Döviz Kuru ve Gelir. May 7, 2003

Transkript

1 Döviz Kuru ve Gelir Öğr. Gör. Dr. Bahattin Büyükşahin May 7, 2003 Contents 1 Giriş 4 2 Toplam Talebin Bileşenleri Tüketim Talebi Ticaret Dengesi Reel Döviz Kurunun Ticaret Dengesi Üzerindeki Etkisi Harcanabilir Gelirin Ticaret Dengesi Üzerindeki Etkisi Toplam Talep Kısa Dönemde Gelirin Belirlenmesi 9 4 Mal Piyasasında Denge: DD Eğrisi DD eğrisinin eğimi neye bağlıdır DD eğrisinin bütünü ile kayması neye bağlıdır Varlık Piyasasında Denge: AA Eğrisi Output, Döviz Kuru ve Varlık Piyasasında Denge AA Eğrisi AA Eğrisinin eğimi neye bağlıdır AA eğrisinin bütünü ile kayması neye bağlıdır Açık Ekonomilerde Kısa Dönem Dengesi 20 Bu ders notları öğrencilere derste işlenen konularda yardımcı olması amacıyla hazırlanmıştır. Bu ders notlarına herhangi bir yerde atıfta bulunulmaması gerekir. 1

2 7 Para ve Maliye Politikaları 22 8 Geçici Politika Değişiklikleri Para Politikası Maliye Politikası Tam İstihdam Politikaları Enflasyonist Sapma ve Diğer Problemler Sürekli Politika Değişiklikleri Para Arzındaki Sürekli bir Artış Hükümet Harcamalarındaki Sürekli bir Artış Makroekonomik Politikalar ve Cari İşlemler Dengesi Bölüm sonu Soruları 39 A Marshall Lerner Koşulu 40 B Ticaret Akımlarının Aşamalı İntibakı 43 B.1 J Eğrisi B.2 Döviz Kuru Yansıması (Exchange Rate Pass Through) ve Enflasyon List of Tables 1 Uluslararası Ticaretteki Fiyat Esneklikleri List of Figures 1 Toplam Talep Kısa Dönemde Outputun Belirlenmesi Kısa Dönemde Outputun Belirlenmesi: DD Eğrisi Hükümet Harcamaları ve DD Eğrisi Varlık Piyasasında Dengede Output ve Döviz Kuru AA Eğrisi Kısa Dönem Dengesi: AA ve DD Eğrisinin Kesişimi Ekonomi Kısa Dönem Dengesine Nasıl Gelir

3 9 Para Arzındaki Geçici bir Artışın Kısa Dönem Etkileri Geçici Genişletici Maliye Politikasının Kısa Dönem Etkileri Yurtiçi mallara yönelik dünya talebindeki bir düşüş sonrası tam istihdamın korunması Para talebindeki bir artış sonrası tam istihdamın korunması Para Arzındaki Sürekli bir Artışın Kısa Dönem Etkileri Para Arzındaki Sürekli bir Artışın Uzun Dönem Etkileri Para Arzındaki Artış Sonrası Ekonomik Değişkenlerin Zaman Boyutu Üzerinde Hareketleri Sürekli Genişletici Maliye Politikasının Kısa Dönem Etkileri Makroekonomik Politikalar ve Cari Işlemler Dengesi İhracat ve Döviz Kuru İthalat ve Döviz Kuru J Eğrisi

4 1 Giriş Buraya kadar olan tartışmalarımızda, reel gelirin sabit olduğunu ve fiyatlardaki, döviz kurundaki ve faiz haddindeki değişmelerin reel geliri etkilemeyeceği varsaymıştık. Uzun dönem analizlerimizde bu varsayım gerçekçi olabilir, ancak kısa dönemde bu varsayımın gerçekçiliği tartışılır. Bu bölümde reel gelirin toplam talepteki değişmelerden etkilendiği varsayımı altında kısa dönem modelini inceleyeceğiz. Başka bir deyişle, reel gelir toplam talep tarafında belirlenmektedir. Bu modeli kullanarak, esnek kurlar rejiminde sürekli ve geçici para ve maliye politikalarının reel gelir ve döviz kuru üzerindeki etkisini inceleyeceğiz. 2 Toplam Talebin Bileşenleri Mal fiyatlarının sabit kabul edildiği kısa dönemde, outputun nasıl belirlendiğini incelemek için bir ülke hasılasına olan toplam talebi inceleyerek analizimize başlayacağız. Toplam talep bir ülke mal ve hizmetlerine olan yurtiçi ve yurtdışı taleplerin toplamını gösterir. Tek bir malın arzında olduğu gibi, bir ülkenin kısa dönemdeki üretim seviyesi o ülke mallarına olan toplam talebe bağlıdır. Ekonomi fiyatların ve ücretlerin esnek olduğu uzun dönemde tam istihdam gelir düzeyinde olacaktır, ancak kısa dönemde ekonomi tam istihdam seviyesinde olmayabilir. Başka bir deyişle ekonominin denge gelir seviyesi uzun dönemde ekonominin toplam üretim faktörlerinin miktarına bağlıdır, ancak kısa dönemde bu üretim faktörlerinin bir kısmı toplam talepteki kaymalar nedeniyle ve fiyatların katılığından dolayı eksik veya aşırı istihdam edilmiş olabilir. Toplam talebin 4 ana belirleyicisi vardır: Tüketim talebi (C), yatırım talebi (I), hükümet talebi (G) ve net ihracat talebi (NX). AD = C + I + G + NX (1) Şimdi toplam talebin bileşenlerini etkileyen değişkenleri tanımaya çalışacağız. Burada hükümet harcamalarının ve yatırımların dışsal değişkenler olduğu varsayımı altında analizimi sunacağız. Hükümet harcamaları politika yapıcıları tarafından belirlenmektedir. Yatırımları modelimizi basit tutmak için dışsal kabul edeceğiz. 4

5 2.1 Tüketim Talebi Tüketim talebi, harcanabilir gelire (ulusal gelir eksi vergiler: Y T ) bağlıdır. Harcanabilir gelir arttığında insanların tüketim talebi artacaktır. Başka bir deyişle, tüketim harcanabilir gelirin artan bir fonksiyonudur: 2.2 Ticaret Dengesi C = C(Y T ) C > 0 (2) Net ihracat talebi, (mal ve hizmet ihracatımıza olan talep ile yabancı ülke mal ve hizmetlerine olan bizim talebimiz arasındaki fark) iki temel faktöre bağlıdır: reel döviz kuru ve yurtiçi harcanabilir gelir. 1 İhracatımızın reel döviz kuruna bağlı olduğunu ve ithalatımızın ise reel döviz kuru yanında harcanabilir gelire bağlı olduğunu varsayarsak, net ihracat talebini şekilde yazabiliriz: NX = X( SP P ) M(SP P, Y T ) burada N X, X ve M net ihracatın, ihracatın ve ithalatın yurtiçi hasıla cinsinden (ulusal para cinsinden) değerini göstermektedir. Bu denklem net ihracatın reel döviz kuruna ve harcanabilir gelire bağlı bir fonksiyon olarak yazılabileceğini göstermektedir. NX = NX( SP P, Y T ) Geçen haftaki notlardan hatırlayacağınız üzere, reel döviz kurunu yabancı mal ve hizmetlerin fiyatlarının bizim ülke mal ve hizmet fiyatları cinsinden değeridir şeklinde tanımlamıştık. Örneğin, bir mal ve hizmetler sepetinin ABD deki fiyatı $100 ve Türkiye deki mal ve hizmet sepetinin fiyatı 200,000,000 TL ve TL/USD nominal döviz kuru 1,630,000 TL ise, bu durumda ABD mal ve hizmet sepetinin Türk mal ve sepeti cinsinde fiyatı Q = SP P (1,630,000 TL/$)(100 $/ABD mal sepeti) = 200,000,000 TL/Türk mal sepeti 1 Gerçekte, net ihracat talebi birçok başka faktörlerede bağlıdır. Örneğin, yabancıların harcanabilir gelirindeki bir artış bizim ihracatımızı pozitif yönde etkileyebilir. Ancak, analizimizi basit tutmak için diğer faktörlerin sabit olduğunu varsayacağız. 5

6 Q = Türk mal sepeti/ ABD mal sepeti Yani 1 ABD mal sepeti alabilmek için Türk mal sepeti vermek gerekmektedir. Reel döviz kuru ticaret dengesini yurtiçi ve yurtdışı malların nispi fiyatını değiştirmek suretiyle etkilemektedir. Harcanabilir gelir ise ticaret dengesini yurtiçi tüketicilerin toplam harcamalarını değiştirmek suretiyle etkilemektedir. Reel döviz kurunun ve harcanabilir gelirin ticaret dengesini nasıl etkilediğini görmek için, ihracat ve ithalat taleplerine ayrı ayrı bakmakta yarar vardır Reel Döviz Kurunun Ticaret Dengesi Üzerindeki Etkisi Reel döviz kurundaki bir artış net ihracat talebini nasıl etkilemektedir. Bu soruya cevap vermek için bu artışın ihracat ve ithalatı nasıl etkilediğini görmemiz gerekir. Reel döviz kurundaki bir artış, yabancı malların nispi olarak daha pahalı hale gelmesine neden olur, yani her bir mal sepetimizle daha az yabancı mal sepeti alabiliriz. Yabancı tüketiciler daha fazla bizim malımızdan talep edecekler ve bu nedenle bizim ihracatımız artacaktır. İhracattaki bu artış ticaret dengesinde bizim lehimize olan bir değişiklik meydana getirecektir. Ancak reel döviz kurundaki bu artışın ithalat üzerindeki etkisi biraz daha karmaşıktır. Yabancı malların nispi fiyatının artması yurtiçi tüketicilerin daha az yabancı mal talep etmesine neden olacaktır, yani ithalatımız miktar olarak düşecektir. Ancak miktarın düşmesi ithalatın değer olarak düşeceği anlamına gelmez. Reel döviz kurundaki bir artış her bir ithal malının yurtiçi hasıla cinsinden değerini artırmaktadır, bu nedenle yurtiçi hasıla cinsinden ithalatın değeri, ithalatın miktarı düşmüş olsa dahi artabilir. Bu nedenle, reel döviz kurundaki bir artış yurtiçi hasıla cinsinden ithalatın değerini artırabilir veya azaltabilir, bu nedenle reel döviz kurundaki bir artışın net ihracat talebi üzerindeki etkisi net değildir. Reel döviz kurundaki bir değişmenin net ihracat üzerindeki etkisi hacim etkisinin mi yoksa değer etkisinin mi büyük olduğuna bağlıdır. Ancak analizlerimizde hacim etkisinin daha büyük olduğunu varsayarak, reel döviz kurundaki bir artışın yurtiçi hasıla cinsinden ithalatın değerini düşüreceğini, ve bu nedenle net ihracatı artıracağını düşuneceğiz. Bu varsayım ithalat ve ihracat taleplerinin reel döviz kuru esnekliklerinin yüksek olmasını gerektirir. Bu koşul uluslararası iktisatta Marshall Lerner koşulu diye bilinmektedir. 2 2 Marshall Lerner koşulu için, Ek A e bakınız. 6

7 Marshall Lerner koşulunun gerçekleştiği varsayımı altında, reel döviz kurundaki bir artış net ihracatımızı artıracaktır, yani net ihracatımız reel döviz kurunun artan bir fonksiyonudur Harcanabilir Gelirin Ticaret Dengesi Üzerindeki Etkisi Öte yandan, ticaret dengesinin yurtiçi harcanabilir gelirin azalan bir fonksiyonu olduğunu varsayacağız. Harcanabilir gelir arttığında, insanlar daha fazla harcama yapacaktır, bu harcamaların bir kısmı ithal mallarına yönelik olacaktır. Bu nedenle net ihracatımız düşecektir. Harcanabilir gelirdeki bir azalıcs ise ithalat talebini azaltacağından net ihracatımızda bir artmaya neden olacaktır. Bu nedenle net ticaret talebini şu şekilde yazabiliriz: NX = NX( SP P, Y T ) NX Q > 0, NX Y T < 0 (3) burada Q reel döviz kurunu göstermektedir, yani Q = SP P. 2.3 Toplam Talep 2 ve 3 no lu denklemleri 1 no lu denklemde yerine koyarsak, toplam talebi şu şekilde ifade edebiliriz: D = C(Y T ) + I + G + NX( SP P, Y T ) (4) 4 no lu denklem yurtiçi hasılaya olan toplam talebin harcanabilir gelirin, reel döviz kurunun, yatırımın ve hükümet harcamalarının bir fonksiyonu olduğunu göstermektedir: D = D( SP P, Y T, I, G) D Q > 0, D Y T > 0, D I > 0, D G > 0 (5) Reel döviz kurundaki, yatırımlardaki ve hükümet harcamalarındaki bir artış toplam talebi artıracaktır. Reel döviz kurundaki bir artış, yani ulusal paranın reel olarak değer kaybetmesi, yurtiçi mal ve hizmetleri yabancı mal ve hizmetlere 3 Burada reel döviz kurunun ticaret dengesi üzerindeki etkilerini tüketiciler açısından inceledik. Üreticiler açısından da incelediğimizde aynı sonuçlara ulaşabiliriz. Bir ülke parasının reel olarak değer kaybetmesi durumunda, yabancı firmalar bu ülkeden ithal ettikleri girdileri daha ucuza alırlar, bu nedenle bu ülke mallarına olan talep artacaktır. 7

8 göre nispi olarak ucuzlatacağından, bizim mallarımıza olan toplam talep artacaktır. Harcanabilir gelirdeki bir artışın toplam talebe olan etkisi biraz karmaşıktır. Harcanabilir gelirdeki bir artış tüketimi artıracaktır ve bu nedenle bizim mallarımıza olan toplam talebi artıracaktır. Ancak harcanabilir gelirdeki bir artış aynı zamanda ithalat talebini artıracak, ve bu nedenle net ihracatımızı azaltacak ve bu nedenle toplam talebi düşürecektir. Artan tüketim talebi yurtiçi ve yurtdışı mallar arasında paylaştırılacaktır. Ancak birinci etki dominant olacağından, toplam talep artacaktır. Bu nedenle, yurtiçi reel gelirdeki bir artış yurtiçi mallara olan toplam talebi artıracaktır. Şekil 1, reel döviz kuru, vergiler, yatırımlar ve hükümet harcamaları veri iken, toplam talep ile reel gelir arasındaki ilişkiyi göstermektedir. Reel gelir arttığında, bu artışın bir kımı tüketim harcamalarına gider. Tüketimdeki bir kısım artışta ithal mallara yönelik olacaktır. Bu nedenle reel gelirdeki artışın bizim mallarımıza olan toplam talep üzerindeki etkisi tüketimde meydana gelen artıştan az olacaktır. Bu nedenle toplam talep eğrisinin eğimi 1 den küçük olacaktır. Figure 1: Toplam Talep D, Toplam Talep 45 D( SP, Y T, I, G) P Y, Output(reel gelir) 8

9 3 Kısa Dönemde Gelirin Belirlenmesi Kısa dönemde mal piyasası reel outputun (toplam yurtiçi arzın) yurtiçi mallara olan toplam talebe eşitlendiğinde dengeye gelecektir: Y = D( SP, Y T, I, G) (6) P Şekil 2, kısa dönemde outputun belirlenmesini göstermektedir. Kısa dönemde output, toplam arz ile toplam talebin keşiştiği yerde, yani 1 no lu noktada belirlenecektir. 4 Bu şekli kullanarak kısa dönem denge gelir düzeyinin Y 1 de oluştuğunu inceleyebiliriz. Y 2 output seviyesinde toplam talep (2 no lu nokta) toplam arzdan daha yüksektir. Bu nedenle firmalar üretimlerini artırarak talep fazlasını karşılamaya çalıcaklardır. Bu nedenle output Y 1 e kadar artacaktır. 3 no lu noktada ise bir arz fazlası vardır, firmaların stoklarında şişme olacak, bu ise üretimin kısılmasını gerektirecektir. 4 Mal Piyasasında Denge: DD Eğrisi Toplam talep eğrisi (D) üzerindeki her noktada S 1 nominal döviz kuru geçerlidir. S 1 döviz kurunda denge gelir düzeyi Y 1 dır. Nominal döviz kurunun S 1 den S 2 ye çıktığını (TL nin değer kaybı) düşünelim. Kısa dönemde yurtiçi fiyatlar sabit olduğundan ve yurtdışı fiyatlar dışsal olarak alındığından, reel döviz kuru artacaktır. Reel döviz kurundaki artış, toplam talep eğrisini yukarı doğru kaydıracaktır. Yeni denge gelir düzeyi 2 no lu noktada oluşacaktır. Mal piyasasında denge gelir düzeyini sağlayan nominal döviz kuru gelir bileşimlerini veren noktaların geometrik yerine DD eğrisi denir. DD eğrisi üzerindeki bütün noktalarda mal piyasasaı dengededir. DD eğrisi pozitif eğimlidir, çünkü nominal döviz kurundaki bir artış fiyatlar sabit olduğundan reel döviz kurunun da artmasına neden olacak, ve bizim mallarımız yabancı mallara göre daha ucuz hale geleceğinden, bizim mallarımıza olan toplam talep artacaktır, bu ise denge gelir düzeyini artıracaktır. 4 Burada fiyatların katı olduğu kısa dönemde outputun nasıl belirlendiğini incelemekteyiz. Kısa dönemde fiyatlar katı olduğu için output değişmektedir, ancak uzun dönemde fiyatlar değişeceğinden reel output uzun dönem tam istihdam seviyesine dönecektir. Uzun dönemde output üretim faktörlerince belirlenmektedir, ve reel döviz kurunda meydana gelecek değişiklikler uzun dönem reel outputunu toplam talebe eşitleyecek şekilde olacaktır. 9

10 Figure 2: Kısa Dönemde Outputun Belirlenmesi D, Toplam Talep D = Y D( SP, Y T, I, G) P 3 D Y 2 Y 1 Y 3 Y, Output DD eğrisinin sol tarafında talep fazlası, sağ tarafında ise arz fazlası vardır. 4.1 DD eğrisinin eğimi neye bağlıdır Nominal döviz kurundaki bir değişme reel döviz kurunda meydana getirdiği değişiklik nedeniyle reel geliri etkileyebilmektedir. Reel döviz kurunda meydana gelen değişme geliri ne kadar çok etkilerse DD eğrisi o kadar yatık olacaktır. Matematiksel olarak DD eğrisi toplam talebin toplam arza eşitliğini göstermektedir. Bu durumda DD eğrisinin eğimi: Y = D( SP, Y T, I, G) P P dy = D Q P ds + D Y T dy ds dy DD = P (1 D Y T ) > 0 P D Q 10

11 Figure 3: Kısa Dönemde Outputun Belirlenmesi: DD Eğrisi D, Toplam Talep D = Y D 2 2 D 1 1 D( S 2P P, Y T, I, G) D( S 1P, Y T, I, G) P S, Nominal Döviz Kuru Y 1 Y 2 Y, Output S 2 S 1 D D Y 1 Y 2 Y, Output 11

12 Buradada görüldüğü üzere fiyatlar sabitken nominal döviz kurundaki bir değişme reel döviz kurunu etkileyecektir. Eğer reel döviz kurundaki artışın toplam talep üzerindeki etkisi yüksekse, yani D Q büyükse, DD eğrisinin eğimi azalacaktır, yani DD eğrisi yatıklaşacaktır. 4.2 DD eğrisinin bütünü ile kayması neye bağlıdır DD eğrisinin bütünü ile kaymasına hükümet harcamalarının seviyesi, vergiler,, yatırım, yurtiçi ve yurtdışı fiyatlar genel seviyesi, yurtiçi tüketim davranışlarındaki değişmeler ve yabancıların bizim mallara olan taleplerindeki değişmeler neden olabilir. Bu faktörlerdeki değişmelerin etkilerini anlayabilmek için, DD eğrisinin nasıl kaydığını görmemiz gerekir. Aşağıdaki tartışmalarımızı diğer şeylerin sabit olduğu varsayımı altında yapacağız. 1. Hükümet Harcamalarındaki Değişme Şekil 3 hükümet alımlarındaki G 1 den G 2 ye bir artışın, nominal döviz kuru S 1 iken, DD eğrisini nasıl etkilediğini göstermektedir. Şeklin üst kısmında görüldüğü gibi S 1 döviz kuru iken G 1 seviyesindeki hükümet harcamaları denge gelir düzeyinin 1 no lu noktada oluşmasına neden olmaktadır. Hükümet harcamalarındaki bir artış toplam talep eğrisini aynı oranda yukarı kaydırmaktadır. Diğer şeyler sabitken, output Y 1 den Y 2 ye yükselir. Şeklin aşağı bölümündeki 2 no lu nokta, döviz kuru sabitken, toplam talebin toplam arza eşitlendiği daha yüksek bir gelir düzeyini göstermekyedir. Hükümet harcamalarındaki bir artış DD eğrisini sağa kaydırırken, bir azalış ise DD eğrisini sola kaydıracaktır. Bunu matematiksel olarak görmek için DD eğrisini gösteren denklemin gelire ve hükümet harcamalarına göre türevini alırsak dy = D Y T dy + D G dg dy dg = D G 1 D Y T > 0 çünkü marjinal tüketim eğilimi 1 den küçüktür, 0 < D Y T D nedenle G 1 D Y T > 0. 5 < 1, bu 5 DD eğrisindeki kaymayı bulmak için S veya Y nin sabit olduğu durumda G deki bir değişmenin bu değişkenlerden birisini nasıl etkilediğini bulmamız gerekir. Yukarıda döviz kurunun sabit olduğunu varsaydık ve hükümet harcamalarındaki bir artışın geliri nasıl 12

13 Figure 4: Hükümet Harcamaları ve DD Eğrisi D, Toplam Talep D = Y D( SP, Y T, I, G P 2) D 2 2 D( SP, Y T, I, G P 1) D 1 1 S, Nominal Döviz Kuru Y 1 Y 2 Y, Output S 1 D 1 2 D Y 1 Y 2 Y, Output 13

14 Bu metodu kullanarak diğer faktörlerde meydana felen değişmelerin DD eğrisini nasıl değiştireceğini rahatlıkla analiz edebiliriz. Burada sonuçlarımızı özetleyeceğiz, ancak sizler her bir durum için grafiksel ve de matematiksel olarak DD eğrisinin nasıl kaydığını gösterirseniz durumları daha iyi anlamanız mümkün olacaktır. 2. Vergilerdeki Değişme: Vergilerdeki bir artış harcanabilir gelirin azalmasına ve dolayısıyla tüketim ve de toplam talebin düşmesine neden olacaktır. Sabit nominal döviz kuru için, daha düşük gelir düzeyi, DD eğrisinin sola kaydığını ifade edecektir. Benzer olarak, vergilerdeki bir azalış ise DD eğrisini sağa kaydıracaktır. 3. Yatırımlardaki Değişme: Nominal döviz kuru sabitken, yatırımlardaki bir artış toplam talebi ve dolayısıyla da denge gelir düzeyini artıracağından, DD eğrisi sağa kayacaktır. Yatırımlardaki bir azalma ise DD eğrisini sola kaydıracaktır. 4. Yurtiçi Fiyatlardaki (P ) Değişme: Nominal döviz kuru sabitken, yurtiçi fiyatlardaki bir artış (reel döviz kurunda bir düşmeye neden olacaktır) bizim mallarımızın yabancı mallara göre daha pahalı hale gelecek ve bu nedenle mallarımıza olan talep düşeceğinden net ihracatımız düşecek ve denge gelir düzeyide düşecektir. Bu nedenle yurtiçi fiyatlardaki bir artış DD eğrisinin sola kaymasına neden olacaktır. Öte yandan yurtiçi fiyatlardaki azalma ise bizim mallarımıza olan talebi artıracağında DD eğrisini sağa kaydıracaktır. 5. Yurtdışı Fiyatlardaki (P ) Değişme: Nomina döviz kuru sabitken, yurtdışı fiyatlardaki bir artış bizim mallarımızın nispi olarak ucuzlamasına neden olacak ve net ihracatımız artacaktır, ve bu nedenle denge gelir düzeyi artacaktır. Yani DD eğrisi sağa kayacaktır. Benzer bir etkilediğini bulduk. Aynı şekilde, geliri sabit tutup, döviz kurunu nasıl etkilediğinide bulabiliriz, bu durumda DD denkleminin döviz kuru ve gelire göre toplam türevini alırız: 0 = D Q P P ds + D GdG ds dg = P D G D Q P < 0 yani hükümet harcamalarındaki bir arış nominal döviz kurunda bir azalışa neden olacaktır. Aynı gelir düzeyinde, daha düşük bir kur ise DD eğrisinin sağa kaydığını gösterir. 14

15 şekilde yurtdışı fiyatlardaki bir azalma DD eğrisinin sola kaymasına neden olacaktır. 6. Tüketim Fonksiyonundaki Değişme Yurtiçi ekonomideki marjinal tüketim eğiliminin arttığını varsayalım. Yani yerleşikler tüketimlerini artırırken tasarruflarını azaltsınlar. Eğer tüketimdeki artışın tamamı ithal mallara yönelik değilse, yurtiçi mallara olan toplam talep artacağından DD eğrisi sağa kayacaktır. 7. Yabancı ve Yurtiçi Mallar arasında Talep Kayması: Yurtiçi tüketim fonksiyonunda bir değişme olmadığını ancak yurtiç ve yurtdışı yerleşklerin yurtiçinde üretilen mallara yönelik harcamalarının arttığını varsayalım. Eğer yurtiçi harcanabilir gelir ve reel döviz kurunda bir değişme yoksa, bu talep kayması net ihracatımızı artıracak (ihracat artarken, ithalat azalacaktır) ve bu nedenle DD eğrisi sağa kayacaktır. Buradan şu sonuca ulaşabiliriz: Yurtiçi mallara yönelik toplam talebi artıran her değişiklik DD eğrisini sağa kaydırırken, toplam talebi azaltan her değişiklik DD eğrisini sola kaydıracaktır. 5 Varlık Piyasasında Denge: AA Eğrisi Mal piyasasında dengeyi DD eğrisi ile gösterdikten sonra, ekonomideki genel dengeye bakmamız gerekecektir. Ekonomideki genel denge mal piyasasında denge ile birlikte varlık piyasasındada dengeyi gerektirir. Kısa dönem modelimizi tamamlamak için, varlık piyasasına, yani para ve döviz piyasası, bakmamız gerekecektir. Para piyasası ve döviz piyasasında dengeyi sağlayan döviz kuru ve reel gelir bileşimlerini veren noktaların geometrik yerine AA eğrisi denir. 5.1 Output, Döviz Kuru ve Varlık Piyasasında Denge Döviz piyasasında dengenin TL ve Dolar mevduatları üzerindeki beklenen getiri haddinin eşit olduğu yani örtüsüz faiz haddi koşulunun sağlandığı durumda gerçekleşeceğini görmütük. Beklenen gelecek döviz kuru veri iken, döviz piyasasında denge koşulunu yani örtüsüz faiz paritesi koşulunu şu şekilde ifade etmiştik: i = i + Se S S 15

16 burada i TL mevduatları üstündeki faiz haddi, i Dolar mevduatları üstündeki faiz haddi ve Se S ise TL nin beklenen değer kaybı haddini göstermektedir. S Öte yandan para piyasasında dengenin reel para arzının reel para talebine eşitlendiği noktada sağlandığını görmüştük. M P = L(i, Y ) Nominal para arzı ve fiyatlar veri iken, reel gelirdeki bir artış para piyasasında bir talep fazlası meydana getirecektir, para piyasasında dengenin tekrar sağlanması için nominal faiz haddi artmalıdır. Yurtiçi faiz hadlerindeki bir artış durumunda, beklenen gelecek nominal döviz kuru sabit iken, faiz paritesi koşulunun gerçekleşmesi için TL nin beklenen değer kaybı artmalıdır, ve bu nedenle nominal döviz kurunda bir düşme olacaktır. Bu ise varlık piyasasında denge için, reel gelir ile nominal döviz kuru arasında ters yönlü bir ilişkinin olması gerektiğini gösterir. Şekil 5 döviz ve para piyasalarında dengeyi ayrı ayrı göstermektedir. Sabit fiyat seviyesi, Dolar mevduatları üstündeki faiz haddi, nominal para arzı ve beklenen gelecek döviz kuru için Y 1 gelir düzeyinde para piyasasında denge i 1 faiz haddinde ve döviz piyasasında denge ise S 1 döviz kurunda sağlanmaktadır. Gelirdeki Y 1 den Y 2 ye artış, reel para talebi eğrisini kaydıracaktır. Ancak para piyasasında bir talep fazlası meydana gelecek ve bu talep fazlası faiz hadlerinin artmasına neden olacaktır. Para piyasasında denge faiz hadlerinin i 1 den i 2 ye çıkması ile sağlanacaktır. Faiz hadlerindeki bu artış, beklenen kur ve yabancı faiz haddi sabit olduğundan, döviz piyasasında denge için şimdiki kurun düşmesini gerektirir. 5.2 AA Eğrisi Yukarıdaki analizdede gördüğümüz gibi, varlık piyasasının dengede kalması için, reel gelirdeki bir artış ulusal paranın değer kazanmasını gerektirir. AA eğrisi para ve döviz piyasalarını dengede tutan reel gelir ve nominal döviz kuru bileşenlerini gösterir. Eğri üzerinde para ve döviz kuru piyasaları dengededir. AA eğrisi negatif eğimlidir çünkü başka şeyler eşitken, reel gelirdeki bir artış reel para talebini artıracaktır, bu ise para piyasasında talep fazlası oluşturacak ve bu nedenle para piyasasında denge için nominal faiz haddi yükselecektir. Faiz haddindeki bu artış, TL mevduatları üstündeki faiz hadlerinin Dolar mevduatları üstündeki TL getiri haddinden daha fazla 16

17 Döviz Kuru S t TL Mevduatları Üzerindeki Getiri Haddi Döviz Piyasası Para Piyasası S 1 S 2 0 M s P 1 2 Dolar Mevduatları Üzerindeki Getiri Haddi i 1 i 2 L(i, Y 1 ) 1 L(i, Y 2 ) Getiri Hadleri (TL cinsinden) 2 TR reel para arzı Türkiye Real Para Talebi Figure 5: Varlık Piyasasında Dengede Output ve Döviz Kuru 17

18 olmasına neden olacak, TL ye olan talep artacağından TL Dolar karşısında değer kazanacaktır, yani şimdiki döviz kuru düşecektir. Şekil 6, AA eğrisini göstermektedir. Figure 6: AA Eğrisi S S 1 1 S 2 2 Y 2 Y 1 Y, Output 5.3 AA Eğrisinin eğimi neye bağlıdır Döviz piyasası ve para piyasası denge koşulunu birleştirirsek, varlık piyasasında denge koşulunu şu şekilde yazabiliriz: M P = L(i S +Se, Y ) S AA eğrisini eğimini bulmak için denklemin S ve Y ye göre türevini alırsak, 0 = Se S 2 L ids + L Y dy ds dy AA= S2 S e L Y L i < 0 18

19 Buradanda görüleceği üzere AA eğrisinin eğimi para talebinin gelire ve faiz haddine duyarlılığına bağlıdır. Eğer gelirdeki bir artış para talebinde çok büyük bir artışa neden oluyorsa AA eğrisi eğimi artacaktır, öte yandan para talebinin faize duyarlılığı arttıkça AA eğrisi yatıklaşacaktir. 5.4 AA eğrisinin bütünü ile kayması neye bağlıdır AA eğrisinin kaymasına 5 faktör neden olabilir: nominal para arzındaki, fiyattaki, beklenen gelecek kurdaki, Dolar mevduatları üstündeki faiz haddindeki değişme ve reel para talebi eğrisindeki kaymalar. 1. M deki değişme: Reel gelir sabit iken, nominal para arzındaki bir artış faiz haddinde bir azalmaya neden olacaktır ve bu nedenle nominal döviz kuru artacaktır, yani ulusal para değer kaybedecektir. Sonuç olarak, aynı gelir için daha yüksek bir döviz kuru AA eğrisinin yukarı doğru kaymasına neden olur. Matematiksel olarak, sabit Y için, M ve S için türev alırsak; dm P = Se S 2 L ids ds dm AA,dY =0= S2 S e L i P > 0 2. P deki değişme: P deki bir artış reel para arzını düşürür, ve para piyasasında talep fazlası meydana gelir. Gelir sabit iken, para piyasasında denge faiz hadlerinin artmasını gerektirir, faizlerdeki artış ise S de bir düşüşe neden olur, yani AA eğrisi aşağı doğru kayar. P deki bir azalış ise tam tersi sonuç doğurur. Matematiksel olarak, sabit Y için, P ve S için türev alırsak; M dp = Se P 2 S L ids 2 ds dp AA,dY =0= S S e L i P 2 < 0 3. S e deki Değişme Piyasadaki aktörlerin gelecek döviz kuruna ilişkin beklentilerinde bir değişme olduğunu, ve S e nin arttığını varsayalım. Bu değişiklik Dolar mevduatları üsündeki TL getiri haddi eğrisini yukarı 19

20 doğru kaydıracaktır. Bu nedenle, S e deki bir artış şimdiki döviz kurununda artmasına neden olacaktır, yani AA eğrisi yukarı doğru kayacaktır. Matematiksel olarak, sabit Y için, S e ve S için türev alırsak; 0 = L i ds e S Se S 2 L ids ds ds e AA,dY =0= S S e > 0 4. i daki değişme:dolar mevduatları üstündeki faiz haddinin artması Dolar mevduatları üstündeki beklenen getiri haddini artıracağından, Dolar mevduatları üstündeki TL getiri haddi eğrisini yukarı doğru kayacağı için nominal döviz kurunda bir yükselme olacaktır (TL ye olan talep azaldığı için), bu nedenle AA eğrisi yukarı doğru kayacaktır. Matematiksel olarak, sabit Y için, i ve S için türev alırsak; 0 = L i di Se S 2 L ids ds di AA,dY =0= S2 S e > 0 5. Reel Para Talebindeki değişme: Yurtiçi yerleşiklerin daha az para tutmak istediklerini varsayalım. Bu durum, reel para talebi eğrisinin içe doğru kaymasına neden olacaktır, ve faiz hadleri düsecektir, ve bu nedenle döviz kurunda bir artma meydana gelecektir, yani AA eğrisi yukarı doğru kayacaktır. Bu nedenle, para talebindeki bir azalış, para arzı artışındaki aynı sonucu doğuracaktır. 6 Açık Ekonomilerde Kısa Dönem Dengesi Ekonominin kısa dönemde (fiyatların sabit olduğu ve bu nedenle outputun talepteki değişmelerden ötürü değiştiği varsayımı altında) dengede olması için mal piyasasının ve varlık piyasasının dengede olması gerekir. Bu nedenle, ekonomi AA ve DD eğrilerinin kesiştiği noktada (Şekil 7 te 1 no lu nokta) dengeye ulaşacaktır. Ekonominin kısa dönem dengesi S 1 döviz kurunda ve Y 1 gelir düzeyinde sağlanacaktır. Niçin ekonomide denge DD ve AA 20

21 Figure 7: Kısa Dönem Dengesi: AA ve DD Eğrisinin Kesişimi S DD S 1 1 AA Y 1 Y, Output eğrisinin kesiştiği 1 no lu noktada sağlanmaktadır. Varsayalım ki ekonomi 1 no lu nokta yerine Şekil 8 de deki 2 no lu noktada bulunsun. DD ve AA eğrisinin üstünde bulunan 2 no lu noktada, mal ve varlık piyasaları dengede değildir. Mal piyasasında döviz kurunun çok yüksek olması nedeniyle talep fazlası vardır. Döviz kurunun AA eğrisine görede çok yüksek olması, faiz paritesinin sağlanması için gerekli döviz kurunda beklenen düşme haddinin de büyük olmasını gerektirir. Ulusal parada beklenen yüksek değer artışı Dolar mevduatları üstündeki TL getiri haddinin TL mevduatları faiz haddinden düşük olduğunu gösterir, başka bir deyişle 2 no lu noktada döviz piyasasında ulusal paraya yönelik bir talep fazlası vardır. Ulusal paraya olan talep fazlası nominal döviz kurunda S 2 den S 3 e ani bir düşmeye neden olur. Ulusal paranın bu değer artışı TL ve Dolar mevduatları üstündeki beklenen TL getiri hadlerinin eşitlenmesini sağlayacak ve varlık piyasasında denge 3 no lu noktada sağlanacaktır. Ancak 3 no lu nokta halen DD eğrisinin sol tarafındadır, bu nedenle mal piyasasındaki talep fazlası halen devam etmektedir. Firmalar üretimlerini artırarak bu talep fazlasını karşılamaya çalışacaklar, ve ekonomi AA eğrisinin üzerinden toplam talebin toplam arza eşit olduğu 1 no lu noktaya doğru hareket edecektir. Varlık fiyatlarının hemen değişerek varlık 21

22 piyasalarında dengenin hemen sağlandığını, ancak mal piyasasında üretimin zaman alması nedeniyle mal piyasasında hemen denge sağlanamamaktadır. Ulusal para ekonominin 1 no lu noktaya hareketi sürecinde değer kazanmaktadır, çünkü gelir arttıkça reel para talebi artacaktır. Para arzı ve mal fiyatları sabit iken, reel para talebindeki bu artış para piyasasında bir talep fazlası yaratacak ve bu nedenle faiz hadleri artacaktır. Bu nedenle, faiz paritesinin sağlanması ve ulusal paranın beklenen gelecek değer artışının düşmesi için, ulusal para değer kazanacaktır. Ekonomi 1 no lu noktaya eriştiğinde, mal piyasasında toplam talep toplam arza eşitlenecek, ve firmalar daha fazla üretimlerini artırmayacaktır. 1 no lu nokta bu nedenle hem mal piyasasında hemde varlık piyasasında dengenin sağlandığı tek noktadır. Figure 8: Ekonomi Kısa Dönem Dengesine Nasıl Gelir S DD S 2 S 3 S AA Y 1 Y, Output 7 Para ve Maliye Politikaları Kısa dönemde döviz kuru ve gelirin nasıl belirlendiğini modelledikten sonra, bu modeli kullanarak gelirin ve döviz kurunun para ve maliye politikalarından 22

23 nasıl etkilendiğini inceleyebiliriz. duracağız: Özellikle burada iki tür politika üzerinde Para politikası (para arzındaki değişmeler) Maliye politikası (hükümet harcamalarındaki değişme) Politika değişiklikleri iki şekilde olabilir: geçici politika değişikliği (bu tür bir değişiklik beklenen gelecek kuru değişmesine neden olmayacaktır.) sürekli politika değişikliği (bu tür bir değişiklik beklenen gelecek kurun değişmesine neden olur.) Burada sürekli bir politika değişikliği durumunda önemle hatırlanması gereken nokta, uzun dönemde 1. Parasal şoklara karşı bütün nominal değişkenler aynı oranda tepki verirler. 2. Reel gelir her zaman sabittir, çünkü reel gelirin seviyesi uzun dönemde üretim faktörleri (emek ve sermaye) tarafından belirlenmektedir. 8 Geçici Politika Değişiklikleri Burada geçici politika değişikliklerini incelemeye çalışacağız. Bu tür politika değişikliklerinde insanlar bir süre sonra eski politikaya dönüleceğini varsayarlar. Örneğin, son dönemlerde Türkiye de alınmasına karar verilen ek emlak ve taşıt vergisi bu tür bir politika değişikliğini ifade eder, çünkü bu ek vergiler sadece 2003 yılında alınacaktır. Beklenen gelecek kurun uzun dönem döviz kuruna eşit olduğunu, ve politika değişikliğinin beklenen gelecek kuru etkilemediğini varsayacağız. Bunun yanında, yabancı faiz haddinin, yurtdışı ve yurtiçi fiyatların kısa dönemde sabit olduğunu varsayacağız. 23

24 8.1 Para Politikası Ulusal para arzında meydana gelen geçici bir artışın kısa dönem etkileri Şekil 9 de görülmektedir. Para arzındaki geçici bir artış AA eğrisini sağa kaydırırken, DD eğrisinde bir kaymaya neden olmayacaktır. Yeni denge noktasında (2 no lu nokta) reel gelir (dolayısıyla istihdam ) ve döviz kuru artmıştır (TL değer kaybetmiştir). Figure 9: Para Arzındaki Geçici bir Artışın Kısa Dönem Etkileri S DD 2 S 2 1 S 1 AA 2 AA 1 Y 1 Y 2 Y, Output Fiyatlar sabit iken ve başlangıç gelir düzeyinde, nominal para arzı arttığında, para piyasasında bir arz fazlası oluşacak ve bu nedenle faiz hadleri düşecektir. Bu politika geçici olduğundan beklenen gelecek kuru etkilemeyecektir, ancak düşen faiz hadleri TL ye olan talebi azaltacak ve insanlar TL mevduatlarını satarak, Dolar mevduatlarına yönelecektir. Bu nedenle gelecekte ulusal paranın değer kazanacağı beklentisi yaratacak şekilde hemen ulusal para değer kaybedecektir. Ulusal paradaki bu değer kaybı bizim mallarımızı yabancı mallara göre ucuzlatacak ve mallarımıza olan talep artacaktır, bu nedenle gelir artmaya başlayacaktır. Gelirin artmaya başlaması ile birlikte TL ye olan talep artacağından TL değer kazanmaya başlayacaktır. Yeni denge noktası S 2 döviz kuru ve Y 2 gelir düzeyinde olacaktır. 24

25 Matematiksel olarak bakacak olursak M P = L(i + Se S, Y ) AA S Y = D( SP, Y T, I, G) DD P her iki denklemin M, S ve de Y ye göre türevini alırsak yeniden düzenlersek dm P dy = P ve matrix formunda yazarsak; [ S e S 2 L i P = Se S 2 L ids + L y dy P D QdS + D Y T dy Se S 2 L ids + L y dy = dm P P P D QdS + (1 D Y T )dy = 0 L Y P D Q (1 D Y T ) ] [ ds dy ] = Katsayı matrisinin determinantını Ψ ile gösterirsek [ dm P 0 ] buradan Ψ = Se S L i(1 D 2 Y T ) + P P L Y D Q > 0 [ ds dy ] = [ (1 DY T ) Ψ P D Q P Ψ L Y Ψ Se L i S 2 Ψ ds dm = (1 D Y T ) > 0 ΨP dy dm = P D Q P 2 Ψ > 0 ] [ dm P 0 ] 25

26 8.2 Maliye Politikası Genişletici maliye politikası iki şekilde olabilir: hükümet harcamalarında bir artış veya vergilerde bir azalma. Hükümet harcamalarında geçici bir artış olduğunu düşünelim. Şekil 10 de görüldüğü üzere, hükümet harcamalarındaki bir artış DD eğrisini sağa kaydırırken, AA eğrisini etkilememektedir (çünkü politika değişikliği geçici olduğu için beklenen gelecek döviz kurunda bir değişme olamyacaktır.) Başlangıçta ekonomi 1 no lu noktada Y 1 gelir düzeyi ve S 1 döviz kuru ile dengededir. Hükümet harcamalarındaki geçici bir artış gelir düzeyinin Y 2 seviyesine artmasına, döviz kurunu ise S 2 ye düşmesine neden olacak, ve yeni denge 2 no lu noktada sağlanacaktır. Figure 10: Geçici Genişletici Maliye Politikasının Kısa Dönem Etkileri S S 1 S 2 DD 1 DD AA Y 1 Y 2 Y, Output Bu hareketlerin arkasındaki ekonomik faktörler nelerdir? Hükümet harcamalarındaki bir artış toplam talebi artıracak, ve talepteki artış ise geliri artıracaktır. Gelirdeki artış ise reel para talebinin artmasına neden olacaktır. Para piyasasındaki talep fazlası nedeniyle faizler yükselecektir. Faiz paritesine göre ise döviz kurunun düşmesi yani ulusal paranın değer kazanması gerekir. 26

27 Matematiksel olarak bakacak olursak M P = L(i + Se S, Y ) S AA Y = D( SP, Y T, I, G) P DD her iki denklemin G, S ve de Y ye göre türevini alırsak yeniden düzenlersek dy = P 0 = Se S 2 L ids + L y dy ve matrix formunda yazarsak; [ S e L S 2 i L Y P P Q (1 D Y T ) P D QdS + D Y T dy + D G dg Se S 2 L ids + L y dy = 0 P P D QdS + (1 D Y T )dy = D G dg ] [ ds dy ] [ = Katsayı matrisinin determinantını Ψ ile gösterirsek 0 D G dg ] buradan Ψ = Se S L i(1 D 2 Y T ) + P P L Y D Q > 0 [ ds dy ] = [ (1 DY T ) Ψ P D Q P Ψ L Y Ψ Se L i S 2 Ψ ds dg = L Y D G < 0 ΨP dy dg = L i D G Se S 2 Ψ > 0 ] [ 0 D G dg ] 27

28 8.3 Tam İstihdam Politikaları Yukarıdaki analiz açık ekonomilerde tam istihdamın sağlanması problemlerinde bize yol gösterebilir. Geçici genişletici para ve maliye politikalarının kısa dönemde outputun ve dolayısıyla istihdamın artmasına neden olduklarını gördük. Bu nedenle bu politikalar resesyona neden olan geçici şoklara karşı kullanılabilir. Aynı şekilde aşırı istihdama neden olan şoklarda daraltıcı para ve maliye politikaları önlenebilir. Şekil 11 makroekonomik politikanın bu amaçla nasıl kullanılabildiğini göstermektedir. Varsayalım ki ekonomi başlangıçta tam istihdam outputunda 1 no lu noktada dengede olsun. Aniden, tüketiciler geçici olarak tercihlerini yurtiçi mallar yerine yurtdışı mallar yönünde kullansınlar. Bu durumda yurtiçi mallara olan toplam talep düşecek ve DD eğrisi sola kayacaktır (DD 1 den DD 2 ye). 2 no lu noktada ekonominin yeni kısa dönem dengesi oluşacak, burada ulusal para değer kaybetmiş (S 1 den S 2 ye yükselmiş) ve gelirde tam istihdam seviyesinin altındadır (Y 2 < Y f ). Bu nedenle ekonomi resesyona girmiştir. Tercihlerdeki değişiklik geçici olduğundan beklenen gelecek kuru etkilemez ve bu nedenle AA eğrisinde bir kayma olmayacaktır. Ekonomiyi tam istihdam seviyesinde tekrar dengeye getirmek için, hükümet genişletici para veya maliye politikası kullanabilir, veya ikisini birden. Geçici genişletici maliye politikası DD eğrisini tekrar eski pozisyonuna döndürebilir, bu durumda döviz kuru ve gelir eski seviyelerine dönecektir. Öte yandan eğer hükümet geçici bir genişletici para politikası uygularsa, AA eğrisi sağa kayacak (AA 2 ), yeni denge 3 no lu noktada sağlanacaktır. Bu noktada gelir tam istihdam seviyesine dönmüştür ancak ulusal paranın değer kaybı artmıştır. Resesyona neden olabilecek başka bir olasılık ise para talebinde meydana gelen geçici bir artıştır (Şekil 12). Para talebindeki artış yurtiçi faiz hadlerinin artmasına yol açar, bu ise ulusal paranın değer kazanması ve bu nedenle de yurtiçinde üretilen mallara talebi düşurecektir. Varlık piyasasındaki bu şok ise AA eğrisinin AA 1 den AA 2 ye kaymasına neden olacaktır, ekonomi 1 no lu denge noktasından 2 no lu denge noktasına hareket edecektir. Genişletici politikalar yine ekonominin tam istihdam output seviyesine dönmesinde kullanılabilir. Para arzındaki geçici bir artış AA eğrisini eski poziyonuna kaydırır ve ekonomi 1 no lu noktada eski denge düzeyine gelir. Hükümet harcamalarındaki geçici bir artış ise DD eğrisini DD 1 den DD 2 ye kaydırarak tam istihdam outputuna erişilir ve bu politika ulusal parada daha fazla değerlenmeye yol açar. 28

29 Figure 11: Yurtiçi mallara yönelik dünya talebindeki bir düşüş sonrası tam istihdamın korunması S 3 S 3 2 S 2 1 S 1 DD 2 DD 1 AA 2 AA 1 Y 2 Y f Y, Output 29

30 Figure 12: Para talebindeki bir artış sonrası tam istihdamın korunması S DD 1 DD 2 1 S 1 2 S 2 3 S 3 AA AA 1 2 Y 2 Y f Y, Output 9 Enflasyonist Sapma ve Diğer Problemler Modelimizde tam istihdamın kolayca sağlanması, gerçek hayattada bunun kolayca sağlanabilirliği anlamına gelmez. Ekonomiyi tam istidam seviyesinde tutmak bazen imkansızlaşabilmektedir. Burada gerçek hayatta karşılaşılan bir kaç sorunu tartışacağız. 1. Eğer hükümet politikaları önceden tahmin edilebiliyorlarsa, ekonomik aktörler bu politikalara göre bekleyişlerini değiştirecektir. Örneğin işçiler daha yüksek bir ücret talebi ile işverenle anlaşmaya çalışcak, firmalar ürün fiyatlarını artıracaktır. Bu nedenle makroekonomik politikalar enflasyonist olabilmekte ve üretimde herhangi bir artışa neden olmayabilir. 2. Hükümetler eğer şokların hangi sektörden kaynaklandığını bilmiyorlarsa uyguladıkları politikalar istenilen sonucu vermeyebilir. 3. Gerçek dünyada politika tercihleri bir çok zaman şokların reel veya parasal olması bile dikkate alınmadan siyaset gereği yapılmaktadır. 30

31 Maliye politikaları uygulamaya gecikmeli olarak devreye girebilmektedir, para politikalrı ise Merkez Bankaları tarafından uygulamaya sokulmaktadır. Maliye politikalarında yaşanan bu gecikmeden dolayı, hükümetler çoğu zaman maliye politikası gerektiği halde şoklara parasal politikalar ile cevap vermektedir. 4. Modelimizdeki politikalar hemen sonuçlar vermektedir, ancak gerçek hayatta bu politikaların etkisi belli bir gecikme ile ortaya çıkabilmektedir. 10 Sürekli Politika Değişiklikleri Sürekli politika değişikliklerinde sadece para arzı ve hükümet harcamaları gibi hükümetin kontrol edebildiği politika araçları değil, uzun dönem döviz kuruda değişecektir. Bu doğal olarak gelecek döviz kurları ile ilgili olan beklentileride değiştirecektir. Beklenen gelecek döviz kuru varlık piyasasındaki kısa dönem dengesini etkileyen en önemli unsurlardan birisidir. Bu nedenle, sürekli politika değişikliklerinin döviz kuru ve gelir üzerindeki etkisi geçici politika değişikliklerinin etkisinden farklı olacaktır. Bu bölümde, sürekli para ve maliye politikalarının kısa ve uzun dönemde etkilerini inceleyeceğiz. Uzun dönem etkileri anlamak için, ekonominin başlangıçta uzun dönem dengesinde yani tam istihdam seviyesinde dengede olduğunu ve döviz kurununda uzun dönem denge seviyesinde olduğunu varsayacağız. Özellikle, başlangıç durumunda döviz kurunun uzun dönem denge seviyesinde olması nedeniyle, Dolar mevduatları üzerindeki faiz haddi TL mevduatları üzerindeki faiz haddine eşittir, yani i = i Para Arzındaki Sürekli bir Artış Başlangıçta gelirin tam istihdam seviyesinde (Y f ) ve döviz kurununda uzun dönem denge seviyesinde olduğunu ( S = S e ) varsayalım, başka bir deyişle i = i. Ekonomi bu denge seviyesinde iken, TCMB nin para arzını iki katına çıkardığını düşünelim. Şekil 13 başlangıçta tam istihdam seviyesinde dengede olan bir ekonomide meydana gelen para arzındaki sürekli bir artışın etkilerini göstermektedir. Geçici para arzı artışında gördüğümüz gibi AA eğrisi sağa kayacaktır ancak bu kayma miktarı geçici para arzı artışından fazla olacaktır, çünkü para arzındaki artış sürekli olduğundan beklenen gelecek döviz kurunu artıracaktır. 31

32 Daha öncede gördüğümüz gibi para arzındaki artış uzun dönemde döviz kurunu aynı oranda artıracaktır, yani uzun dönemde döviz kuruda 2 kat artacaktır. Bu nedenle para arzının iki katına çıkması beklenen gelecek döviz kurunuda iki katına çıkaracaktır. Para arzının sürekli artması sonucu beklenen gelecek kurunda artması nedeniyle, AA eğrisindeki kayma para arzının geçici olarak artması nedeniyle AA eğrisinin kaymasından daha fazladır. 2 no lu noktada ekonomi yeni kısa dönem dengesindedir, bu noktadaki gelir ve döviz kuru seviyesi geçici para arzı artışı ile oluşacak seviyelerden daha yüksektir. (3 no lu nokta para arzının geçici olarak artması durumunda oluşacak denge düzeyini göstermektedir.) Figure 13: Para Arzındaki Sürekli bir Artışın Kısa Dönem Etkileri S S 2 S DD 2 AA 2 AA 1 Y f Y 2 Y, Output Para arzının artışı sürekli bir politika değişikliği olduğuna göre, ekonominin zaman içinde nasıl etkilendiğinide incelemek gerekir. Kısa dönem denge noktasında gelir tam istihdam seviyesinden daha yüksektir, yani ekonomide aşırı istihdam vardır. İşçilerin daha yüksek ücret talepleri nedeniyle fiyatlarda yukarı doğru bir baskı oluşacak, artan üretim maliyetleri nedeniyle firmalar mal fiyatlarını artıracaklardır. Daha önce incelediğimiz parasalcı yaklaşım ve paranın miktar teorisi, para arzındaki bir artışın fiyatlarda aynı oranda bir artış meydana getirdiğini ancak reel gelir, nispi fiyatlar veya faiz 32

33 hadlerinde sürekli bir değişiklik meydana getirmediğini öngörmekteydi. Zaman içinde, para arzındaki sürekli artışı enflasyonist baskı izleyecek ve bu baskı nedeniyle fiyatlar yeni denge düzeyine erişirken, gelir ise tam istihdam seviyesine geri dönecektir. Şekil 14 zaman içinde ekonominin nasıl tam istihdam seviyesine döneceğini göstermektedir. Reel gelir tam istihdam seviyesinden fazla olduğu her durumda, üretici faktörler aşırı istihdam edilmektedir, bu nedenle fiyatlar artan maliyetlerle birlikte artacaktır. AA ve DD eğrileri sabit fiyatlar varsayımı altında çizilmiştir, ancak fiyatlardaki artış bu eğrileri kaydırır. Fiyatlar arttığında, bizim mallarımız nispi olarak pahalılaşır ve ihracat düşerken ithalat artacaktır. Artan yurtiçi fiyatlar bu nedenle DD 1 eğrisini zaman içinde sola doğru kaydıracaktır. Öte yandan, artan fiyatlar reel para arzını düşürecek ve bu nedenle AA 2 eğrisi fiyatlar yükseldikçe sola doğru hareket edecektir. DD ve AA eğrilerindeki bu hareketlilik, bu eğrilerin tam istihdam seviyesinde kesiştikleri ana değin sürecektir. Reel gelir tam istihdam seviyesinden farklı olduğu sürece, fiyatlar değişecek, ve bu nedenlede iki eğride kaymaya devam edecektir. Bu eğriler DD 2 ve AA 3 pozisyonlarında tam istihdam seviyesinde kesişmekte ve bu nedenle eğrilerdeki hareketlilik son bulacaktır. 3 no lu noktada, döviz kuru ve fiyatlar uzun dönemde paranın nötr lüğü gereği para arzındaki artış oranında artmıştır. (AA 2 eğrisi orjinal pozisyonuna geri dönmeyecektir, çünkü beklenen gelecek kur para arzındaki sürekli artış nedeniyle daha yüksek bir seviyededir, yani S e de para arzındaki artış oranında artacaktır. Uzun dönem dengesinde fiyatlar, döviz kuru ve de beklenen kurda iki kat artacaktır. Ekonomi uzun dönem dengesine 3 no lu noktada ulaşacaktır. Bu noktada, reel gelir tam istihdam seviyesine dönmüştür ve döviz kuru para arzındaki artış oranında artmıştır. Dikkat ederseniz, Şekil 14 kısa dönem denge noktası (2 no lu nokta) ile uzun dönem denge noktası arasındaki dönemde, ulusal para değer kazanmaktadır (S 2 den S 3 ye ). Kısa dönemde döviz kuru uzun döneme göre yüksek bir değer kaybına uğramıştır (S 1 den S 2 ye). Döviz kurundaki bu olguya overshooting adı verildiğini görmüştük. Şekil 15 para arzının, fiyatların, döviz kurunun ve reel gelirin zaman içindeki hareketliliğini göstermektedir. Dikkat ederseniz, bütün nominal değişkenler iki katına çıkmış ama reel gelir tam istihdam seviyesine dönmüştür. 33

34 Figure 14: Para Arzındaki Sürekli bir Artışın Uzun Dönem Etkileri S S 2 S 3 S 1 DD2 DD AA 2 AA 3 AA 1 Y f Y 2 Y, Output 10.2 Hükümet Harcamalarındaki Sürekli bir Artış Bu defa hükümet harcamalarındaki sürekli bir artışı düşünelim (Şekil 16). Hükümet harcalarındaki geçici bir artışta olduğu gibi DD eğrisi sağa kayacaktır. Ancak bu artış sürekli olduğu için, beklenen gelecek döviz kurunuda etkileyecektir. Bu ise geçici politika değişikliğinin aksine AA eğrisininde kaymasına neden olacaktır. AA eğrisinin nasıl kaydığını bulmak için, öncelikle döviz kurunun uzun dönemde ne olacağını analiz etmemiz gerekir. Türk mallarına talep arttığında TL nin değer kazanacağını biliyoruz. İnsanlar uzun dönemde paranın değer kazanacağını bildikleri için, gelecek döviz kurlarına ilişkin bugünkü beklentilerimizde bir değişiklik olacaktır, yani S e düşecektir. Bu ise AA eğrisinin sola kaymasına neden olur 2 no lu yeni denge noktasında (bu nokta aynı zamanda ekonominin uzun dönem denge noktasıdır), reel gelir tam istihdam seviyesinde sabit kalırken döviz kuru değer kazanmıştır. Burada dikkat edilmesi gereken nokta ekonominin hemen uzun dönem dengesine ulaşacağı yani herhangi bir geçiş döneminin olmayacağıdır. AA ve DD eğrilerinin neden kısa dönemde de 2 no lu denge noktasında 34

35 Figure 15: Para Arzındaki Artış Sonrası Ekonomik Değişkenlerin Zaman Boyutu Üzerinde Hareketleri M s T R Y M 2 = 2M 1 Y 2 M 1 Y f t 0 Time t 0 Time P S S 2 P 2 = 2P 1 S 3 = 2S 1 P 1 S 1 t 0 Time t 0 Time 35

36 kesiştiklerini anlamak için, şu noktalar dikkat etmek gerekir: 1. Para piyasasında denge koşulunu hatırlarsanız, fiyatlar genel seviyesi para arzında bir artış olmadığı için değişmeyecektir (ve bu nedenle uzun dönemde i = i ve Y = Y f.) 2. Varsayalım ki gelir kısa dönemde tam istihdam seviyesinin üzerinde bir seviyeye çıksın. Para arzı ve fiyatlar değişmeyeceği için, para piyasasında denge için faiz hadlerinin artması gerekecektir, çünkü para piyasasında para talebi fazlası vardır. Faiz paritesi koşuluna göre ise eğer TL mevduatları üzerindeki faiz haddi Dolar mevduatları üstündeki faiz haddinden yüksekse, insanlar TL nin Dolar karşısında değer kaybetmesini beklemektedirler. Fiyatların uzun dönemde sabit olduğuna göre, insanlar aynı zamanda TL nin reel olarakta değer kaybedeceğini beklemektedirler. Ancak bu ise reel gelirin tam istihdam seviyesinden dahada uzaklaşmasına neden olur. Bu nedenle gelirin kısa dönemde de değişmemesi tek olanaklı durum olarak kalmaktadır ve ekonomi uzun dönem dengesine hiç bir gecikme olmadan hemen yaklaşacaktır. Kısaca, reel gelir kısa dönemde dahi değişmeyecektir, çünkü hükümet harcamalarındaki artışın genişletici etkisi TL nin reel olarak değer kazanması nedeniyle ortadan kalkacaktır. 11 Makroekonomik Politikalar ve Cari İşlemler Dengesi Politikacılar ve ekonomistler aşırı cari işlemler açıklarınının (veya fazlalarının) ulusal refah üzerinde uzun dönemde istenmeyen sonuçlar doğuracağından endişe duyarlar. Cari işlemler dengesinin büyük açıklar vermesi durumunda ticarete sınırlamalar getirilmesine yönelik siyasi baskılar oluşabilir. Bu nedenle, yurtiçindeki ekonomik hedeflere yönelik para ve maliye politikalarının cari işlemler üzerindeki etkisini bilmek önemlidir. 6 Şekil 17, DD AA modelinin makroekonomik politikaların cari işlemler üzerindeki etkilerini incelemek için nasıl geliştirilebileciğini göstermektedir. 6 Bu bölümde cari işlemlerin net mal ve hizmetler ihracatına eşit olduğunu varsayacağız. Ancak hatırdan çıkarmamak gerekir ki cari işlemler hesabında mal ve hizmet ihraç ve ithallerinin yanında net faiz gelirleri ve karşıksız transferlerde kaydedilmektedir. 36

37 Figure 16: Sürekli Genişletici Maliye Politikasının Kısa Dönem Etkileri S S 1 S 2 DD 1 DD AA 2 AA 1 Y 1 Y 2 Y, Output DD ve AA eğrilerinin yanı sıra, burada XX eğrisinide görmekteyiz. XX eğrisi cari işlemler dengesinde arzulanan bir seviye, örneğin NX(SP /P, Y T ) = Z ( Z burada arzulanan cari işlemler seviyesini göstermektedir), için gerekli döviz kuru ve reel gelir bileşimlerini göstermektedir. XX eğrisi pozitif eğimlidir çünkü başka şeyler eşitken, reel gelirdeki bir artış diğer malların yanı sıra ithal mallara yönelik harcamaları artıracak ve bu nedenle cari işlemlerde bir kötüleşmeye neden olacaktır. Ekonomide gerçekleşen cari işlemler dengesi arzulanan seviyeden (Z) farklı olabilir, bu nedenle kısa dönemde ekonomi bu eğri üzerinde olmak zorunda değildir. 7 Şekil 17 daki önemli bir nokta XX eğrisinin DD eğrisinden yatık olmasıdır. Bunun nedenini anlamak için, şu soruyu sorabiliriz: Ticaret dengesinin arzu- 7 Matematiksel olarak XX eğrisinin eğimi: 0 = P P NX Qds + NX Y T dy ds dy = P NX Y T P NX Q > 0 37