). Stressful life events, personality, and health: an ınquiry ınto hardiness. Journal of Personality and Social Psychology, 37(1) Mandleco, B. L. & Peery, C. J. (2000). An Organizational Framework for Conceptualizing Resilience in Children. Journal of Child and Adolescent Psychiatric Nursing, 13(3) Öksüz, Y., Ayvalı, M., Coşkun, K., Baba, M. ve İci, A. (2011). Algılanan sosyal destekle akılcı olmayan davranışlar ilişkisi. The Journal of Academic Social Science Studies, 4(1), Pritzker, S. ve Minter, A. (2014). Measuring adolescent resilience: An examination of the cross-ethnic validity of RS-14. Children and Youth Services Review, 44, Rueger, S. Y., Malecki, C. K., ve Demaray, M. K. (2010). Relationship between multiple sources of perceived social support and psychological and academic adjustment in early adolescence: comparisons across gender. Journal of Youth and Adolescence, 39(1), Rutter, M. (1990). Resilience: Some conceptual considerations. Journal of Adolescent Health, 14(8) Şenol-Durak, E, Durak, M. ve Elagöz, F. (2011). Testing the psychometric properties of ways of Coping Questionnaire (WCO) in Turkish university students and community samples. Clinical Psychology & Psychotherapy, 18(2), Simoni, P.S. ve Paterson, J.J. (1997) Hardiness, coping and burnout in the nursing workplace. Journal of Professional Nursing, 13, Thoits, P.A. (1995). Stress, coping, and social support processes: Where are we? What next?. Journal of Health and Social Behavior, Extra Issue, Thomsen, T. ve Greve, W. (2013). Accomadative coping in early adolescence:an investigation of possible developmental components. Journal of Adolescence, 36, Türküm, A.S. (2002). Stresle Başa Çıkma Ölçeği nin geliştirilmesi: Geçerlik ve güvenirlik çalışması. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi. 2(18)