SUÇA SÜRÜKLENEN ÇOCUKLARDA MÜKERRERLİĞİN İRDELENMESİ

Transkript

1 T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ ADLİ TIP ENSTİTÜSÜ Danışman: Prof. Dr. M. Fatih YAVUZ 2. Danışman: Yrd. Doç. Dr. Neylan ZİYALAR SUÇA SÜRÜKLENEN ÇOCUKLARDA MÜKERRERLİĞİN İRDELENMESİ SOSYAL BİLİMLER ANABİLİM DALI DOKTORA TEZİ ZAFER TUNCEROĞLU İSTANBUL, 2015

2

3 T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ ADLİ TIP ENSTİTÜSÜ Danışman: Prof. Dr. M. Fatih YAVUZ 2. Danışman: Yrd. Doç. Dr. Neylan ZİYALAR SUÇA SÜRÜKLENEN ÇOCUKLARDA MÜKERRERLİĞİN İRDELENMESİ SOSYAL BİLİMLER ANABİLİM DALI DOKTORA TEZİ ZAFER TUNCEROĞLU İSTANBUL, 2015

4 Önsöz Çocuk ve suç hiçbir zaman bir araya gelmemesi gereken iki kavram Çocukların suç işlemesi toplumun sağlıklı yapısını ve güvenliğini bozması açısından vahim bir durum... Daha vahimi ise bu çocukların mükerreren suç işlemeleri, yani suçu alışkanlık haline getirip suç işlemede ısrarcı olmaları, suçu meslek edinmeleri ve yaşamlarının ileriki safhalarında ve yetişkinlikte suç makinesi olarak toplumun huzur ve güvenini bozmaları Bu çalışmanın çocukların suç işlemeyi meslek haline getirip toplum hayatı içerisinde birer azılı suçlu olarak yer almalarının önüne çekilecek sette hiç olmazsa bir tuğla olması en büyük temennim. Akademik hayatımda ve tez çalışmam süresince sonsuz sabrı, desteği ve ışığı ile bana yön veren tez danışmanım Prof. Dr. M. Fatih Yavuz a, Akademik kariyer sürecimde bana daima moral ve azim veren, varlığını ve desteğini her zaman yanımda hissettiğim Doç. Dr. Neylan Ziyalar a, Verdiği pozitif enerji ile beni sürekli destekleyen Doç. Dr. Ümit Naci Gündoğmuş a, Aynı şekilde yardımlarını esirgemeyen, çalışmamda bana yön veren ve yol gösteren Yrd. Doç. Dr. Z. Belma Gölge ye, Yardımlarını, desteklerini ve güler yüzlerini hep yanımda hissettiğim Adli Tıp Enstitüsünün akademik ve idari kadrosuna, Bu çalışmaya başlama, konu belirleme, araştırma yöntemi ve veri toplamaya kadar her aşamada beni sürekli motive eden ve ilerleme sağladığımız her adımda benimle beraber heyecan duyduğunu hissettiğim değerli meslektaşım 4. Sınıf Emniyet Müdürü Doç. Dr. İrfan Demir e, Çalışmaya titiz emekleri ile anlam kazandıran, veri analizi konusundaki birikim ve yeteneği ile alanında ülkemizin yetiştirdiği nadide akademisyenden birisi olduğuna inandığım değerli meslektaşım Emniyet Amiri Dr. Kutluer Karademir e, I

5 Tezin düzenlenmesi ve son şeklini almasındaki teknik yardımlarından ve sarf ettiği yoğun emeğinden dolayı meslektaşım Adem Şimşek e, Tezin başlangıcından sonuçlanmasına kadar geçen süreçte katkıda bulunan tüm mesai arkadaşlarıma, Bazı verilerin elde edilme sürecinde destek ve işbirliklerini esirgemeyen çocuk mahkemesi hâkimlerine ve sosyal çalışma görevlilerine, İlkokula başladığım ilk günden itibaren öğrenim hayatım boyunca beni devamlı destekleyen ancak bugünleri göremeden vefat eden rahmetli babama, manevi desteği ile bana adeta nefes olan anneciğime, Sadece ciddi fedakârlık gerektiren bu çalışmada değil, ömür boyu sevinçte de kederde de hep yanımda olan yol arkadaşım, sevgili eşim Aydan a, evimizin ışığı çocuklarım Zehra ve Burak a Sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Zafer TUNCEROĞLU II

6 İÇİNDEKİLER Sayfa Önsöz I İçindekiler III Şekiller Dizini VIII Tablolar Dizini X Kısaltmalar XII 1. Giriş ve Amaç 1 2. Genel Bilgiler Çocuk ve Suç Bağlamında Bazı Kavramlar ve Hukuki Düzenlemeler Suç... 4 Çocuk... 5 Suça Sürüklenen Çocuk... 6 Çocuk Suçluluğu... 7 Çocuk Suçluluğunun Nedenleri 9 Hukuki Açıdan Çocuk ve Çocuk Suçluluğu Türk Hukuk Sisteminde Suça Sürüklenen Çocuk Türk Ceza Kanununda Suça Sürüklenen Çocuk 12 Çocuk Koruma Kanununda Suça Sürüklenen Çocuk Uluslararası Hukuk Sisteminde Çocuk Birleşmiş Milletler Çocuk Haklarına Dair Sözleşme 17 Riyad İlkeleri.. 18 Pekin Kuralları.. 19 Havana Kuralları Çocuk Haklarının Kullanılmasına İlişkin Avrupa Sözleşmesi III

7 2.2. Mükerrer Suçluluk ve Çocuk Mükerrer Suçluluk Kavramı.. 23 Mükerrer Suçlulukla İlgili Sosyolojik Kuramlar Sosyal Gelişim Modeli.. 25 Kriminal Kariyer Yaklaşımı.. 27 Yaşam Seyri Teorisi Çocuğun Mükerrer Suçluluğu İle İlintili Faktörler Çocuk ve Suç Bağlamında Bazı Genel Faktörler Cinsiyet.. 31 Yaş Aile faktörleri Aile Bireylerinde Suçluk.. 34 Ailenin Parçalanmışlığı.. 35 Aile İçi İlişkiler.. 37 Aile İçi Şiddet Çocuğun Evden Kaçma Sıklığı 40 Anne-Babanın Eğitim Durumu 40 Ailenin Büyüklüğü Ailenin Sosyo-Ekonomik Durumu Aile ve Göç Ailede Madde Kullanımı Çevresel Faktörler Çevrenin Sosyo-Kültürel Yapısı ve Suça Uygunluğu 47 Akran/Arkadaş Etkisi Bireysel Faktörler 49 IV

8 Kişilik Faktörleri Davranım Bozuklukları 50 Zihinsel Fonksiyona İlişkin Sorunlar Çocukta Madde Kullanımı...52 Çocuğa Ait Sosyal Başarı Göstergeleri Çocuğun Öğrenim Durumu ve Okul Başarısı Çocuğun Çalışma Hayatı ve Statüsü Çocuğun Suç Hayatına Ait Faktörler Çocuğun İlk Suç İşleme ve İlk Cezaevine Girme Yaşı...57 Çocuğun Cezaevi Deneyimi Çocuğun İlk İşlediği Suç Türleri Çocuğun Kriminal Geçmişi (Geçmişteki Suç İşleme Sıklığı) Türkiye de Çocuk Adalet Sisteminin Aktörleri Güvenlik Birimleri Polis Türkiye de Çocuk Polisi Jandarma Cumhuriyet Savcılığı Çocuk Bürosu 63 Çocuk Mahkemeleri 64 Çocuklar Bakımından İnfaz Kurumları Çocuk Kapalı Ceza İnfaz Kurumları 67 Çocuk Eğitimevleri 68 Çocuk Hükümlülerin Çalıştırılması 68 Öğretimden Yararlanma Çocuklara Uygulanacak Güvenlik Tedbirleri 69 V

9 Danışmanlık Tedbiri 70 Eğitim Tedbiri 71 Bakım Tedbiri 72 Sağlık Tedbiri 72 Barınma Tedbiri Gereç ve Yöntem Bulgular Hipotezler.. 78 Tek ve Mükerrer Suç İşleyen Çocukların Karşılaştırılması Mükerrer Suç İşleyen Çocukların Ayrıntılı İncelenmesi Çocuk ve Suç Bağlamında Bazı Genel Faktörlere Dair Bulgular Aile Faktörlerine Dair Bulgular Çevresel Faktörlere Dair Bulgular Bireysel Faktörlere Dair Bulgular Çocuğun Suç Hayatına Dair Bulgular 110 Koruyucu ve Destekleyici Güvenlik Tedbirleri.121 Çocuğun Reşit Olduktan Sonraki Durumuna Dair Bulgular Tartışma Bazı Demografik Faktörler 123 Ailevi Faktörler Çevresel Faktörler Bireysel Faktörler Çocuğun Suç Dünyasına İlişkin Faktörler 142 Çocuk İçin Önerilen Koruyucu ve Destekleyici Güvenlik Tedbirleri 149 Mükerrir Çocukların Reşit Olduktan Sonraki Suç Faaliyetleri VI

10 6. Sonuç Sonuçlar Bazı Genel Faktörlere Dair Sonuçlar 150 Aile Faktörlerine Dair Sonuçlar 150 Çevresel Faktörlere Dair Sonuçlar 151 Bireysel Faktörlere Dair Sonuçlar Çocuğun Suç Hayatına Dair Sonuçlar Öneriler Risk Faktörlerinin Tespiti ve Müdahale Aile ve Çocuğun Kaldığı Kurumun İşlevinin Arttırılması 155 Okulun İşlevinin Arttırılması Kolluk Birimlerinin İşlevlerinin Arttırılması 158 Çocuğun Özgürlüğünden Yoksun Bırakılması Sisteminin İyileştirilmesi Kurumlararası İşbirliği ve Koordinasyonun Sağlanması Çalışmanın Kısıtlılıkları... Gelecek Çalışmalar İçin Öneriler Özet Abstract Kaynakça Özgeçmiş VII

11 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1 Şekil 2 Şekil 3 Şekil 4 Şekil 5 Şekil 6 Şekil 7 Şekil 8 Şekil 9 Şekil 10 Şekil 11 Şekil 12 Şekil 13 Şekil 14 Şekil 15 Şekil 16 Şekil 17 : Tek ve Mükerrer Suç İşleyen Çocukların Cinsiyeti : Tek ve Mükerrer Suç İşleyen Çocukların İlk Suç İşleme Yaşları : Tek ve Mükerrer Suç İşleyen Çocukların İlk Suçları : Suça Sürüklenen Mükerrir Çocukların Kolluğa Geliş Kaydı Bulunan Aile Bireyleri : Suça Sürüklenen Mükerrir Çocukların Ailelerinde Parçalanmışlık Durumu : Suça Sürüklenen Mükerrir Çocukların Aile İçi İlişkileri : Suça Sürüklenen Mükerrir Çocukların Ailelerindeki Toplam Çocuk Sayısı : Suça Sürüklenen Mükerrir Çocukların Kendilerinden Büyük Kardeş Sayıları : Suça Sürüklenen Mükerrir Çocukların Kendilerinden Küçük Kardeş Sayıları : Suça Sürüklenen Mükerrir Çocukların Ailelerinde Çalışan Bireyler : Suça Sürüklenen Mükerrir Çocukların Çalışan Kardeş Sayıları : Suça Sürüklenen Mükerrir Çocukların Ailelerinin Toplam Geliri : Suça Sürüklenen Mükerrir Çocukların Nüfusa Kayıtlı Oldukları İllere Göre Bölgeleri : Suça Sürüklenen Mükerrir Çocukların Çevrelerinin Suça Uygunluğu ve Sosyo-Ekonomik Düzeyi : Suça Sürüklenen Mükerrir Çocukların Ayrıntılı Okul Hayatları : Suça Sürüklenen Mükerrir Çocukların Suça Başlama Yaşları : Suça Sürüklenen Mükerrir Çocuklarda Suça Başlama Yaşının Toplam Suç Sayısına Etkisi VIII

12 Şekil 18 Şekil 19 Şekil 20 Şekil 21 Şekil 22 Şekil 23 Şekil 24 Şekil 25 Şekil 26 Şekil 27 : Suça Sürüklenen Mükerrir Çocukların İlk Tevkif Yaşları : Suça Sürüklenen Mükerrir Çocukların Cezaevi Deneyimleri : Suça Sürüklenen Mükerrir Çocukların İşledikleri İlk Suçlar : Suça Sürüklenen Mükerrir Çocukların 2011 Yılı Sonu İtibariyle Reşit Olmadan Önceki Suç Sayıları : Suça Sürüklenen Mükerrir Çocukların Kaç Farklı Tür Suç İşledikleri : Suça Sürüklenen Mükerrir Çocukların İşledikleri En Ağır Suçlar : Suça Sürüklenen Mükerrir Çocukların En Ağır Suçlarını İşledikleri Yaşları : Suça Sürüklenen Mükerrir Çocukların İlk Suçlarından Ne Kadar Zaman Sonra En Ağır Suçlarını İşledikleri : Suça Sürüklenen Mükerrir Çocukların Suçları İşledikleri Zaman Dilimleri : Suça Sürüklenen Mükerrir Çocuklar İçin Önerilen Koruyucu Ve Destekleyici Güvenlik Tedbirleri IX

13 TABLOLAR DİZİNİ Tablo I Tablo II Tablo III Tablo IV Tablo V Tablo VI Tablo VII Tablo VIII Tablo IX Tablo X Tablo XI Tablo XII Tablo XIII Tablo XIV Talbo XV Tablo XVI Tablo XVII : Çalışmada Test Edilecek Hipotezler : Tek ve Mükerrer Suç İşleyen Çocukların Aile Bireylerinin Kolluğa Geliş Kayıtları : Tek ve Mükerrer Suç İşleyen Çocukların Ailelerindeki Parçalanmışlık Durumu : Tek ve Mükerrer Suç İşleyen Çocukların Ortalama Kardeş Sayıları : Tek ve Mükerrer Suç İşleyen Çocukların Ailelerinin Ortalama Kaçıncı Çocukları Oldukları : Tek ve Mükerrer Suç İşleyen Çocukların Ailelerinin Ekonomik Durumu : Tek ve Mükerrer Suç İşleyen Çocukların Nüfus Bölgeleri : Tek ve Mükerrer Suç İşleyen Çocuklarda ve Ailelerinde Göç Olgusu : Tek ve Mükerrer Suç İşleyen Çocukların Eğitim Durumları : Tek ve Mükerrer Suç İşleyen Çocukların Çeşitli Suç Karakteristikleri : Tek ve Mükerrer Suç İşleyen Çocukların Suç İşledikleri Zaman Dilimleri : Testler Sonrası Çalışmanın Hipotezlerinin Sonuçları : Örneklemde Yer Alan Mükerrir Çocukların Yaş Dağılımı : Suça Sürüklenen Mükerrir Çocukların Kollukta Kaydı Bulunan Aile Fertlerinin Cinsiyete Göre Dağılımı : Suça Sürüklenen Mükerrir Çocukların Ailelerindeki Parçalanmışlık Durumuna Göre Suç Sayılarının Karşılaştırılması : Aile İçi Şiddete Maruz Kalan Mükerrir Çocukların Evden Kaçmaları Açısından İncelenmeleri : Suça Sürüklenen Mükerrir Çocukların Anne ve Babalarının Eğitim Durumu Tablo XVIII : Suça Sürüklenen Mükerrir Çocukların Ailelerinin Açlık ve Yoksulluk Sınırına Göre Durumları ve Sosyal Güvenceleri Açısından İncelenmeleri Tablo XIX : Suça Sürüklenen Mükerrir Çocukların Oturdukları Eve Ait Çeşitli Özellikler X

14 Tablo XX Tablo XXI Tablo XXII : Suça Sürüklenen Mükerrir Çocukların Ailelerinde Kronik Sağlık Problemi Olan Bireyler ve Bu Ailelerdeki Sosyal Güvence Durumu : Suça Sürüklenen Mükerrir Çocukların Aileleri ve Kendilerindeki Göç Durumu : Suça Sürüklenen Mükerrir Çocukların Ailelerindeki Göçe Olgusuna Göre Suç Sayıları Tablo XXIII : Kurum Geçmişi Olan Mükerrir Çocukların Suç Sayıları ve Suça Başlama Yaşları Tablo XXIV : Suça Sürüklenen Mükerrir Çocukların Boş Zaman Aktiviteleri Tablo XXV : Suça Sürüklenen Mükerrir Çocuklarda Madde Kullanımı Tablo XXVI : Suça Sürüklenen Mükerrir Çocukların Cinsiyetlerine Göre Madde Kullanımı Tablo XXVII : Suça Sürüklenen Mükerrir Çocukların Okula Devam Durumları ve Okul Başarıları Tablo XXVIII : Suça Sürüklenen Mükerrir Çocukların Cinsiyetlerine Göre Suça Başlama Yaşları Tablo XXIX : Suça Sürüklenen Mükerrir Çocukların Cinsiyetlerine Göre İşledikleri Farklı Suç Türleri Sayısı Tablo XXX : Uyuşturucu Kullanmaktan Kaydı Olan Mükerrir Çocukların Farklı Suç Türleri Açısından Değerlendirilmesi Tablo XXXI : Suça Sürüklenen Mükerrir Çocukların Tek Başına ve Grup Halinde İşledikleri Suç Sayıları Tablo XXXII : Suça Sürüklenen Mükerrir Çocukların Reşit Olma ve Cezaevine Girme Durumları XI

15 KISALTMALAR akt. ASPİM BMÇHDS CGTİHK ÇKK : Aktaran : Aile ve Sosyal Politikalar İl Müdürlüğü : Birleşmiş Milletler Çocuk Haklarına Dair Sözleşme : Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkındaki Kanun : Çocuk Koruma Kanunu KDTK Yönetmeliği : Çocuk Koruma Kanununa Göre Verilen Koruyucu ve Destekleyici Tedbir Kararlarının Uygulanması Hakkında Yönetmelik KBRM md. : Koruma Bakım ve Rehabilitasyon Merkezi : Madde s. : Sayfa ssç ssmç SİR TCK TDK TDP TMK UNICEF vd. : Suça sürüklenen çocuk : Suça sürüklenen mükerrir çocuk : Sosyal İnceleme Raporu : Türk Ceza Kanunu : Türk Dil Kurumu : Toplum Destekli Polislik : Türk Medeni Kanunu : (United Nations International Children s Emergency Fund) Birleşmiş Milletler Uluslararası Çocuklara Yardım Fonu : Ve diğerleri XII

16 1 1. Giriş ve Amaç İnsanlık tarihi kadar eski olan suç olgusu günümüzün önde gelen toplumsal problemleri arasında yer almaktadır. Öte yandan yine yüzyıllardır var olduğu bilinen ve ilk kez M.Ö yılında, Babil Kralı Hammurabi nin çıkarmış olduğu kanunlarda yer alan suç işleyen çocuklar (Sevük, 1998) kavramı ise daha trajik bir konuyu ortaya koymaktadır. Hiçbir zaman bir araya gelmemesi gereken çocuk ve suç kavramları özellikle çağımızın gittikçe büyüyen bir yarası olarak karşımıza çıkmaktadır. Geleceğimizi emanet edeceğimiz çocuklarımızda ortaya çıkan problemler zamanında tespit edilip önü alınmaz bir hal alırsa bu durum toplumsal hayatımıza direkt olarak yansıyacaktır. Bu sebeple 19. yüzyılda başlayan ve günümüzde de yoğun bir şekilde devam eden birçok araştırma çocukların suç işlemelerinin nedenleri üzerine yoğunlaşarak problemi çözmeye yönelik çözüm önerileri ortaya koymaktadır. Çocukların sosyal gelişmelerinin muhtelif safhalarında bazı olumsuzluklar şeklinde karşılarına çıkan risk faktörleri onların ileriki hayatlarında anti-sosyal ve suçlu davranışlar sergilemelerine yol açmaktadır. Hayatlarının en kırılgan döneminde ortaya çıkan bu risk faktörlerinin etkisi ise gerekli önlemler alınmaması durumunda yetişkinlikte de ortadan kalkmamakta belki de bir ömür boyu devam etmektedir (Seyhan ve Bahar, 2006). Öte yandan kriminologlar işlenen suçların azımsanmayacak bir oranının suç işlemeyi alışkanlık haline getiren küçük bir grup tarafından işlendiğini belirtmektedirler (Piquero vd., 2007). Bazı suçlular ilk işledikleri suçtan sonra suç işleme davranışlarını terk ederken bazı suçlular ise suç işleme alışkanlıklarını devam ettirmekte, sıklıkla suç işlemekte ve suçu mesleki bir kariyer olarak yaşantılamaktadırlar. Bu sebeple gelecekte yeniden suç işlemenin öngörücü unsurlarına yönelik çalışmalar yapılması suçlulukla mücadele ve suç oranlarının azaltılmasında büyük önem arz etmektedir (Kızmaz, 2006).

17 2 Günümüzde kronik yetişkin suçlularla ilgili yapılan çalışmalarda ilk çocukluk döneminde ortaya çıkan anti-sosyal davranışlar başta olmak üzere çocukluk dönemine ilişkin bir takım unsurlarla gelecekteki mükerrer suçluluk arasında güçlü bir ilişkinin bulunduğu ortaya konulmaktadır (Farrington, 1992). Dolayısıyla çocuklardaki mükerrer suçluluğun devamının önlenmesi ve çocukluğun ileriki yılları ve yetişkinlik döneminde daha da vahim sonuçlar ortaya çıkmasını engellemeye yönelik stratejiler belirlenmesinde yeniden suç işleme ihtimalleri yüksek olan suçluların hangi tür özelliklerinin olduğunun bilinmesi gerekmektedir. Çocuk suçluluğu ve mükerrer suçluluk üzerine ülkemizde ve yurtdışında birçok araştırma yapılmıştır. Amerika ve Batı ülkelerinde yapılan çalışmalarda çocuk suçluluğu, mükerrer suçluluk ve çocuklarda mükerrer suçluluk konusunda çok sayıda akademik çalışma mevcuttur. Ülkemizde çocuk suçluluğunun nedenleri konusunda yeterince çalışma olmasına karşın, yetişkinlerdeki mükerrer suçluluk konusunda yakın geçmişte iki çalışma yapılmışken (Kızmaz, 2006; Topses, 2013), çocuklarda mükerrer suçluluk konusunda ise kısmi olarak yapılmış sadece bir çalışmaya rastlanılmıştır (Börekçi, 2012). Bu sebeple yaptığımız çalışma ülkemizde suça sürüklenen mükerrir çocuklar alanında yapılan ilk kapsamlı çalışma özelliği taşıması açısından önemlidir. Çalışmamızda suç davranışını tekrarlayarak, sürekli suç işlemeyi alışkanlık haline getiren çocuklara ait birtakım veriler incelenmiş ve gelecekte yeniden suç işleme olasılıkları yüksek olan çocuk suçluların özellikleri belirlenmiştir. Diğer bir ifade ile çocuklardaki mükerrer suçluluğun habercileri olan değişkenler irdelenerek, çocukların ileriki hayatlarında kronik ve inatçı suçlulara dönüşmelerine neden olabilecek olan yeniden suçluluğun öngörücü unsurları ortaya konulmuştur.

18 3 Bu çalışma ile çocukların mükerrer suçluluğuna neden olan çok sayıda değişken irdelenerek, mükerrerliğin öngörücü unsurlarını ortaya koymak, bu unsurların çocuk daha suça bulaşmadan ya da suçun erken safhalarında tespitinin yapılarak gerekli önlemlerin alınmasına zemin hazırlamak, böylelikle önü alınmadığı taktirde ergenlik ve yetişkinlikte inatçı ve profesyonel suçlu olarak toplumda huzursuzluk ve sıkıntı çıkarmaya aday olan dezavantajlı çocukların etkili bir rehabilitasyon programına tabi tutulmalarını sağlamak, bu çocukların suç davranışlarını sonlandırmalarına ve topluma yeniden kazandırılmalarına yönelik çalışan disiplinlere bir bakış açısı kazandırmak amaçlanmaktadır.

19 4 2. Genel Bilgiler 2.1. Çocuk ve Suç Bağlamında Bazı Kavramlar ve Hukuki Düzenlemeler Suç Evrensel bir olgu olarak kabul edilen suç, tarihin en eski devirlerinden itibaren var olmuş ve insanlık var olduğu sürece de devam edecek önemli bir sorunsal olarak karşımıza çıkmaktadır (Dönmezer, 1994; Aktaş, 2011). Dönmezer (1994:48), suçu topluma zarar verdiği ya da tehlikeli olduğu kanun koyucu tarafından kabul edilen ve belirtilen eylem olarak tanımlarken, Kulaksızoğlu (1998:196) ise suçu hukuki ve ahlâki kuralların ihlali olarak belirtmiş, toplumdaki hukuk düzenini bozduğu için yasalar tarafından yasaklanmış eylemlere suç tanımlamasını getirmiştir. Suç konusundaki en kapsamlı tanımı ise Tufan (2001) yapmış, konuyu çok yönlü bir şekilde ele alarak suçu, kanunun ihlal edilmesi bakımından hukuki, hangi davranışların suç olduğunun belirlenmesi açısından kriminolojik, topluma zararlı kabul edilmesi açısından sosyolojik, bireysel bir davranış olması açısından psikolojik, dini kurallara aykırı düşmesi açısından dini ve ahlâki kurallarla çelişmesi halinde ahlâki bir kavram olarak açıklamıştır. Suç fiilini işleyen kişi kendi isteği doğrultusunda ve çıkarı uğruna çevresindekilere zarar vermekte, onların haklarını ihlal etmektedir. Dolayısıyla işlenen her suç, toplu halde yaşayan insanları rahatsız etmekte, bazı bireylerin haklarının elinden alınmasına yönelik davranışları içinde barındırmakta ve toplum olmanın gereği olan birlikte yaşamayı zora sokmaktadır. Bu sebeple kanun koyucu tarafından sosyal yaşamın ve yapının bütünlüğünü, işleyişini ve geleceğini tehlikeye sokabileceği değerlendirilen ve işlenmesi halinde kanunun ceza tehdidi ile yasakladığı her türlü tutum ve davranış suç olarak nitelendirilmektedir (Şentürk, 2012).

20 Çocuk Çocuk, Türk Dil Kurumu (TDK, 2005:444) sözlüğünde, bebeklik çağı ile ergenlik çağı arasındaki gelişme döneminde bulunan oğlan veya kız olarak tanımlanmaktadır. Yörükoğlu (1989:13) çocuğu gelişen bir insan yavrusu, olgunlaşmamış, reşit sayılmayan küçük yurttaş olarak tanımlarken, Uluğtekin e (1991:9) göre ise çocuk gelişim dönemlerini tamamlama sürecinde olan, toplumsal anlamda birey olmaya hazırlanan ve bu nedenle sorunlar ve karmaşalarla yüklü on sekiz yaşından küçük birey dir. Marshall (2005:120) ise, çocuk terimine ya bir evlat, ya da bir toplumda yetişkinlerle aynı ölçüde tam bir ekonomik ve hukuksal statü kazanamamış birisi tanımlamasını getirmiştir. Birleşmiş Milletler Çocuk Haklarına Dair Sözleşme nin (BMÇHDS) 1. maddesine göre sözleşme uyarınca çocuğa uygulanabilecek olan kanuna göre daha erken yaşta reşit olma durumu hariç, on sekiz yaşına kadar her insanı çocuk olarak tanımlarken, Birleşmiş Milletler Çocuk Adaletinin Yönetimi Hakkında Asgari Standart Kurallar olarak da adlandırılan Beijing (Pekin) Kurallarının 1 2. maddesinde ise çocuk, mevcut hukuk sistemi içerisinde işleyebileceği bir suçtan dolayı kendisine büyük insanlardan farklı davranılması gereken kişi şeklinde nitelendirilmektedir sayılı Türk Ceza Kanunu nun (TCK) 6. maddesinde çocuktan henüz on sekiz yaşını doldurmamış kişi olarak bahsedilmekte, 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu nun (TMK) 11. maddesinde erginliğin on sekiz yaşının doldurulmasıyla kazanılacağını belirterek çocuk olmanın yaş sınırını on dokuz yaşından gün almamak olarak çizmiş bulunmaktadır. 1 Birleşmiş Milletler Çocuk Adaletinin Yönetimi Hakkında Asgari Standart Kuralları çalışmanın ileriki bölümlerinde Beijing (Pekin) kuraları olarak adlandırılacaktır.

21 6 Her ne kadar Türk Medeni Kanunu nun ve 124. maddeleri değişik şartlar altında küçüğün on sekiz yaşını doldurmadan ergin olabileceğini beyan etmişse de Türk Ceza Kanunu cezai sorumluluğu erginlik kavramı ile değil yaş kavramı ile düzenlemektedir (Solak, 2011). Benzer şekilde 5395 sayılı Çocuk Koruma Kanunu nun (ÇKK) 3. maddesi çocuğu, daha erken yaşta ergin olsa bile henüz on sekiz yaşını doldurmamış kişi olarak tanımlamaktadır Suça sürüklenen çocuk Beijing (Pekin) Kurallarında, kuralların uygulama alanları ve tanımların yer aldığı 2. maddesinde çocuk suçlu, suç işlediği iddia edilen ya da suç işlediği ortaya çıkan bir çocuk veya genç bir insan olarak belirtilmiştir sayılı Çocuk Koruma Kanunu nun 3. maddesinde ise suça sürüklenen çocuk, kanunlarda suç olarak tanımlanan bir fiili işlediği iddiası ile hakkında soruşturma veya kovuşturma yapılan ya da işlediği fiilden dolayı hakkında güvenlik tedbirine karar verilen çocuk şeklinde tanımlanmıştır. Suçlu çocuk, ceza hukuku açısından belli bir yaşın altında olan çocuktur. Mukayeseli hukukta ceza sorumluluğunun başlangıç yaşı konusunda uluslararası bir standart tespit edilmemiş olup, bu yaş ülkelerin ekonomik, sosyal, kültürel, siyasi ve hukukî sistemlerine dayalı olarak ülkeden ülkeye farklılıklar gösterebilmektedir. Kanunlarca çocuğun ceza sorumluluğunun mutlak olarak kabul edilmediği yaş limitlerinin alt ve üst sınırları mukayeseli hukukta 7 ile 18 yaş arasında değişmektedir (Sevük, 1998; Yenisey, 2007). Çocuk suçluluğunu konusunda çalışan araştırmacıların yaptıkları tanımlamalar içerisindeki ortak değerlendirmeleri, suçluluk davranışının içinde olan çocuğun, suça itilmiş olarak kabul edilmesidir (Polat, 2004). Yörükoğlu (1989), suça yönelen çocuğun aslında

22 7 ailesindeki ve toplumdaki düzensizliklerin bedelini ödediği ve sonrasında da topluma ödettiğini, dolayısıyla çocuğun suç işleyen değil ama suça itilen bir konumda olduğunu belirtmektedir. Nitekim 2005 yılında yürürlüğe giren ÇKK çocuğu suçun işleyeni değil, o suça sürükleneni olarak kabul ederek bir anlamda fail çocuğu da suçun mağduru konumuna yerleştirmekte, bunun doğal sonucu olarak da suç işleyen çocuğa yaptırım uygulanacak olması durumunda bu uygulamanın çocuğun durumuna ve fiiline uygun ve orantılı olmasını prensip edinerek, suça sürüklenen çocuğun cezalandırılmasını değil korunmasını temel amaç olarak kabul etmektedir (Aydın, 2009) Çocuk suçluluğu Çocuğun ceza kanunlarınca suç sayılan bir fiili işlemesi sonucunda, yargı organlarının önüne getirilmesi olarak tanımlanan çocuk suçluluğu modern çehresini 19. yüzyıldaki sanayi devrimi ile almış olmasına rağmen (Akyüz, 2000) insanlık tarihi ile ilgili yazılı kayıtların çoğunda belirtilmekte, tarihin en eski ve en iyi korunmuş yazılı kanunlarından biri olarak kabul edilen Hammurabi Kanunları nda suçlu çocukların cezalandırılmasına yönelik hükümlerin de olduğu bilinmektedir (Sevük, 1998). Hablemitoğlu (2011:95) çocuk suçluluğunu, bir çocuktaki sosyal olmayan eğilimlerin yasa müdahalesi gerektirecek bir davranışa dönüşmesi ve hem çocuk hem de suçun yöneldiği unsur açısından fiili zarar yaratan bir durumla sonuçlanması olarak belirtirken, Bal (2004:5) ise genel bir uzlaşmaya bağlı olarak çocuk kabul edilen yaşta bulunan kişilerin toplumun veya yasaların suç saydığı herhangi bir fiili işlemesiyle ortaya çıkan durum, olgu yu çocuk suçluluğu olarak tanımlamaktadır. Ceza hukuku bakımından çocuk olarak kabul edilen kişilerin, gelişim psikolojisi bakımından ergen ya da genç sayılmaları sebebiyle, batı ülkelerinde çocuk suçluluğu

23 8 tabiri yerine genç suçluluğu manasına gelen juvenile delinquency tabiri kullanılmaktadır (Attar, 1994). Tomanbay (2011) juvenile tabirinin genç, erken genç anlamlarına geldiğini belirterek, genç kavramının ilk gençlik ve erken gençlik dönemini nitelendirdiğini, gelişim pedagojisi açısından yaşın üzerindeki bireylere çocuk yerine genç denmesinin daha doğru olacağını belirtmektedir. Suçluluk üzerine yapılan tanımlamalar, temelde çocuk suçluluğunu da kapsamakla beraber, çocukluk dönemi ile başlayan, ön ergenlik ve ergenlikle devam eden gençlik dönemini de kapsayan çocuk suçluluğunu yetişkin suçluluğundan ayıran en önemli ölçüt, her ülkenin kendi yasalarına göre belirlediği alt ve üst yaş sınırlarıdır ki, bu sınırlar 7-21 yaşları arasında değişmektedir (Polat, 2004). Çocuk suçluluğu kavramına her disiplin kendi açısından tanımlamalar getirmektedir. Bu tanımlara göre; Hukuki açıdan çocuk suçluluğu, on sekiz yaşını doldurmamış bireylerin yürürlükteki ceza kanunlarına göre suç sayılan bir davranışı işlemeleri halidir (Uluğtekin, 1991:13). Sosyolojik açıdan çocuk suçluluğu, toplumun sosyal yapısı, değerleri ve normları da göz önüne alarak, toplumun kabul etmiş olduğu davranış kurallarından sapma veya bu kurallara itaatsizlik olarak yorumlanabilmektedir (Duyan, 2011:170). Psikolojik açıdan çocuk suçluluğu konusu geçmiş dönemlerde akıl sağlığı ile suç arasındaki ilişki üzerinde açıklanırken, günümüzde çocukların gelişimsel dönemlerinde karakter oluşumunu etkileyen süreçlerin belirlenmesi ile tanımlanmaya başlanmıştır. Çocuklarda suçlu kişilik yapısının erken çocukluk dönemi ve diğer gelişimsel dönemlerin koşulları ile geliştiği ortaya konulmuştur (Hablemitoğlu, 2011:96).

24 Çocuk suçluluğunun nedenleri Günümüzde birçok ülke çocuklara yetişkinlerden farklı bir statü vermek suretiyle suçlu çocukları yetişkin suçlulardan ayırarak korumayı hedeflemektedir. Bu çocukların yeniden topluma kazandırılabilmesi ve çocuk suçluluğu ile mücadelede uygulanacak bireysel ve toplumsal tedbirlerin saptanabilmesi açısından çocuk suçluluğunun nedenlerinin bilinmesi son derece önemlidir (Sevük, 1998). Çocuk suçluluğu üzerine çalışan araştırmacılar, çocuğun suça itilmesini birden fazla nedenle açıklamaya çalışırlar (Polat, 2004). Uzmanların bir bölümü bireysel nedenler üzerinde dururken, bir bölümü de çevresel nedenler üzerinde durmaktadırlar (Temel ve Bayraktar, 2009). Demirbaş (2012) ise benzer şekilde çocuk suçluluğunun biyolojik ve psikolojik temele dayanan bireysel nedenlerden doğabileceği gibi, aile, okul, çevre, kitle iletişim araçları, ekonomik ve sosyal faktörler gibi toplumsal nedenlerden de kaynaklanabileceğini belirtmektedir. Çocuk ve gençlerin anti-sosyal ve suçlu davranış göstermesine neden olan etkenler, genellikle çocuğun sosyal gelişmesinin muhtelif safhalarında ortaya çıkan risk faktörleri ile ilintilidir. Çocuklukta maruz kalınan ve suç işleme davranışının sebebi olarak gösterilen olumsuz faktörlerin etkisi yetişkinlikte de hatta bir ömür boyu devam edebilmektedir. Gerçekte çocuk suçluluğunun sebepleri olarak gösterilen faktörler aslında yetişkin suçluluğunun sebeplerini de açıklamaktadır. Dolayısıyla çocuk suçluluğunun sebepleri açıklanırken, çocuklukta maruz kalınan ve etkileri muhtemelen bir ömür boyu devam edecek faktörlerden söz edilmektedir (Seyhan ve Bahar, 2006). Farrington ve Welsh (2008), aynı zamanda gelecekteki kriminalleşmeye de katkı sağlayacak olan çocuk/genç suçluluğunda bireysel, ailesel ve çevresel mahiyetli üç çeşit erken risk faktöründen bahsetmektedir.

25 10 Bireysel faktörler, düşük zekâ düzeyi, kişilik ve karakter yapısı, düşüncesizlik olarak açıklanırken, ailesel faktörler olarak suç işlemiş ve anti-sosyal ebeveynler, ailenin büyüklüğü, ebeveynin çocuk üzerindeki zayıf gözetim ve bakım pratikleri, aile içi karmaşalar ve parçalanmış aileler den bahsedilmekte, çevresel faktörler ise, düşük sosyo-ekonomik ve kültürel çevre, suçlu arkadaş çevresi, suçluluk oranı yüksek olan okula devam etmek ve varoş tarzı yerlerde yaşamak olarak açıklanmaktadır. Birçok araştırmacı çocuk suçluluğunun nedenlerini kapsamlı bir şekilde incelemişlerdir. Loeber ve Stouthamer-Loeber (1987) çocuk suçluluğunun en önemli tahmincilerini ailelerin çocuk yetiştirmedeki başarısızlıkları, çocukluktaki anti-sosyal davranışlar, ailede suça bulaşmış bireylerin varlığı, çocuktaki zekâ düşüklüğü, okul başarısının düşüklüğü ve ailelerin parçalanmışlığı olarak belirtmektedir. Kavgacı ve Erzurumluoğlu (1998) ülkemizdeki çocuk suçluluğunun ana nedenlerini sosyo-ekonomik mahrumiyet, olumsuz çevre şartları, eğitim ve iş imkânlarının yetersizliği, ailevi problemler ve ailenin parçalanmışlığı olarak gösterirken, İçli (1998) konuyu daha kapsamlı bir şekilde ele almış, çocuk suçluluğunun nedenleri ile ilgili biyolojik, psikolojik ve sosyolojik yaklaşımları açıklamış, aile ile ilintili faktörlerin çocuk suçluluğunun nedenlerinin başında geldiğini belirtmiştir. Aktaş (2011), çocuğun suça yönelme veya yönlendirilmesinde yetişme aşamasındaki gerekli özen ve korunmanın sağlanamamasının etkisinden bahsetmekte, çocuğun aile ve çevresinde uygun özdeşim figürlerinden yoksun olmasının, yanlış öğrenmeler, sosyal refah ağı ve sosyal destek sisteminin zayıf olmasının çocuğun suç olgusuyla karşılaşmasına neden olduğunu belirtmektedir.

26 11 Sonuç olarak çocukları suça iten etmenleri bireysel, ailesel ve çevresel nedenler olmak üzere üç ana grupta toplayabiliriz. a- Bireysel nedenler; kalıtsal etkenler (epilepsi, psikopati), biyolojik etkenler, psikolojik etkenler, çocuğun sosyo-ekonomik statüsü ve iş hayatı, çocuğun madde kullanımı b- Ailesel nedenler; ailenin parçalanması, aile içi ilişkiler, ailedeki suçlu bireyler, ailenin sosyo-ekonomik durumu, ebeveynin öğrenim durumu, ailenin büyüklüğü ve kalabalık olması, ailede madde kullanımı, ailede göç öyküsü, c- Çevresel nedenler; çocuğun düşük sosyo-ekonomik özelliği bulunan çevrede yetişmesi, suçlu akranlarla iletişim içinde olması, okul çevresi gibi faktörlerdir (Farrington & Welsh 2008; Tomanbay, 2011; Yelken, 2011; İçli, 1998) Hukuki açıdan çocuk ve çocuk suçluluğu Türk hukuk sisteminde suça sürüklenen çocuk Birleşmiş Milletler Çocuk Haklarına Dair Sözleşmenin 4. maddesi taraf devletlere sözleşmede tanınan hakların uygulanması amacıyla her çeşit yasal, yönetsel ve diğer önlemler alınmasını görevini yüklemekte, ayrıca Pekin (Beijing) Kurallarının "Kuralların uygulama alanlarının ve tanımlarının" yer aldığı 2. maddesi üye ülkelerin mevcut ulusal yasa düzenlemelerini, politikalarını ve uygulamalarını gözden geçirerek, belirlenen amaçların gerçekleştirilmesi için her ülkenin hukuk sisteminde özellikle çocuk suçlulara uygulanabilecek kanunlar kabul edilmesini ve çocuk adalet alanında düzenlemeler yapılarak suça sürüklenen çocuklar hakkında ayrı bir çocuk adalet sistemi oluşturulmasını istemektedir. Ülkemiz Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesi başta olmak üzere Beijing Kuralları ve çocuklarla ilgili yürürlüğe giren diğer uluslararası sözleşmeler çerçevesinde çocuklarla ilgili düzenlemeler konusunda gerekli hassasiyeti göstermekte ve iç hukuk sistemini çocuklarla ilgili uluslararası mevzuata göre uyarlamaktadır.

27 12 Çocuk adalet sisteminde suç işleyen çocuklara verilecek tepkinin öncelikli amacı bu çocukların cezalandırılması değil, içinde bulundukları ortamdan çıkarılıp korunması, suç işlemeyi bir yaşam biçimi haline getirmelerinin önlenmesi, yani çocuğun iyileştirilmesidir yılında yürürlüğe giren ÇKK ile getirilen yeni yaklaşım ile çocuğun suçu işlediği değil suça sürüklendiği değerlendirilerek bir anlamda fail çocuk da suçun mağduru konumunda kabul edilmiştir (Aydın, 2009). Türk hukuk sisteminde bir ceza hukuk kuralını ihlal etmiş on sekiz yaşından küçük kimse olarak tanımlanan suçlu çocuk ile ilgili olarak, yetişkinler için suç oluşturan davranışlar çocuklar için de aynen geçerli olmaktadır (Uluğtekin, 1991). Dolayısıyla yetişkinler için olan yaptırımlar çocuklar için de geçerli olmakla beraber, suçlu çocuk, yetişkinlerden ceza sorumluluğu kavramı ve dolayısıyla yaş küçüklüğü tanımlamasıyla ayrılmakta, uygulanacak yaptırımlardan durumuna ve işlemiş olduğu fiilin sonuçlarına uygun ve orantılı olarak, tedbirlerde indirim ön görülmek suretiyle ayrılmaktadır (Polat, 2004) Türk Ceza Kanununda suça sürüklenen çocuk 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu nun, Tanımlar başlığını taşıyan 6. maddesinin b bendinde çocuk henüz on sekiz yaşını doldurmamış kişi olarak tanımlanmıştır. Yaş küçüklüğü başlığını taşıyan 31. madde ise çocukların işlemiş oldukları fiillerden dolayı sorumluluklarını üç döneme ayırmıştır. Fiili işlediği sırada; a) On iki yaşını doldurmamış olan çocuklar: Bu gruptaki çocukların ceza sorumluluğu yoktur. Bu kişiler hakkında ceza kovuşturması yapılamaz; ancak, çocuklara özgü güvenlik tedbirleri uygulanabilir. hükmü yer almaktadır. Bu madde ile kanun on iki yaşını doldurmamış çocuğun fiilinin hukuki anlam ve sonuçlarını algılayamadığını veya davranışlarını yönlendirme yeteneğinin yeterince

28 13 gelişmediğini mutlak biçimde kabul ederek işlemiş olduğu fiilden dolayı ceza yaptırımı uygulamamaktadır (Öztürk ve Erdem, 2008). Haklarında ceza kovuşturması yapılamayacak bu çocuklara ihtiyaç duyulması halinde koruyucu ve eğitici nitelikte güvenlik tedbirleri uygulanabilecektir (Akyüz, 2011). b) On iki yaşını doldurmuş olup, on beş yaşını doldurmamış olanlar: Bu yaş grubundaki çocukların işledikleri fiilin hukukî anlam ve sonuçlarını algılayamaması veya davranışlarını yönlendirme yeteneğinin yeterince gelişmemiş olması hâlinde ceza sorumluluğu yoktur. Ancak bu kişiler hakkında çocuklara özgü güvenlik tedbirlerine hükmolunur. İşlediği fiilin hukukî anlam ve sonuçlarını algılama ve bu fiille ilgili olarak davranışlarını yönlendirme yeteneğinin varlığı hâlinde, bu kişiler hakkında suç, ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasını gerektirdiği takdirde on iki yıldan on beş yıla; müebbet hapis cezasını gerektirdiği takdirde dokuz yıldan on bir yıla kadar hapis cezasına hükmolunur. Diğer cezaların yarısı indirilir ve bu halde her fiil için verilecek hapis cezası yedi yıldan fazla olamaz. denilmektedir. Bu yaş grubundaki çocukların işlediği fiilden dolayı ceza sorumluluğunun kabul edilip edilmemesi, kusur yeteneğinin varlığına göre farklılık göstereceğinden, çocuğun kusur yeteneğinin olup olmadığı hususunu hâkimlerce titizlikle üzerinde durulması gereken bir husustur (Aslan, 2012). c) On beş yaşını doldurmuş olup da on sekiz yaşını doldurmamış olanlar: Küçüklüğün sonu ile erginliğin başı arasında bulunan ve yaşları arasındaki çocukların oluşturduğu bu yaş dönemi geçiş çağı olarak da adlandırılmaktadır (Gözübüyük, 1984).

29 14 Bu yaş grubundaki gençlerin normal koşullarda isnat yeteneklerinin tam olduğu, gerçekleştirdikleri fiillerin hukuki anlam ve sonuçlarını kavrama yeteneğine sahip oldukları, ancak henüz ergin olmamaları, davranışlarını yönlendirme yeteneklerinin yeterince gelişmemiş olabileceği ve işledikleri suçlar bağlamında irade yeteneklerinin zayıf olduğu kabul edilmekte ve cezalar indirilerek verilmektedir (Aslan, 2012; Akyüz, 2011). Dolayısıyla, fiili işlediği sırada on beş yaşını doldurmuş olup da on sekiz yaşını doldurmamış olan kişiler hakkında suç, ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasını gerektirdiği takdirde on sekiz yıldan yirmi dört yıla; müebbet hapis cezasını gerektirdiği takdirde on iki yıldan on beş yıla kadar hapis cezasına hükmolunur. Diğer cezaların üçte biri indirilir ve bu halde her fiil için verilecek hapis cezası on iki yıldan fazla olamaz. hükmü bulunmaktadır. Türk Ceza Kanununun çocukla ilgili maddeleri, Çocuk Koruma Kanunu ile beraber değerlendirildiğinde suça sürüklenmiş olan çocuklara ılımlı bir şekilde yaklaşıldığı ve bu kanunların ortak amacının çocuğa işlediği suçtan dolayı ceza vermek değil, topluma uyumlu hale getirerek, tekrar topluma kazandırmak olduğu görülmektedir Çocuk Koruma Kanununda suça sürüklenen çocuk 3 Temmuz 2005 yılında Türkiye Büyük Millet Meclisinde kabul edilerek 15 Temmuz 2005 tarihinde Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren Çocuk Koruma Kanunu nun 3. maddesi, Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesine de uygun olarak çocuğu, daha erken yaşta ergin olsa bile, on sekiz yaşını doldurmamış kişi olarak tanımlamakta, suça sürüklenen çocuğu ise, kanunlarda suç olarak tanımlanan bir fiili işlediği iddiasıyla hakkında soruşturma veya kovuşturma yapılan ya da işlediği fiilden dolayı hakkında güvenlik kararı verilen çocuk olarak belirtmektedir. ÇKK nin birinci kısmında kanunun amacının, korunma ihtiyacı olan veya suça sürüklenen çocukların korunmasına, haklarının ve esenliklerinin güvence altına alınmasına

30 15 ilişkin usul ve esasları düzenlemek olduğu, kapsamının ise korunma ihtiyacı olan çocuklar hakkında alınacak tedbirler ile suça sürüklenen çocuklar hakkında uygulanacak güvenlik tedbirlerinin usul ve esaslarına, çocuk mahkemelerinin kuruluş, görev ve yetkilerine ilişkin hükümler olduğu belirtilmektedir. 3. madde kanunun uygulanmasındaki tanımlara yer vermiş, 4. maddede kanunun temel ilkeleri belirtilmiştir. 5. madde ile başlayan ikinci bölümde ise çocuklar hakkında uygulanacak koruyucu ve destekleyici tedbirler ile ilgili hususlara yer verilmiştir. Çocuk Koruma Kanunu ile 2253 sayılı Çocuk Mahkemelerinin Kuruluşu, Görev ve Yargılama Usulleri Hakkındaki Kanun yürürlükten kaldırılmıştır. Suça sürüklenen çocukların soruşturma ve kovuşturmalarının nasıl yapılacağı ikinci kısımda, çocuk mahkemeleri ve Cumhuriyet savcılığı ve kolluk işlemleri ile ilgili hususlara da üçüncü kısımda yer verilmiştir. Bu kanunla getirilen yeniliklerden biri de, suça sürüklenen çocuklar hakkındaki soruşturmaların Cumhuriyet Başsavcılıkları nezdinde oluşturulacak çocuk bürolarında yapılması, bu bürolara yeteri kadar Cumhuriyet savcısı görevlendirilmesi ve soruşturmaların bizzat bu savcılar tarafından yapılmasıdır. Suç işleyen çocuklara zincir, kelepçe ve benzeri aletler takılmaması, bu çocuklar hakkında özgürlüğü kısıtlayıcı tedbirler ile hapis cezasına en son çare olarak başvurulması, bu bağlamda 15 yaşını doldurmamış çocuklar hakkında üst sınırı 5 yılı aşmayan hapis cezası gerektiren fiillerden dolayı tutuklama kararı verilemeyeceği, 3 yıla kadar olan hapis cezalarının adli para cezasına çevrilmesi ya da ertelenmesi gerektiği hususları da Çocuk Koruma Kanunu nda belirlenen diğer kurallar olarak karşımıza çıkmaktadır.

31 Uluslararası hukuk sisteminde çocuk Çocuklarla ilgili ilk geniş kapsamlı uluslararası düzenleme, 26 Eylül 1924 tarihinde Milletler Cemiyeti Genel Kurulunda kabul edilen Çocuk Hakları Bildirgesi dir (Tiryakioğlu, 2003). Günümüzde kullanılan haklarla ilgili belgelerin temeli Birleşmiş Milletler Genel Kurulunda 10 Aralık 1948 te 217 A (III) sayılı kararıyla kabul ve ilan edilen İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi ne dayanmaktadır. Bu bildirgede çocuk hakları ve özgürlükleri zımnen yer almakla beraber bunun yeterli olmadığı görülmüş ve çocukların özel ihtiyaçları da göz önüne alınarak çocuklarla ilgili ayrı bir belgenin düzenlenmesini sağlayacak yeni çalışmalar yapılmıştır (Bağlı, 2003). Bu çalışmaların bir sonucu olarak çocuk hakları ile ilgili en temel metin Birleşmiş Milletler Ekonomik ve Sosyal Hakları Konseyinin İnsan Hakları Komisyonu tarafından bildirge taslağı olarak hazırlandıktan sonra, 19 Ekim 1959 tarihinde Birleşmiş Milletler Genel Kurulunun Sosyal, İnsanlık ve Kültürel İşler Komisyonundan geçmesine müteakip, Birleşmiş Milletler Genel Kurulunun 20 Kasım 1959 tarihinde ve 1386 (XIV) kararıyla kabul edilen Çocuk Hakları Bildirgesi dir (UNICEF, 2003). Birleşmiş Milletler Genel Kurulu, Çocuk Hakları Bildirgesi üzerindeki ilkeler başta olmak üzere çocuk hakları konusu ile ilgili maddeleri somutlaştırarak bağlayıcı bir metne dökmüş ve 20 Kasım 1989 tarihinde Çocuk Hakları Sözleşmesini onaylayarak üye ülkelerin imzasına açmıştır. Türkiye 14 Ekim 1990 da bu sözleşmeyi imzalamış, 1994 te Türkiye Büyük Millet Meclisinde onaylayarak, 27 Ocak 1995 tarihli resmi gazete de yayınlanmak suretiyle iç hukuk haline getirmiştir (Yelken, 2011). Çocuklarla İlgili 10 un üzerinde uluslararası sözleşme olmasına karşın çalışmada çocuk suçluluğu ile ilgili olanlar yer alacaktır. Bu bağlamda,

32 17 Birleşmiş Milletler Çocuk Ceza Adaleti Sisteminin Uygulanması Hakkında Asgari Standart Kuralları olarak adlandırılan Beijing (Pekin) Kuralları, çocuğun işleyebileceği bir suçtan dolayı kendisine büyük insanlardan farklı davranılması gereğinden hareketle her hukuk sisteminde çocuk suçlulara uygulanabilecek kanunular yapılması ile çocuk adalet alanında düzenlemeler yapılmasını gerekli kılan kuralları vaz etmekte, Çocuk Suçluluğunun Önlenmesine İlişkin Birleşmiş Milletler Yönlendirici İlkeleri olarak nitelendirilen Riyad İlkeleri bizzat suç öncesi süreci dikkate alarak çocuk suçluluğunu önleyici tedbirleri ortaya koymaktadır. Özgürlüğünden Yoksun Bırakılmış Çocukların Korunmasına İlişkin Birleşmiş Milletler Kuralları olarak nitelenen Havana Kuralları ise, gözaltında veya tutuklu bulunan çocuklarla ilgili olarak taraf devletlerin uyacağı kuralları kabul ederek bu durumdaki çocukların yüksek yararının gözetilmesini öngörmektedir (Tomanbay,2011). Çocuk Haklarının Kullanılmasına İlişkin Avrupa Sözleşmesi ise Birleşmiş Milletler Çocuk Haklarına Dair Sözleşmede tanınan haklardan çocukların yararlanmalarını sağlamak, çocukları etkileyen aile hukuku sorunlarına ilişkin ve idari konularda söz sahibi olabilmelerine olanak tanımak, çocuk haklarının yaygınlaştırılması ve uygulamaya geçirilmesi ile çocuğun kendini ifade edebilmesine olanak sağlanmasına yönelik taraf devletlere sorumluluklar yüklemektedir (Aslan, 2012) Birleşmiş Milletler Çocuk Haklarına Dair Sözleşme Çocuk Hakları Sözleşmesi tarihteki en yaygın olarak kabul edilmiş olan insan hakları sözleşmesidir. Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından 20 Kasım 1989 tarihinde kabul edilmiş, 2 Eylül 1990 tarihinde de yürürlüğe girmiştir. Kabul tarihinden yaklaşık bir yıl sonra sözleşmeyi imzalayan 43. ülke olan Türkiye de dâhil olmak üzere 191 ülke ya sözleşmeyi imzalamış ya da onay ve katılma yoluyla taraf devlet durumuna gelmiştir. Çocuk Haklarına

33 18 Dair Sözleşme çocukların Magna Carta sı ya da İnsan Hakları Yasası sayılmaktadır (Kepenekçi ve Akyüz, 2005). Çocuk hakları en geniş kapsamıyla Çocuk Haklarına Dair Birleşmiş Milletler Sözleşmesinde yer almaktadır. Sözleşme de yer alan çocuklara dair haklar, yaşama hakları, gelişme hakları, korunma hakları ve katılma hakları olmak üzere dört ana grupta toplandığı görülmektedir. Çocuğun gerek bedensel gerek zihinsel bakımdan tam erginliğe ulaşmamış olması nedeniyle doğum sonrasında olduğu kadar, doğum öncesinde de uygun yasal korumayı da içeren özel güvence ve koruma gereksiniminin bulunduğu temelinde düzenlenen bu sözleşme ile yaşam, eğitim, sağlıklı yaşam, kişi güvenliği, adil yargılanma gibi ferdi insan haklarının, özel olarak çocuklar bakımından da güvence altına alınması sağlanmış (Karaosmanoğlu, 2003), bireysel medeni haklar, genel kişisel veya koruyucu haklar, sosyal haklar gibi çocuklar bakımından birçok temel hak ve özgürlüğe yer verilmiştir Riyad İlkeleri Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından 14 Aralık 1990 tarih ve 45/112 sayılı karar ile kabul ve ilan edilen Çocuk Suçluluğunun Önlenmesine İlişkin Birleşmiş Milletler Yönlendirici İlkeleri olarak nitelendirilen Riyad İlkeleri suç öncesi süreçte en önemli kurumun aile olduğunu dikkate alarak, temeline aileyi oturttuğu kapsamlı bir plan sunmaktadır. 7 ana başlık ve 66 maddeden oluşan Riyad İlkeleri suçun ve özellikle çocuk suçluluğunun önlenmesi adına tüm toplumlar için geçerli ve uygulanabilir olan genel kuralları ortaya koymakta, bunu yaparken de çeşitli kişi, kurum ve kuruluşları bizzat ifade ederek onlara görevler yüklemektedir (Yelken, 2011).

34 19 Yasalarla herhangi bir sorun yaşasınlar ya da yaşamasınlar, kendi başlarına bırakılan, ihmale uğrayan, istismar edilen, uyuşturucu kullanımına sürüklenen, olumsuz koşullarda yaşayan ve genel olarak sosyal risklerle karşılaşan çok sayıda dezavantajlı çocuk olduğu bilinen bir gerçektir. Bu çocukların suça bulaşma riskinin ortadan kaldırılarak sağlıklı sosyalleşme süreçlerinden geçebilmeleri için aile, eğitim, yerel toplum ve kitle iletişim araçlarının önemi ve işlevleri bu ilkelerle belirtilmiştir. Riyad İlkeleri ile çocuk suçluluğunun önlenmesinin aslında suçun önlenmesinin özlü bir ögesi olduğu temelinden hareketle çocukların gelişimlerini toplumla uyum içinde sürdürebilmeleri ve toplumda etkin rol almalarının sağlanmasının önemi vurgulanmış, özellikle dikkat ve koruma gereksinimi gösteren çocukların kişisel gelişimlerini güvenceye alarak, yasalara aykırı davranan ve suça yönelen kişilerin etkilendiği koşulların ortadan kaldırılması yönünde çaba gösterilmesi, çocukların esenliğinin haklarının ve çıkarlarının korunması amacıyla devletlerin bazı politikalar geliştirmesi gerektiği yönünde tavsiyelerde bulunulmuştur (Aslan, 2012) Pekin (Beijing) Kuralları Pekin (Beijing) Kuralları, Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından 29 Kasım 1985 tarih ve 40/33 sayılı karar ile kabul edilmiş olup Birleşmiş Milletler Çocuk Adalet Sisteminin Uygulanması Hakkında Asgari Standart Kurallar olarak da adlandırılmaktadır. Çocuk suçlulara ırk, renk, cinsiyet, dil, din, siyasi ve diğer görüşler, ulusal ve sosyal köken, varlık, doğum yeri vs. hiçbir ayrım gözetmeksizin uygulanacak olan Pekin Kuralları (Tomanbay, 2011), çocuğun suç olgusuna itildikten sonraki yasal sürecin yetişkinlerden farklı olması gerektiğini düzenleyen kurallardan oluşmaktadır. Pekin Kurallarına göre devletler mevcut ulusal yasal düzenlemelerini, politikalarını ve uygulamalarını gözden geçirerek, çocukların ve ailelerin daha iyiye yönlendirilmelerini

35 20 sağlamalı, çocuklara yararlı bir yaşam sağlamak için çaba gösterilmeli ve suçtan uzak bir yaşam için çocukların içinde bulundukları koşullar iyileştirmeli, bu çocuklara karşı hukukun müdahalesi olabildiğince aza indirilerek etkili, hakkaniyetli ve insanca davranılması sağlanmalıdır (Aslan, 2012). Pekin Kurallarının genel ilkeleri, genel olarak kapsayıcı sosyal politikaları gerekli kılmakta ve çocukların refah düzeyinin mümkün olduğunca arttırılmasını amaçlamaktadır. Bu sayede çocuk adalet sisteminin devreye girme gereklilikleri en aza indirilip, böylece söz konusu uygulamaların çocuklar üzerinde yaratabileceği zararlı etkilerin de azaltılması hedeflenmektedir. Pekin Kuralları ile çocuklara yönelik yapıcı sosyal politikaların çocuk suçlarının ve çocuk suçluluğunun önlenmesinde önemli rol oynayacağı belirtilmektedir. Gençlerin, insani gelişme sürecinin erken aşamalarında bulunmaları nedeniyle, fiziksel, zihinsel ve sosyal gelişme açısından özel bakıma ve yardıma, barış, özgürlük, değer ve güvenlik koşullarında yasal korumaya gereksinimleri olduğunu kabul eden Pekin Kuralları, devletlerin mevcut yasal düzenlemeleri, politikaları ve uygulamalarını gözden geçirerek, mevcut sosyal, ekonomik, kültürel, siyasal ve hukuki koşulların en azından asgari bir sınır olarak hedeflenebileceğini kabul etmektedir. Çocuk adalet sisteminin daima çocuğun iyileştirilmesi ön plana alınarak şekillendirilmesi gerektiğini belirterek bu konuda devletlerin yapması gereken asgari standartları belirlemektedir Havana Kuralları Havana Kuralları, Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından 14 Aralık 1990 tarih ve 45/113 sayılı kararıyla kabul edilmiş olup, Özgürlüğünden Yoksun Bırakılmış Çocukların Korunmasına İlişkin Birleşmiş Milletler Kuralları olarak da adlandırılmaktadır. Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından, 14 Aralık 1990 tarihindeki oturumda Çocuk Suçluluğunun Önlemesine İlişkin Birleşmiş Milletler Yönlendirici İlkeleri olarak

36 21 nitelenen Riyad İlkelerinin hemen arkasından kabul edilen Havana Kuralları, gözaltında veya tutuklu bulunan çocuklarla ilgili olarak taraf devletlerin uyacağı kuralları kabul ederek bu durumdaki çocukların bile yüksek yararının gözetilmesini öngörmüştür (Tomanbay, 2011). Havana Kurallarına göre bir çocuğun özgürlüğünden yoksun bırakılması, başvurulabilecek en son tedbirdir ve bu tedbir istisnai hallerde ve zorunlu asgari bir süre için kullanılabilir. Gözaltında olan veya muhakemesi devam ederken tutuklu bulunan çocuklar masum sayılırlar ve buna göre muamele görürler. Çocuğun bir kuruma yerleştirilmesi ise her durumda en son ve en kısa süre için başvurulacak bir yöntem olmalıdır. Bu kurallar ile özgürlüğünden yoksun bırakılan çocukların güçsüz ve savunmasız özel durumları gereği özel bakıma ve korumaya ihtiyaç duyduklarını belirterek çocukların insan haklarına saygı gösterilmesinin sağlandığı şartlarda ve ortamlarda ıslah edilmeleri gerektiğini belirtmiştir. Ayrıca çocukların tutuldukları kurumların yapısı ve idaresi, bu kurumlardaki sınıflandırma ve yerleştirme, fiziksel koşullar, eğitim, mesleki öğrenim ve çalışma konularında, eğlenme, sağlık bakımı, dış dünya ile ilişkiler ile fiziksel kısıtlamanın ve zor kullanmanın sınırları hakkında bazı önerilerde bulunulmakta, çocukların kurumlarda geçirdikleri zaman ve sonrasının güvenceye alınması gerekliliği üzerinde durulmaktadır (Aslan, 2012) Çocuk Haklarının Kullanılmasına İlişkin Avrupa Sözleşmesi 25 Ocak 1996 Tarihinde Strasbourg da imzalanarak, 1 Temmuz 2000 tarihinde yürürlüğe giren sözleşme ile Avrupa Konseyine üye olan veya sözleşmeyi imzalayan devletlerde bulunan çocukların, Birleşmiş Milletler Çocuk Haklarına Dair Sözleşme de tanınan haklardan yararlanmalarını sağlamak, bu çocukları etkileyen aile hukuku sorunlarına ilişkin ve idari konularda söz sahibi olabilmelerine olanak tanımaktır. Bu sözleşme ile taraf devletlere çocuk haklarının yaygınlaştırılması ve uygulanmaya geçilmesinin sağlanması istenmektedir (Aslan, 2012).