Bornova da 2150 Lise Öğrencisinin Cep Telefonu Kullanımı ve İlişkili Semptomlar

Transkript

1 Bornova da 2150 Lise Öğrencisinin Cep Telefonu Kullanımı ve İlişkili Semptomlar Raika Durusoy 1, Hür Hassoy 1, Ali Osman Karababa 1, Ahmet Özkurt 2 1 Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı A.D., Bornova, İzmir 2 Dokuz Eylül Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Elektrik ve Elektronik Mühendisliği Bölümü, Buca, İzmir raika.durusoy@ege.edu.tr ÖZET Amaç: İzmir in Bornova ilçesinde lise öğrencilerinin cep telefonu kullanım özelliklerini ve ilişkili olabilecek semptomları belirlemek. Yöntem: Kesitsel analitik olan bu araştırmada örnek büyüklüğü 2530 olarak hesaplanmış, okullara göre tabakalı küme örneklem olarak sistematik rasgele 87 sınıf seçilmiştir. 26 liseden 2240 (%88,5) öğrenciye 77 sorudan oluşan bir anket uygulanmıştır. Okullardaki EMA düzeyi ölçülmüştür. Bulgular: Katılımcıların yaş ortalaması 15,6±1,3 dir. Öğrencilerin 1991 i (%92.8) cep telefonu kullanmaktadır ve bu oran sınıf yükseldikçe anlamlı düzeyde artmaktadır. Öğrencilerin %53,9 u günde 1-4 defa, %4,6 sı günde >10 defa görüşme yapmaktadır, %29,0 ının görüşme süresi günde <5, %11,7 sinin >30 dakikadır, %27,3 ü günde 200 kısa mesaj gönderip almaktadır, %10,8 si internete bağlanmaktadır, %71,8 i kampanyalardan yararlanmakta ve %64,1 i hiç kulaklık kullanmamaktadır. İncelenen 23 semptomun 21 inin sıklığı görüşme süresi arttıkça, 14 ünün görüşme sayısı, 13 ünün kısa mesaj sayısı, altısı SAR değeri arttıkça artmaktadır. Kampanyalardan yararlananlarda 12 semptomun sıklığı anlamlı düzeyde fazladır. Sonuçlar: Lise öğrencilerinin cep telefonuna sahip olma oranı yüksektir ancak çoğu cep telefonlarını kısa mesaj amaçlı kullanmaktadır. Cep telefonu kullanımı arttıkça ilişkili belirtilerin sıklığı da artmaktadır. Kablolu kulaklık kullanımının ve diğer önleyici tutumların geliştirilmesi gerekmektedir. GİRİŞ Günümüzde çok düşük ve yüksek frekanslı elektromanyetik alanlara (EMA) maruziyet modern yaşamın bir parçası haline gelmiştir [1]. Elektromanyetik alan kaynakları arasında, özellikle cep telefonlarından ve cep telefonu baz istasyonlarından yayılan radyofrekans dalgaları giderek artan ölçüde geniş kitleleri etkilemektedir [2]. Bu dalgaların insan sağlığı üzerine zararlı etkilerinin olduğunu bildiren çalışmalar artmaktadır. Hiperfrekans ya da mikrodalgalara kronik maruziyetin insanda başağrısı, yorgunluk, uyku, konsantrasyon, hafıza bozukluğu kulak çevresinde sıcaklık hissi gibi çeşitli biyolojik etkilere yol açmaktadır [3-6]. Bu biyolojik etkiler, literatürde non-spesifik veya genel semptomlar olarak yerini bulmuştur [7]. Cep telefonlarının ayrıca spesifik, lokal etkileri de saptanmıştır. Cep telefonuyla günlük görüşme süresi 2 dakikanın üzerinde olanlarda görüşme anında rahatsızlık hissi ve kulağın ısınması daha yüksek oranda bildirilmiştir. Rahatsızlık hissi, kulağın ısınması ve kulakta iğnelenme hissi, günlük görüşme sayısı 2 den fazla olanlarda, 2 den az olanlara göre daha fazla saptanmıştır [8]. Singapur da 808 kişi üzerinde yapılan bir çalışmada cep telefonu kullananlarda başağrısı anlamlı olarak daha fazla saptanmıştır ve günde dakika olarak görüşme süresi arttıkça başağrısı sıklığının da arttığının belirlenmiş olması (günlük süre >60 dk olduğunda) [6], doz-yanıt ilişkisi olarak değerlendirilebilir. Fransa da bir mühendislik okulunda 161 öğrencinin katıldığı bir çalışmada cep telefonu kullanan kadınlarda, cep telefonu kullanan erkeklere göre anlamlı olarak daha fazla uyku bozukluğu saptanmıştır (kullanmayan erkek ve kadınlar arasında fark yoktur). Bu çalışmada diğer genel semptomlar açısından anlamlı fark saptanmamasını yazarlar kendi araştırma gruplarının cep telefonu kullanım düzeyinin düşük olmasına (günde ortalama 5 ten az görüşme ve günde 15 dakikadan az görüşme) bağlamıştır [8]. Bu ilişkilerin saptanabilmesi için benzer yaş grubunda daha büyük örneklemler üzerinde çalışmalar yapılması gerekmektedir. Türkiye de cep telefonu kullanımı ve ilişkili semptom sıklığına dair büyük ölçekli toplum tabanlı çalışma bulunmamaktadır. Ergenler önemli bir risk grubudur ve cep telefonu kullanım alışkanlıklarının ortaya konulması önem taşımaktadır. Pek çok batı Avrupa ülkesinde ergenlerin cep telefonuyla erişkinlerden daha yoğun görüşme yaptığı bildirilmektedir [9, 10]. Dünya Sağlık Örgütü, Mayıs 2011 de yaptığı bir uzman panelinin ardından cep telefonlarını olası kanserojen (Grup 2b) olarak sınıflandırmıştır [11]. Ergenler, erişkinlere göre daha genç yaşta cep telefonu kullanmaya başladıkları için kümülatif olarak daha büyük risk altındadırlar. Bu çalışmanın amaçları: 1. Bornova da lise öğrencilerinin cep telefonu kullanım alışkanlıklarını saptamak 2. Liselerde EMA düzeyini belirlemek 3. Çeşitli semptomların sıklığının cep telefonu kullanım özellikleri ve okulda EMA düzeyi ile ilişkisini incelemektir. GEREÇ VE YÖNTEM Bu kesitsel çalışma 7 Aralık Nisan 2010 tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir. Araştırmanın evreni ve örneklemi Araştırmanın evrenini Bornova daki 26 lisede okuyan öğrencinin tümü oluşturmaktadır. Liselere giriş sınavı nedeniyle Bornova daki liselere Türkiye nin çeşitli bölgelerinden öğrenci gelebilmektedir. Bornova da eğitim kalitesinin yüksekliği ve alt yapı koşullarının sağlamlığı açısından tanınmış okullar da bulunmaktadır. Örnek büyüklüğü için prevalans %50, hata payı %3, güven aralığı %95, desen etkisi 2 ve yanıtlanmama oranı %20 olarak alınmıştır. Örnek büyüklüğü 2530 olarak hesaplanmıştır. Tabakalı küme örneklem kullanılmıştır. Tabakalama okul büyüklüğüne göre yapılmıştır. Her bir küme bir sınıftan oluşmuştur. İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü nün verilerine göre sınıfların ortalama

2 büyüklüğü 29 dur. Toplam 704 sınıftan 87 si örneğe seçilmiştir. Bu sınıflar sistematik rastgele olarak seçilmiştir. Anket ve Değişkenler Anketler araştırmacılar tarafından izin alınan dersler sırasında öğrencilere uygulanmıştır. Anketi doldurma yaklaşık dakika sürmektedir. Öğrenciler anketi doldururlarken, araştırmacılar öğrencilere eşlik etmiştir, anlaşılmayan sorular araştırmacılar tarafından açıklanmıştır. Ankette öğrencilerin sosyodemografik özellikleri (okul türü, okuduğu program, sınıf, yaş, cinsiyet, gelir, anne babanın eğitim durumu ve babanın mesleği), cep telefonu kullanımları (cep telefonu sahipliği, cep telefonunun modeli, kaç yıldır kullandığı, günlük kullanım süresi ve mesaj sayısı, kulaklık kullanımı, cep telefonundan internete ulaşımı, tarife türü, aylık ödenen faturası ederi, çevrede baz istasyonu varlığı, gece telefonun hangi konumda olduğu, gün içinde telefonu üzerinde taşıma durumu, uyurken telefonun açık ya da kapalı olması ve nerede bulunduğu), cep telefonu kullanımıyla ilişkili olabilecek 17 genel semptom (başağrısı, baş dönmesi, konsantrasyon güçlüğü, unutkanlık, yorgunluk, uyku bozukluğu, görmede bulanıklık/görme bozuklukları, titreme, depresif semptomlar (üzüntü hissi), sinirlilik/asabilik, bulantı, iştah kaybı, kalp atım hızında artma ya da azalma/çarpıntı, boğazda kuruluk, seslere karşı duyarlılık, işitme güçlüğü, alerji) ve cep telefonu kullanımı sırasında gelişebilen 6 lokal semptomun (rahatsızlık hissi, yüzde yanma hissi, kulakta iğnelenme hissi, kulakta ısı artışı, başağrısı, başta yüzde ağırlık hissi) sıklığı sorgulanmıştır. Semptom sıklıkları için 5 li Likert ölçeği kullanılmıştır (1-hiçbir zaman, 5-çok sık). Öğrencilerin cep telefonu modellerinden SAR değerleri firmaların web sitelerinden bakılarak elde edilmiştir. Bir öğrencinin iki veya üç telefonu varsa SAR değerlerinin ortalaması alınmıştır. Okullarda EMA düzeyi ölçümü Aaronia marka, Spectran HF-4060 model, frekans aralığı 100 MHz - 6 GHz olan cihazla okulların EMA düzeyi ölçümleri gerçekleştirilmiştir. Okulların tüm bina içleri ve bahçeleri gezilerek toplam EMA şiddetinin (RF) en yüksek olduğu noktalar tespit edilmiştir. Toplam EMA şiddetinin en yüksek olduğu bu noktalarda EM spektrumun cihazla ölçülebilen tüm bandlarında ölçümler yapılmıştır. Bahçesinde trafo bulunan okullarda ayrıca trafo yakınındaki düşük frekans manyetik alan ve elektrik alan şiddeti ölçülmüştür. İstatistiksel Analiz Toplam 2240 öğrenciden 90 ı anketin belirtilerle ilgili olan bölümünü doldurmadığı için araştırma dışında bırakılmıştır. Analizler 2150 öğrencinin verileriyle yapılmıştır. Sayım tipi değişkenlerin arasındaki farklılıklar ki-kare testi ile çözümlenmiş, aynı etmenin artan maruz kalma düzeylerinde semptom varlığının artışı için eğimde ki-kare testi kullanılmıştır. Etik kurul onayı ve diğer izinler Bu çalışmanın yapılabilmesi için gerekli olan izin Bornova İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü nden alınmıştır. Etik kurul izni ise İzmir 1 nolu Etik Kurul tarafından 7 Eylül 2009 tarihinde 09-9/8 sayılı karar ile verilmiştir. BULGULAR Katılımcıların yaş ortalaması 15,6±1,3 dir. Öğrencilerin cinsiyet, sınıf ve okul türüne göre dağılımı Tablo 1 de sunulmaktadır. Tablo 1. Araştırma grubunun özellikleri (n=2150) Özellik n % Cinsiyet Erkek ,8 Kadın ,2 Sınıf , , , ,2 Okul türü Genel lise ,0 Anadolu lisesi ,0 Endüstri meslek lisesi ,7 Ticaret meslek lisesi ,3 Kız teknik lisesi 212 9,9 Özel lise 76 3,5 Fen lisesi 36 1,7 Öğrencilerin 1991 i (%92,8) cep telefonu kullanmaktadır ve 1954 ünün (%91,5) kendi cep telefonu bulunmaktadır. Öğrenim gördükleri sınıf yükseldikçe cep telefonu kullanma ve sahibi olma oranları anlamlı düzeyde artmaktadır (Şekil 1, eğimde ki-kare p<0,001) Cep telefonu kullanımı (%) Cep telefonu sahipliği (%) 9.sınıf 10.sınıf 11.sınıf 12.sınıf Şekil 1. Sınıf yükseldikçe cep telefonu kullanan ve sahibi olanların oranlarında gözlenen artış (p<0.001) Ailelerinin kendilerine bir cep telefonu almasına yol açan en önemli etken sorgulandığında katılımcıların verdikleri yanıtlar, Tablo 2 de gösterilmektedir. Tablo 2. Ailelerinin kendilerine bir cep telefonu almasına yol açan en önemli etken Etken Sayı % Ailesinin öğrenciden haber alma isteği ,7 Arkadaşlarıyla daha rahat iletişim kurma ,4 Arkadaşlarının çoğunun cep telefonu 42 2,4 sahibi olması Kendi isteği 41 2,3 Diğer 58 3,3 Toplam ,0

3 Öğrenciler, ortalama 4,1±1,8 yıldır cep telefonu kullanmaktadır. Öğrencilerin cep telefonu kullanım özellikleri Tablo 3 te özetlenmektedir. Tablo 3. Cep telefonu kullanan öğrencilerin telefon kullanım özellikleri Özellik Sayı % Günlük görüşme sayıları Hiç kullanmayan/görüşmeyen 150 7,2 Günde <1 kez ,1 1-<5 kez ,4 5-<10 kez ,6 10 kez ve üzeri 97 4,7 Günlük toplam görüşme süresi Hiç kullanmayan/ görüşmeyen 148 7,3 Günde <5 dk ,8 5-9 dk , dk , dk ,1 >30 dk ,6 Cep telefonuyla görüşme yaparken kulaklık kullanımı Evet, her seferinde 17 0,8 Evet, sıklıkla 47 2,3 Evet, bazen ,0 Evet, nadiren ,6 Hayır, hiç kullanmıyorum ,2 Günde ortalama kaç kısa mesaj gönderip aldıkları Hiç kullanmayan/sms= ,7 <15 sms , sms , sms , sms ,1 Cep telefonuyla internete bağlanma Evet ,8 Hayır ,2 Cep telefonu hatlarının tipi Kontörlü ,3 Sabit hat 75 3,7 Her ikisinden de var 20 1,0 Herhangi bir kampanyadan yararlanma Evet ,8 Hayır ,2 Cep telefonunun SAR değeri < , < , < , ve daha yüksek ,1 Öğrenciler cep telefonlarının SAR değerini bilmemektedirler. Katılımcıların %63,3 ü gündüz cep telefonunu günlük giysilerinin cebinde, %18,8 i çantasının içinde taşımaktadır. Öğrencilerin %61,8 i gece yatarken cep telefonunu başucunda bulundurmaktadır ve %77,2 si gece telefonunu açık tutmaktadır. Öğrencilerin %33,7 sinin telefonu gece 1 metreden daha yakın mesafede bulunmaktadır. Okullarda yapılan EMA düzeyi ölçüm sonuçlarının analizi için öğrenciler, okulda bina içi toplam EMA düzeyi RF e göre sınıflandırılmıştır ve sonuçları Tablo 4 de sunulmaktadır. Tablo 4. Öğrencilerin, okullardaki bina içi EMA düzeylerine göre dağılımı RF grupları (dbm) Kişi sayısı % -10 ve üzeri ,3-20'den -11'e kadar ,4-30'dan -21'e kadar ,3 Toplam ,0 Cep telefonuna ve okul içi EMA ya maruz kalım artışıyla semptom sıklığının artıp artmadığını incelemek için yapılan eğimde Ki-kare analizlerinin sonuçları, Tablo 5 te özetlenmektedir (anlamlı ilişki saptanmayan işitme güçlüğü ve alerji tabloda çıkarılmıştır). İncelenen 23 semptomun 21 i görüşme süresi arttıkça, 14 ü görüşme sayısı, 13 ü kısa mesaj sayısı, 6 sı SAR değeri arttıkça artmaktadır (eğimde ki-kare p<0,05). Kampanyalardan yararlananlarda 12 semptomun sıklığı anlamlı düzeyde fazladır (ki-kare p<0.05). Tablo 4 de ayrıca olası karıştırıcı etmenler olarak cinsiyet, sınıf ve okul türünün de semptom varlığına etkisi incelenmiştir. Genel olarak kız öğrencilerde semptom sıklıkları daha yüksek saptanmıştır. Okul türünün de bazı semptomlara etkisi gözlendiği için çok değişkenli analizlerin yapılması gerekmektedir. Örneğin okuldaki bina içi toplam EMA düzeyi ile bazı semptomların sıklığı arasındaki ilişkide okul türünün karıştırıcı etmen olma olasılığı bulunmaktadır. Araştırmanın ileri analizleri devam etmektedir. TARTIŞMA EMA maruziyeti açısından risk gruplarından biri olan adolesanların cep telefonu kullanma ve cep telefonu sahibi olma oranları oldukça yüksek saptanmıştır. Öğrencilerin sınıfı büyüdükçe cep telefonu kullanma ve sahibi olma oranlarında anlamlı artışlar gözlenmektedir, ancak dokuzuncu sınıfların dahi cep telefonu kullanma ve sahibi olma oranları aslında yüksektir. Öğrencilerin ortalama dört yıldır cep telefonu sahibi olması da cep telefonlarını ne kadar erken kullanmaya başladıklarının bir göstergesidir ve onlar için ileride doğurabileceği sağlık riskleri açısından düşündürücüdür. Öğrencilerin büyük çoğunluğu, ailelerinin kendilerinden haber alma isteği nedeniyle cep telefonu sahibi olduklarını belirtmiştir. Anket beyana dayalı olduğu için, öğrenciler aslında kendileri istemiş olsa bile bu soruda en önemli neden olarak bu seçeneği işaretlemiş olabilirler. Ancak böyle bir yanlılığın olmaması halinde, erişkinlerin halen risk grubunda bulunan çocuklarına cep telefonu almayı bu kadar istemelerinin nedenleri sorgulanmalıdır. Çocuklarının sağlıklarına doğurabilecekleri riskler konusunda erişkinlere bilgilendirme yapılmasının gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Öğrencilerin günlük gönderip aldıkları kısa mesaj sayıları çok fazladır ve bu araştırmada incelenmemiş olan bazı ortopedik sorunlarla ilişkili olabilir. Bu araştırmada el ile ilgili ortopedik sorunların sorgulanmamış olması, sağlığa etkileri açısından bir sınırlılık oluşturmuştur.

4 Tablo 5. Cep telefonu kullanım özelliklerinin semptom varlığına etkisi (semptomu hiç yok/ var): Artan maruziyet kategorilerine göre eğimde Ki-kare analizi sonuçları Genel belirtiler Lokal belirtiler Etmenler 1. Baş ağrısı 2. Baş dönmesi 3. Konsantrasyon güçlüğü 4. Unutkanlık 5. Yorgunluk 6. Uyku bozukluğu 7. Görme bozuklukları 8. Titreme 9. Depresif semptomlar SAR grupları * * * * * * 6 Günlük görüşme * * * * * * * * * * * * * * sayısı 14 Günlük görüşme * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * süresi (dk) 21 Günlük sms sayısı * * * * * * * * * * * * * grupları 13 Kampanya kullanımı * * * * * * * * * * * * (var/yok)** 12 Okulda bina içi *T *T *T *T *T *T EMA düzeyi 6 Olası karıştırıcılar Cinsiyet ** * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * 21 Sınıf ** * * * * 4 Okul_türü** * * * * * * * * * * * * * * 15 * p<0,05 **: Ki-kare testi T: Ters ilişki (EMA düzeyi arttıkça semptom sıklığı azalıyor) 10. Sinirlilik, asabilik 11. Bulantı 12. İştah kaybı 13. Aritmi 14. Boğazda kuruluk 15. Seslere karşı duyarlılık 1. Rahatsızlık hissi 2. Yüzde yanma hissi 3. Kulakta iğnelenme hissi 4. Kulakta ısı artışı 5. Başağrısı 6. Başta yüzde ağırlık hissi Anlamlı ilişki sayısı Günlük görüşme sayıları ve süreleri ise -kısa mesaj sayısına göre- yüksek düzeyde izlenmemektedir. Öğrenciler sesli iletişimden ziyade yazılı iletişimi tercih etmektedir. Bu örüntü, hatlarının tipi (kontörlü) ve yararlandıkları kampanyalarda da (kısa mesaj kampanyaları) dikkati çekmektedir. EMA maruziyeti mesafenin karesiyle ters orantılı olduğu için bu tarz bir kullanım, sağlık açısından görece daha uygun bir kullanım olabilir. Öğrencilerin cep telefonlarının SAR değerinden haberdar olmaması düşündürücüdür. Gençlerin genelde teknolojiyi daha yakından izledikleri düşünülebilir, ancak SAR değeri açısından durumun böyle olmadığı ortaya çıkmıştır. Araştırma için okullara yapılan ziyaretlerde öğretmenlerin de SAR değeri konusunda yeterince bilgili olmadıkları gözlenmiştir. Olasılıkla erişkin yaş grubunda da bu konuda bilinç eksikliği bulunmaktadır. Öğrencilerin genelde yüksek SAR değerli telefonlara sahip oldukları görülmektedir. Bunun bir nedeni, SAR değeri konusunda bilinç yetersizliği olabileceği gibi, diğer olası nedenleri de piyasada düşük SAR değerli telefonların daha az bulunması/satılması, cep telefonu üreticilerinin bu konunun pek üzerinde durmaması, bunu reklamlarında kullanmamaları olabilir. Cep telefonuyla görüşme yaparken kulaklık kullanma oranları oldukça düşüktür. Bu davranışın geliştirilmesi gerekmektedir. Cep telefonuyla internete bağlanma oranı oldukça düşüktür, ancak araştırmanın verilerinin toplandığı dönemde 3G nin yeni yaygınlaşmaya başladığı düşünülürse bu oranın artmış olacağı beklenebilir. Öğrenciler, gece yatarken cep telefonlarını ağırlıklı olarak başucunda ve açık konumda bulundurmaktadır. EMA ya maruz kalınan süre ve mesafe açılarından bu riskli bir davranıştır. Gündüz cep telefonlarını günlük kıyafetlerinin üzerinde taşıyan öğrencilerin oranı da yüksektir. Ders çalışırken cep telefonlarını açık ve kendi üzerlerinde bulundurmaları da sadece sağlık açısından değil, ders çalışırken konsantrasyonları açısından da olumsuz bir davranıştır. Literatürde cep telefonuyla ilişkisi saptanan birçok semptomun cep telefonu kullanımıyla ilişkisi bu çalışmada da ortaya çıkmıştır. Bu çalışmanın bir avantajı, maruziyeti derecelendirebilmesi, böylece eğimde Ki-kare testini de kullanarak doz-yanıt ilişkisini inceleyebilmesidir. Doz-yanıt ilişkisi, en bariz biçimde günlük görüşme süresi ile 21 semptomun varlığı arasında gözlenmiştir. Günlük görüşme sayısı ve günlük kısa mesaj sayısı, semptomla ilişkili çıkmış ve doz-yanıta dair ek ipucu vermiştir. SAR değeri ile sadece altı semptom arasında bu tarz bir ilişkinin saptanması, aslında tek başına bu analizin sınırlılığından kaynaklanabilir, çünkü öğrenci yüksek SAR değerli bir telefona sahip olsa bile telefonunu

5 pek kullanmıyor olabilir. Araştırmanın ileri analizlerinde, doz-yanıt ilişkisine katkıda bulunabilecek değişkenlerin kombine edilerek analiz edilmesi planlanmaktadır. Henüz sadece semptom varlığına etkisi incelenmiş olan bu değişkenlerin semptom sıklığına etkisi de incelenecektir. İleri analizler için bir diğer yapılması düşülen çalışma da, olası karıştırıcı faktörlerin etkisinin ortaya konması ve bunları elimine eden analizlerin gerçekleştirilmesidir. Çalışmanın sınırlılıkları Anketin kişisel beyana dayalı olması bir sınırlılıktır. EMA düzeyi olarak öğrencilerin sadece okulda maruz kaldıkları düzeylerle analizler gerçekleştirilmiştir. Ancak öğrenciler günün daha büyük bir bölümünü okul dışında geçirmektedirler. Sonuç ve öneriler Öğrencilerin cep telefonu kullanım oranları oldukça yüksektir. SAR değeri konusunda bilgilendirme yapılmalıdır. Ebeveynlere cep telefonlarının sağlık riskleri konusunda eğitim verilmelidir. Öğrenciler, cep telefonuyla görüşme yaparken kulaklık kullanmaları konusunda bilinçlendirilmelidir. Öğrenciler, gece yatarken cep telefonlarını uzakta ve/veya kapalı konumda bulundurmaları konusunda bilinçlendirilmelidir. Konu ile ilgili lise müfredatında güncel, bilimsel ve sağlıkta korunma perspektifi ve ihtiyat prensibi yaklaşımlarını içeren eğitimler verilmelidir. KAYNAKÇA 1. Ahlbom, A., et al., Review of the epidemiological literature on EMF and health. Environ. Health Perspect, (Supplement 6): p Özgüner, F. and H. Mollaoğlu, Manyetik alanın organizma üzerindeki biyolojik etkileri S.D.Ü. Tıp Fak. Derg., (1): p Santini, R., Les téléphones cellulaires et leurs stations relais : risques pour la santé? La Presse Médicale, : p Bielski, J., Bioelectrical brain activity in workers exposed to electromagnetic fields. Ann NY Acad Sci, : p Hocking, B., Preliminary report: symptoms associated with mobile phone use. Occup. Med, : p Chia, S., H. Chia, and J. Tan, Prevalence of headache among handheld cellular telephone users in Singapore: a community study. Environ. Health Perspect, : p Liakouris, A.J., Radiofrequency (RF) sickness in the Lilienfeld study: An effect of modulated microwaves? Arch Environm Health, : p Santini, R., et al., Symptoms experienced by users of digitals cellular phones: A study of a French enginnering school. Electromagnetic Biology and Medicine, (1): p Siegrist, M., et al., Perception of Mobile Phone and Base Station Risks. Risk Analysis, (5): p Martha, C. and J. Griffet, Brief report: How do adolescents perceive the risks related to cell-phone use?. Journal of Adolescence, : p Baan, R., et al., Carcinogenicity of radiofrequency electromagnetic fields. Lancet Oncology, : p