Türk Basınında Kamuoyu Araştırmaları

Transkript

1

2

3 Türk Basınında Kamuoyu Araştırmaları Doç. Dr. Necdet ATABEK Giriş Demokratik toplumlarda kamuoyu demokratik siyasal sistemin en önemli unsurlarından biridir. Kamuoyunun çeşitli konulardaki görüşlerini ve eğilimlerini ortaya çıkarmayı amaçlayan kamuoyu araştırmaları da bu nedenle büyük bir önem kazanır. Siyasal iktidarlar ve çeşitli güç odakları, kamuoyu araştırmaları sayesinde toplumun geniş kesimlerinin belirli konulardaki görüşlerini öğrenme ve politikalarını bu bilgilerden yararlanarak planlama olanağına kavuşurlar. Diğer taraftan, toplum da kamuoyu araştırmaları sayesinde çeşitli sorunlar karşısındaki görüşlerini siyasal iktidara ve diğer toplumsal güç merkezlerine iletir. Şayet gazeteler kamuoyu araştırmalarına ilgi göstermeseydi, bu araştırmalardan elde edilecek sonuçlar sadece belirli karar merkezlerinin ve güç odaklarının belirli amaçlarına hizmet etmekle sınırlı kalırdı. Gazeteler, kamuoyu araştırması sonuçlarını toplumun geniş kesimlerine ulaştırarak demokrasinin gelişmesine hizmet ederler. Türkiye de gazetelerde sonuçları yayınlanan kamuoyu araştırmaları zaman zaman tartışma gündemine gelmektedir. Ancak, söz konusu kamuoyu araştırmalarının hangi sıklıkla yayınlandığına ve hangi konuları kapsadığına ilişkin kapsamlı araştırma bulunmamaktadır. Bu makalede söz konusu durum incelenmesi gereken bir sorun olarak ele alınmaktadır. Çalışmada ilk olarak kamuoyu araştırmalarının işlevleri ve anlamı tartışılacaktır. Daha sonra, kamuoyu araştırmalarının dünyadaki ve Türkiye deki gelişiminden söz edilecektir. Son olarak da Hürriyet, Milliyet ve Sabah gazetelerinde yılları arasında yayınlanan kamuoyu araştırmaları yayınlanma Doç. Dr. Anadolu Üniversitesi, İletişim Fakültesi Gazetecilik Bölümü

4 2 Necdet ATABEK sıklığı, araştırmalarda ele alınan konular, araştırmaları yapan kuruluşlar ve araştırmaların yayınlanma süreleri bakımından karşılaştırmalı olarak analiz edilecektir. Kamuoyu Araştırmalarının İşlevleri Kamuoyu araştırmaları toplumun tümünün veya belirli kesimlerinin bir sorun karşısındaki tutum ve düşüncelerini ortaya çıkarmak için yapılır (Küçükkurt, Bir ve Yeles, 1987: ). Toplumsal davranış, beklenti ve yönelimlerin ortalama görüntüsünü belirleme amacını güden kamuoyu araştırmaları; kamunun bütününü veya belirli kesimlerini oluşturan bireylerin sosyal, ekonomik, kültürel veya siyasal düşünceleriyle ilgili bilgilerin derlenmesini sağlamaktadır (Yeğenoğlu, 1988:1). Bugün kamuoyu araştırmalarından söz edildiğinde genel olarak medya kuruluşlarının yaptığı okuyucu araştırmaları, ticari kuruluşların yaptırdığı pazar araştırmaları ve çeşitli kuruluşların toplumsal, siyasal, ekonomik vb. konularla ilgili olarak yaptırdıkları eğilim belirleme araştırmaları anlaşılmaktadır. Kamuoyu araştırmaları günümüzde kamuoyunun siyasi aday, lider ve parti tercihlerini belirlemede ve çeşitli siyasal sorunlar karşısındaki eğilimlerini saptamada sıklıkla kullanılır. Modern demokrasilerde siyasal iktidarın kamuoyunun düşüncelerine ve eğilimlerine önem vermesi sistemin kuralları gereğidir (Bektaş, 1996: ). Kamuoyunun görüşlerini göz ardı eden yönetimler ve siyasetçiler uzun süre iktidarda kalamazlar (Milburn, 1998:39). Kamuoyu araştırmalarının toplumda ne tür işlevlere sahip olduğu veya ne gibi etkiler yarattığı sorgulanması gereken bir husustur. Kamuoyu araştırmalarının önemi şu işlevleri yerine getirmesinden kaynaklanır (Lake ve Harper, 2002:12): 1- İnsanların belirli konulardaki düşüncelerini ortaya çıkarır. 2- İnsanların nelerin farkında olduğunu ve neleri bildiğini öğrenmede yardımcı olur. 3- Siyasi objeler ve gelişmeler hakkında insanların ne tür duygu, düşünce, değerlendirme ve oy verme davranışlarına sahip olduklarını belirler. 4- İnsanların hangi sosyal ve siyasal özelliklere sahip olduğunu, hangi olay veya konu ile ilgilendiklerini ve değişik olaylarla ilgili bilgileri nerelerden aldıklarını gösterir. Tosun (1993: ) da kamuoyu

5 Türk Basınında Kamuoyu Araştırmaları 3 araştırmalarının toplumsal yaşamdaki işlevlerini şöyle sıralamaktadır: 1- Toplumda siyasilere bilgi akışı sağlamak, 2- Kamu için ayna işlevi görmek, 3- Kamuoyunu değiştirme işlevi, 4- Uygulanacak politikaları biçimlendirme işlevi, 5- Zaman içindeki değişimleri gösterme işlevi, 6- Bilinmeyen ve tartışmalı konularda kamuoyuna ağırlık kazandırma işlevi, 7- Azınlık görüşlerine yer verme işlevi. Kamuoyu Araştırmalarının Anlamı Kamuoyu araştırması, alt bir gruba veya daha büyük bir gruba genelleştirmek için kullanılan örneklemden veya örneklemin elde edildiği popülasyondan sistematik, bilimsel ve tarafsız bilgi toplama işlevidir. (Lake ve Harper, 2002:11). Kamuoyu araştırmaları nitel (kalitatif) ve nicel (kantitatif) olmak üzere iki temel yöntemle yapılır (Tufan, 1995:11-12). Sayısal bir sonuç elde etmeye yönelik olmadığından nitel kamuoyu araştırmalarında görüşülen kişilerin araştırma evreninde aranan belirli özelliklere sahip olması istenir ancak tam temsiliyet koşulu aranmaz. Nicel kamuoyu araştırmalarında ise sayısal temsiliyet temel olduğundan, araştırma evrenini hatasız olarak temsil edecek örneklem kitlesinin seçimi büyük bir öneme sahiptir. Nicel kamuoyu araştırmalarının en yaygın tekniği ankettir. Lake ve Harper a (2002:14-15) göre dört tip kamuoyu araştırması vardır: 1- Derinlemesine Gözlem: Kamuoyu araştırmalarının en yaygın olanıdır. Kamuoyunun görüşlerini bir veya birkaç başlık altında ele alan dakika süren araştırmalardır. 2- Kısa Kamuoyu Araştırmaları: Belirli olayların, gelişmelerin ve stratejilerin kamuoyu üzerindeki etkisini ölçmek ve zaman içinde değişimini belirlemek için yapılan dakika süren araştırmalardır. 3- Açıklayıcı Kamuoyu Araştırmaları: Kısa zaman dilimi içerisinde meydana gelen gelişmeleri açıklamak için kullanılır. Örneğin, her gece 5-10 dakika süre ile kişilik küçük gruplara birkaç soruluk anket uygulanır. 4- Paneller: İnsanların görüşlerindeki değişiklikleri ve bunun nedenlerini ortaya çıkarmak için zamanın iki değişik noktasında aynı insanlara benzer sorular sorarak yapılan anket çalışmasıdır.

6 4 Necdet ATABEK 20. yüzyıl boyunca bilim adamlarının bazıları kamuoyu kavramının geçirdiği değişiklikleri, kamuoyunun oluştuğu sosyal, siyasal ve psikolojik süreçleri incelerken diğer bazıları da kamuoyu araştırmalarının ölçüm teknikleri üzerinde yoğunlaştılar. Bu yaklaşımlardan birincisi sosyolojik model, ikincisi ise yığın modeli olarak adlandırılır (Price, 1992:.34). Sosyolojik modelde nitel araştırma yöntemleri tercih edilirken yığın modelinde ise nicel araştırma yöntemleri kullanılır. Sosyolojik modele göre kamuoyu akışkan ve karmaşık bir yapıya sahiptir. Kamuoyu bir sorun etrafında ve zaman içinde oluşur. Tartışma ile birlikte sorun değişik boyutlar kazandıkça, sorunla ilgilenen kamuoyunu oluşturan kişilerin sayısında da değişiklikler olur. Sosyolojik model, birey düşüncelerinin/kanaatlerinin biçimlendiği ve ifade edildiği kolektif süreçlerin incelenmesini önerir. Çünkü kamuoyu, karşılıklı etkileşimin ve iletişimin bir ürünüdür. Bu görüşü savunanlara göre kamuoyu konusundaki çalışmalar çeşitli sosyal ve siyasal süreçler üzerine yoğunlaşarak bunları açıklama çabası içinde olmalıdır. Sosyolojik modeli savunan Blumer e göre kamuoyu toplumsal yapı içinde karşılıklı etkileşim ile üretilen ve gücü elinde bulunduran insanların dikkate değer bulduğu bir olgudur. Kaçınılmaz olarak da konuyla ilgili çıkar gruplarını, lobileri ve sorunla dolaylı bağlantısı bulunan bazı kesimleri ilgilendirir. Bu bilim adamına göre birbiri ile tamamen ilişkisiz bireyleri kendi toplumsal konumlarından soyutlayarak her birini eşit ağırlıkta değerlendiren bir örneklem biçimi, kamuoyu kavramının gerçekçi herhangi bir anlamıyla alay etmektir (Herbst, 1990:144). Yığın modelinde ise kamuoyu daha çok bireysel düşüncelerin bir yığını veya kamuoyu araştırmacılarının ölçmeye çalıştığı şey olarak algılanmaktadır. Bu modele göre bir kişi bir oy demektir ve bu yaklaşımı temel alan kamuoyu araştırmaları sayesinde toplumda çeşitli sorunlara ilişkin kamuoyu görüşleri ortaya çıkarılabilir. Bu formülleştirme, kamuoyunun çoğunluk görüşü olduğu şeklindeki görüşle tutarlılık gösterir. Kamuoyu araştırmalarında yığın modeline dayanmak büyük kolaylıklar sağlamaktadır. Bu model sayesinde araştırmacılar örneklem üzerinde çalışarak çeşitli konularda kamuoyu araştırmaları yapabilmektedirler. Başka bir deyişle, bu görüşü paylaşan araştırmacılar için anket yöntemi kullanarak

7 Türk Basınında Kamuoyu Araştırmaları 5 örneklemde yer alan bireylerden bireysel düzeyde veriler toplayarak çeşitli sorunlar hakkındaki kamuoyu görüşünün ortaya çıkarılması mümkündür. Günümüzde pek çok kişi kamuoyunu anket çalışmalarıyla anlaşılabilecek, birey düşüncelerinin basit bir yığını olarak görmektedir. Kamuoyu Araştırmalarının Gelişimi Kamuoyu araştırmalarının ilk başladığı ülke Amerika Birleşik Devletleri dir. ABD de kurumsal bir temele dayalı ilk pazar araştırması 1879 da W.W. Ayer and Son adlı biçer döver makineleri imal eden bir firma tarafından gerçekleştirildi. Reklama yapılan harcamalar zamanla arttıkça, bu alana yapılan yatırımların verimliliğini ölçmek amacıyla David Starch adlı Amerikalı bir işadamı, 1927 de Starch Readership Survey adıyla okuyucu araştırmalarına başladı (Neyzi, 1990:13). Ancak ABD de pazar araştırmalarının yaygınlık kazanması İkinci Dünya Savaşı sonrasında toplumun bir tüketim toplumuna dönüşmesiyle birlikte olmuştur (Abadan- Unat, 1990:33). ABD de eğilim belirlemeye yönelik ilk kamuoyu araştırmaları ilkel yöntemlerle yerel gazeteler tarafından seçim sonuçlarını tahmin etmeye yönelik olarak yapılmıştır. Bu kamuoyu araştırmalarından ilki 1824 yılında Harrisburg Pennsylvanian da yayınlanmıştır. 19 yüzyıl boyunca zaman zaman basında görülen bu tür kamuoyu araştırmaları 20 yüzyıla gelindiğinde büyük bir yaygınlık gösterdi. Bunun bir nedeni, taşıdığı haber değerinden dolayı kamuoyu araştırmalarının okuyucu çektiğini gören ulusal yayın organlarının da kamuoyu araştırması işine el atmasıdır. Diğer nedeni ise toplumsal gelişmeyle birlikte insanların siyasal ve toplumsal olaylara ilgisinin artması ve kamuoyu araştırmalarına daha fazla ilgi göstermesidir. ABD de ulusal yayın organları arasında ilk kez Farm Journal 1912 de, Literary Digest de 1916 da kamuoyu araştırmalarına sayfalarında yer verdi. Dünya da düzenli ve kurumsal bir temele dayalı olarak bugünkü anlamda ilk kamuoyu araştırmaları ABD de Elmor Roper ve arkadaşları tarafından Fortune Poll adı ile Temmuz 1935 de Fortune Dergisi nde yayınlandı. Ekim

8 6 Necdet ATABEK 1935 de George Gallup 35 gazeteye Gallup Poll adıyla hizmet vermeye başladı da ise Archibald Crossley kamuoyu araştırması işine girdi. Bu araştırma kuruluşları 1936 yılında ABD Başkanı Roosevelt in başkanlığı kazanacağını iyi bir şekilde tahmin ederek ilk başarılarını gösterdiler (Bradburn ve Sudman, 1989:28) li yıllara gelindiğinde artık bu kamuoyu araştırma şirketleri kullandıkları yöntemleri iyice geliştirmişlerdi ve belirli konularda düzenli aralıklarla araştırma yapar hale gelmişlerdi (Herbst, 1990:949). ABD deki bu gelişmeler Avrupa ülkelerini etkilemekte gecikmedi. Bu ülkelerdeki araştırma şirketleri George Gallup un önderliğinde İngiltere de British Gallup Poll adıyla 1937 de, Fransa da 1938 de, Avustralya da 1940 da, Kanada da 1941 de, Danimarka da 1943 de, İsviçre de 1944 de, Almanya, Finlandiya, Norveç ve İtalya da da yıllarında birbiri ardına kuruldu (Buradburn ve Sudman, 1989:29). Medya kuruluşları, ABD de 1960 lı yılların ikinci yarısından sonra, Avrupa ülkelerinde de 1970 li yıllarla birlikte özellikle seçim zamanları yapılan kamuoyu yoklamalarının en büyük finansman destekçisi oldular. Türkiye de Kamuoyu Araştırmaları Kamuoyu konusunda Türkiye de yayınlanan ilk ciddi çalışma Doç. Dr. Aydın Yalçın ın 1945 yılında Siyasal İlimler Dergisi nde yayınlanan Efkarı umumiye başlıklı yazısıdır. Adnan Adıvar ın Efkarı Umumiye ve Efkarı Umumiye Karşısında Hükümetler ve Kararlar adlı iki makalesi de Şubat 1950 de Cumhuriyet Gazetesi nde yayınlanmıştır yılında yayınlanan Prof. Yavuz Abadan ın Amme Hukuku ve Devlet Nazariyeleri adlı kitabında da kamuoyu konusuna bir bölüm ayrılmıştır (Meray, 1954: ). Ayrıca Sadri Ertem in yılları arasında yazdığı kamuoyu konusunu da içeren Propaganda adlı kitabı, Duygu Sezer in 1972 de kaleme aldığı Kamuoyu ve Dış Politika adlı eseri ve Osman Zümrüt ün 1977 de yayınladığı İslamda Kamuoyu Oluşması adlı çalışması Türkiye de kamuoyu konusunda yayınlanan ilk kitaplar arasında yer alır (Onaran:1984:8). Bu konuda Türkiye de yazılan ilk doktara tezi de Nermin

9 Türk Basınında Kamuoyu Araştırmaları 7 Abadan ın 1956 da bitirdiği ve daha sonra kitap olarak bastırılan Halk Efkarı Mefhumu ve Tesir Sahaları adlı çalışmasıdır. Türkiye de kamuoyu konusunda ilk ders 1955 yılında Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi nde, daha sonra da aynı üniversitenin bugünkü adıyla İletişim Fakültesi nde okutulmaya başlamıştır. Türkiye de siyasal nitelikli kamuoyu araştırmalarının ortaya çıkışı 1950 li yıllarla birlikte başlar. Tek partili siyasal yaşama geçilmesinin ardından 1950 seçimleriyle birlikte Cumhuriyet Halk Partisi uzun süren tek parti iktidarını kaybetmiştir. İktidara gelen Demokrat Parti, seçim öncesinde de vaat ettiği gibi iktidarının ilk yıllarında basına belli özgürlükler ve kolaylıklar sağlamıştır. Ülkenin ekonomik bakımdan kalkınması için liberal politikalar hayata geçirilmeye çalışılmış ve özel girişimciler desteklenmiştir lerin ilk yıllarında gerçekleştirilen siyasal nitelikli ilk kamuoyu araştırmaları gazeteler tarafından yapılmıştır. Ancak bu araştırmalar bilimsellikten uzaktı. Örneğin, gazeteler İstanbul da Gülhane Parkı na ya da miting alanı gibi kalabalık yerlere seçim sandıkları koyuyor ve halka Seçimlerde kime oy vereceksiniz? diye sorarak kamuoyu araştırması yapıyorlardı. Bu sandıklarda zaman zaman onbinlerce kişi oy kullanıyordu. Buradan elde edilen sonuçlarda gazetelerin birinci sayfalarından okuyuculara duyuruluyordu (Esmer ve Gücelioğlu, 1990: ) li yıllarda Türkiye de bilimsel yöntemlerle siyasal nitelikli kamuoyu araştırmaları yapacak ticari kuruluşlar henüz ortaya çıkmamıştı. Akademik çevreler tarafından bu konuda gösterilen çabalar da henüz emekleme aşamasındaydı de Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi bünyesinde bir ara kurulan Siyasal Halk Oyu Araştırma Grubu nun (SİHAG) çalışmaları da bürokratik engeller nedeniyle süreklilik kazanamadı (Abadan-Unat, 1990:35). Türkiye de kamuoyu araştırmaları ilk kez 1960 larda Prof. Dr. Nermin Abadan-Unat tarafından başlatılmıştır. Abadan-Unat ın yabancı kuruluşlar için politik konularda yaptığı bu araştırmaların sonuçları genellikle yurtdışında yayınlandı. Prof. Dr. Mübeccel Kıray da Ereğli

10 8 Necdet ATABEK Araştırması nın birincisini 1960 larda gerçekleştirdi. İstanbul Ticaret Odası, Prof. Dr. A. Hart a Gaziosmanpaşa gecekonduları, Amerikan U.S.I.S. Bürosu da PEVA ya dergi ve gazete okuma alışkanlıkları hakkında araştırmalar yaptırdı (Neyzi, 1990:16). 27 Mayıs 1960 askeri darbesini takip eden günlerde askeri idare ve sıkıyönetim koşullarında piyasa araştırmaları bile izine bağlı olarak yapılabiliyordu. İzin alma zorlukları, anketörlerin polis tarafından sorguya çekilmeleri ve diğer güçlükler gerek üniversitelerde gerekse özel sektörde araştırmacıları sosyal ve siyasal konularda kamuoyu araştırmaları yapmaktan uzak tutmuştur (Neyzi, 1990:16). Bu dönemde özel izinle gerçekleştirilen araştırma sonuçları bile çekingenlik nedeniyle gazetelerde yayınlanamıyordu yılında Türkiye deki sektörel gelişmeleri makro düzeyde izleyebilmek ve kalkınma planlarını yapabilmek için Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) kuruldu. DPT nin anaçlarını gerçekleştirebilmek için yatırım yapacak yerli ve yabancı kuruluşlara piyasa araştırmaları yaptırması gerekiyordu. Bu dönemde yerli firmaların yanı sıra bazı yabancı kuruluşlar da üniversitelerle işbirliği yaparak kamuya ve özel kuruluşlara ait çeşitli araştırma fonlarını kullanmaya başladılar. Böylece piyasa koşullarının gelişmesi nedeniyle değil de dışarıdan bir müdahale ile (devlet müdahalesiyle) özellikle piyasa araştırmalarına yönelik bir talep doğdu lı yılların sonunda devletin getirdiği teşvik uygulaması da ülkemizde araştırma bilincinin gelişimini olumsuz yönde etkileyen unsurlardan biridir. Bu dönemde yerli ve yabancı yatırımcılara devletten teşvik alabilmeleri için belirli koşulları yerine getirmenin yanı sıra yapılabilirlik (fizibilite) çalışması zorunluluğu da getirildi. Araştırma talebinde bulunan kuruluşların büyük çoğunluğu gerçekten yapacakları yatırımın yapılabilir olup olmadığından daha çok teşvik belgesi almakla ilgilendiler. Bu nedenle de araştırmaları, yerine getirilmesi gereken bir formalite olarak gördüler ve sonuçlarından gerektiği gibi yararlanmadılar (Kongar ve diğerleri, 1989:5-10).

11 Türk Basınında Kamuoyu Araştırmaları 9 Türkiye deki kamuoyu ve piyasa araştırmaları bakımından 1970 li yılları iki dönemde incelemek gerekir. İlk beş yıllık dönem 12 Mart 1971 askeri muhtırasının yol açtığı ara rejim döneminin olumsuz koşullarını aşmakla geçmiştir. Her askeri idare ve sıkıyönetim döneminde olduğu gibi bu dönemde de kamuoyu ve piyasa araştırmaları rahatça yapılamamıştır den itibaren ise siyasal amaçlı ve piyasaya yönelik araştırmalarda görece olarak bir canlanma gözlenmiştir. Toplumun sosyoekonomik yapısındaki gelişmeler bunda önemli bir rol oynamıştır. Özellikle yerli firmaların büyümeleri ve zenginleşmeleri onları batıda uygulanan tekniklerden yararlanmaya yöneltmiştir. Bu bağlamda pazarlama ve imaj araştırmaları ile reklamcılık çalışmalarında görülen talep artışı çok sayıda araştırma şirketinin kurulmasına da yol açmıştır. Basın tarafından ilk geniş çaplı kamuoyu yoklaması 1975 yılında ara seçim öncesi Milliyet Gazetesi tarafından Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Mensubu bir grup akademisyene yaptırıldı (Abadan-Unat, 1990: 46).1977 seçimleri öncesinde Politika Gazetesi ve 1978 de de Tercüman Gazetesi siyasal amaçlı kamuoyu araştırması yaptırmışlardır (Kongar ve diğerleri, 1989:6) li yıllara gelinceye kadar Türkiye de kamuoyu araştırmalarının kurumsal bir temele dayalı olarak düzenli bir şekilde belli aralıklarla yapılmadığı göze çarpmaktadır. Bunun başlıca nedeni siyasal partilerin, basının ve daha önemlisi toplumun kamuoyu araştırmalarına yönelik belirgin bir talep oluşturamamasıdır. 12 Eylül 1980 darbesinin ardından 1983 genel seçimleriyle birlikte Türkiye de kamuoyu ve piyasa araştırmaları alanında büyük bir patlama yaşanmıştır. Bu gelişmenin siyasal ve ekonomik nedenlerini ayrı ayrı ele almak gerekir. Siyasal nitelikli kamuoyu araştırmalarının artmasındaki başlıca neden 12 Eylül 1980 de gelen askeri yönetimin eski siyasi partileri kapatması ve 1983 e kadar süren ara rejim döneminde siyasal bir belirsizlik yaşanmış olmasıdır. Bu ara dönem ve siyasal yasaklamalar nedeniyle halkın geleneksel haber alma kanalları kapanmıştır. Bu gelişmelerin doğal sonucu olarak da halkın siyasal ortam ve eğilimler hakkında bilgi alma gereksinimi

12 10 Necdet ATABEK artmıştır. Öncekilerin kapatılmış olması nedeniyle Türkiye 1983 seçimlerine tamamen yeni siyasal partiler ve kadrolarla giriyordu. Bu nedenlerden dolayı 1983 seçimleri öncesi basının yaptırdığı kamuoyu araştırmalarına karşı toplum yoğun bir ilgi göstermiştir (Kongar ve diğerleri, 1989:10). Türkiye de kamuoyu ve piyasa araştırmalarının özellikle 1983 yılından başlayarak ivme kazanmasının başlıca nedeni yılları arasında yaşanan ekonomik yapı değişikliğidir. 24 Ocak 1980 kararlarıyla başlayan ekonomide yeniden yapılanma dönemi 1983 seçimleri sonrası iktidara gelen siyasi kadrolar tarafından benimsenmiş ve hızla uygulanmıştır. İthalatın serbest bırakılması, ihracatın teşvik edilmesi, rekabetin desteklenmesi ve özelleştirme çabaları bu sürecin belli başlı ayırt edici özelliklerini oluşturuyordu. Ekonomide bu gelişmeler sonucu özellikle yabancı sermayenin Türkiye ye ilgisi arttı. Aynı dönemde yerli firmalar da oluşmaya başlayan tam rekabet koşullarına ayak uydurabilmek ve dışa açılabilmek için piyasa araştırmalarına önem vermeye başladılar li yılların ikinci yarısından itibaren ise talebin gerçekçi olmaya başlamasıyla birlikte piyasa araştırmaları, okuyucu araştırmaları ve ülke düzeyinde gerçekleştirilen kamuoyu araştırmaları yaygınlık kazandı. Medya kuruluşları 1983 Milletvekili Genel Seçimi ile birlikte kamuoyu araştırmalarını finansman olarak desteklemişler ve bu araştırmaların sonuçlarına sayfalarında kapsamlı olarak yer vermişlerdir. Böylece kamuoyu araştırmaları medya sayesinde Türk halkının yaşamına daha önce görülmedik ölçüde girmiş ve giderek yaygınlaşmıştır. Bu yıllarda basında sonuçları yayınlanan kamuoyu araştırmalarının seçmeni yönlendirebileceği ve bu durumun yol açabileceği olası olumsuzluklar henüz tartışma gündeminde değildi. Dolayısıyla kamuoyu araştırmalarının gazetelerde yayınlanması konusu spesifik olarak yasal düzenlemelere bağlanmamıştı. Yasalarda sadece seçim dönemlerinde siyasi partilerin propaganda çalışmalarını radyo ve televizyonlar aracılığıyla nasıl yürüteceklerini düzenleyen maddeler vardı. Kıyaslama yoluyla bu yasal düzenlemelerden, seçime 24 saat kalıncaya kadar kamuoyu araştırmalarının gazeteler tarafından yayınlanmasını engelleyen bir hüküm olmadığı anlaşılıyordu. Ancak, zamanla medyanın kamuoyu araştırmalarına ilgisi

13 Türk Basınında Kamuoyu Araştırmaları 11 arttıkça bu araştırmaların okuyucular üzerindeki olası yönlendirme etkisi de daha şiddetli bir şekilde tartışılmaya başlandı. Bu gelişmeler sonucu, 13 Nisan 1994 de kabul edilen 3984 Sayılı Radyo ve Televizyon Kuruluş ve Yayınları Hakkındaki Kanun un 32. Maddesi ile kamuoyu araştırması sonuçlarının medyada yayınlanması, seçimlerde oy verme gününden yedi gün öncesinden itibaren yasaklandı. Kamuoyu araştırması sonuçlarının medyada yayınlanmasını engellemeye yönelik bir başka yasal düzenleme de 1995 Milletvekili Genel Seçimi nin yapılmasına ilişkin yasanın Resmi Gazete de yayınlanması sırasında getirilmiştir. Bu yasal düzenlemeyle birlikte Türkiye de seçim kampanyası döneminde kamuoyu araştırmalarının medyada yayınlanması yasaklanmıştır (Resmi Gazete, 22448:53:54). Bu durum karşısında medya kuruluşları getirilen yasağı çeşitli şekillerde delme çabasına girdiler. Kamuoyu araştırması sonuçları bazen gazetelerin köşe yazıları içinde yayınlandı, bazen yabancı yayın organlarının yaptığı araştırma sonuçları ilan edildi, bazen de bizzat siyasetçiler tarafından basın toplantıları düzenlenerek açıklandı. Ancak, medyada yayınlanan kamuoyu araştırmaları eski canlılığına asla kavuşamadı Milletvekili Genel Seçimi öncesinde ise Yüksek Seçim Kurulu, yazılı basında seçimlerde oy verme gününe yedi gün kalıncaya kadar kamuoyu araştırması sonuçlarının yayınlanabileceğini ilan etmiştir (Resmi Gazete, 24840:14). Bu kararın alınmasında, daha önceki yasakların toplum ve medya tarafından hoş karşılanmamasının yanı sıra Avrupa Birliği ne üye ülkelerdeki uygulamalara uyum çabasının rolü de olmuştur. Araştırmanın Amacı ve Yöntemi Günümüzde hemen hemen her konuda yapılan kamuoyu araştırmaları modern toplumların gündelik yaşamlarında önemli bir yere sahiptir. Dünyada kamuoyu araştırmaları kitle iletişim araçlarının yaygınlaşması ile birlikte ivme kazanmıştır (Tufan, 1995:25-26). Kitle iletişim araçları kamuoyunun çeşitli konulardaki genel eğilim ve düşüncelerle ilgili merakını

14 12 Necdet ATABEK gidermek için kamuoyu araştırmalarına özel bir önem verir. Medya kamuoyunun kanaat ve görüşlerini yine kamuoyuna aktarırken, bir başka deyişle kamuoyunu açıklarken haber konusu yaptığı olayların başında kamuoyu araştırmaları gelir (Güz, 1997:47). Kitle iletişim araçları bizzat kendilerinin yaptığı, yaptırdığı veya başka kuruluşlar tarafından yapılmış kamuoyu araştırmalarını yayınlayarak okuyucularını bilgilendirir. Türkiye de medyada sonuçları yayınlanan kamuoyu araştırmaları üzerine bugüne kadar çok sayıda çalışma yayınlanmıştır (Yeğenoğlu, 1988; Küçük, Bir ve Yeles, 1988; Tüzün ve diğerleri, 1990; Özerkan, 1992; Binark ve İrvan, 1994; Güz, 1997). Bu araştırmalarda seçim öncesi yapılan ve sonuçları gazetelerde yayınlanan kamuoyu araştırmalarının geçerliliği, seçim sonuçları ile ne ölçüde tutarlı olduğu, seçmenin karar verme süreci üzerine etkileri, okuyucuları/seçmeni yönlendirme aracı olarak kullanılıp kullanılmadığı, söz konusu araştırma sonuçlarının medyada yayınlanmasına ilişkin dünyadaki ve Türkiye deki yasal düzenlemeler gibi konular yer almıştır. Ancak bu araştırmaların hiç birinde söz konusu kamuoyu araştırmalarının hangi sıklıkla yayınlandığı, ne gibi konular üzerine eğildiği, araştırmaların hangi kuruluşlar tarafından yapıldığı ve kaçar gün yayınlandığı hakkında bir takım genellemelerin dışında kapsamlı bir araştırma yapılmamıştır. Bir başka deyişle, Türk basınında kamuoyu araştırmalarının nasıl bir görünüme sahip olduğu konusunda kapsamlı bir araştırma yoktur. Mevcut araştırmalar da genellikle sadece belirli seçim dönemlerini ele alan görece kısa dönemli araştırmalardır. Bu araştırmanın amacı, Türk basınında yayınlanan kamuoyu araştırmalarını sözü edilen unsurlar bakımından uzun dönemli olarak incelemektir. Bu makalede yılları arasında Hürriyet, Milliyet ve Sabah gazetelerinde yayınlanan kamuoyu araştırmaları incelenmiştir. Çalışmada 20 yıllık dönem boyunca adı geçen gazetelerde yer alan kamuoyu araştırmalarının hangi sıklıkla yayınlandığı, hangi konuları kapsadığı, hangi kuruluşlar tarafından yapıldığı ve araştırmaların kaçar gün yayınlandığı araştırılmıştır. Söz konusu kamuoyu araştırmalarının okuyucuları kasıtlı bir biçimde yönlendirmesini önlemek için uluslar arası araştırma dernekleri tarafından önerilen kriterler bakımından değerlendirilmesi ise içeriği

15 Türk Basınında Kamuoyu Araştırmaları 13 bakımından bu makalenin boyutlarını aştığından dolayı başka bir makale konusu olarak değerlendirilecektir yılları arasında Hürriyet, Milliyet ve Sabah gazetelerinde yer alan kamuoyu araştırmalarını niceliksel olarak inceleyen bu araştırmada içerik analizi tekniği kullanılmıştır. Türkiye de kamuoyu araştırmaları 6 Kasım 1983 Milletvekili Genel Seçimi kampanyasının başlaması ile birlikte gazetelerde yaygın olarak yer aldığından dolayı bu araştırma 1983 yılından başlatılmıştır. Kamuoyu araştırmalarının söz konusu gazetelerdeki durumunu günümüze kadar inceleyebilmek ve 3 Kasım 2002 Milletvekili Genel Seçimi kampanyasındaki konuyla ilgili gelişmeleri de görebilmek için araştırma 2002 yılının tamamını kapsayacak şekilde tasarlanmıştır. Araştırmacının gözlemlerine göre yılları arasında Hürriyet, Milliyet ve Sabah gazetelerinin Türkiye de kamuoyu araştırmalarına sayfalarında en fazla yer veren gazeteler olması, söz konusu gazetelerin araştırma için seçilmesinin temel nedenini oluşturmaktadır. Ayrıca, Hürriyet, Milliyet ve Sabah gazeteleri bu dönemde Türkiye de en yüksek tiraja sahip ilk üç gazetedir. Sabah Gazetesi nin 22 Nisan 1985 de yayın hayatına başlaması nedeni ile 1983 ve 1984 yıllarında inceleme kapsamına alınamamasının araştırmanın amaçları bakımından önemli bir sorun oluşturmadığı düşünülmüştür. Araştırmada Hürriyet, Milliyet ve Sabah gazetelerinde yer alan kamuoyu araştırmaları sadece gazetelerin birinci sayfaları incelenerek elde edilmiştir. Kamuoyu araştırmasının ilk bölümü gazetenin birinci sayfasında yer alıyorsa veya iç sayfalarda yer alan bir kamuoyu araştırmasının birinci sayfadan duyurusu yapılıyorsa, söz konusu kamuoyu araştırması bu araştırma kapsamına alınmıştır. Gazetelerde yer alan kamuoyu araştırmaları bazen birden fazla konuyu kapsayabilir. Böyle durumlarda kamuoyu araştırmasının hangi konu kategorisine ait olduğunu belirleyebilmek için araştırmanın başlığına, spotlarına ve gerekiyorsa araştırma ile ilgili yazının giriş paragrafına bakılmıştır. Öncelik hangi konuya veriliyorsa araştırma o konu kategorisine

16 14 Necdet ATABEK dahil edilmiştir. İncelenen dönemde gazetelerde tespit edilen kamuoyu araştırmaları seçim, siyaset ve toplum olmak üzere üç kategoride ele alınmıştır. Seçim kategorisinde yer alan kamuoyu araştırmalarının konusu, ülke genelinde veya herhangi bir yerleşim biriminde yapılan genel seçim, yerel seçim veya ara seçim ile ilgilidir. Seçim kategorisine dahil edilen kamuoyu araştırmalarının en belirgin sorusu, Bugün seçim olsa oyunuzu hangi partiye/lidere verirsiniz? biçimindedir. Bir başka deyişle, seçim kategorisine giren kamuoyu araştırmaları, seçmenin siyasal parti/aday tercihleri ile ilgilidir. Bu kategorideki kamuoyu araştırmaları, genellikle seçimlere az bir süre kala artış gösterir. Ancak, zaman zaman daha ufukta bir seçim gözükmediği halde yapılan kamuoyu araştırmalarına da rastlanmaktadır. Siyaset kategorisi, genel olarak seçim kategorisi dışında kalan siyasetle ilgili konuları kapsar. Cumhurbaşkanının kim olacağı, referandum, siyasi iktidarın veya liderlerin karnesi, bakanlar kurulunun performansı, iktidarın politikaları gibi konular siyaset kategorisi içinde ele alınmıştır. Belirli bir partinin delegeleri veya seçmenleri üzerinde yapılan parti politikalarına veya parti liderini belirlemeye yönelik kamuoyu araştırmaları siyaset kategorisine dahil edilmiştir. Ayrıca, Erken seçim yapılsın mı? gibi konuları kapsayan kamuoyu araştırmaları da doğrudan siyasi parti veya siyasi parti adayının seçimi ile ilgili olmadığından siyaset kategorisi içinde değerlendirilmiştir. Toplum kategorisi ise seçim ve siyaset kategorileri dışında kalan tüm konuları kapsadığından en geniş konu çeşitliliğine sahiptir. Ekonomi, eğitim, gençlik, güvenlik, trafik, hayat pahalılığı ve gelecekle ilgili beklentiler gibi pek çok konuyu kapsar. Burada ifade edilen konuların her biri bir kategori oluşturabilecek niteliğe sahiptir. Ancak, teker teker ele alındıklarında bu konularla ilgili olarak yapılan kamuoyu araştırmaları süreklilik göstermediğinden ve siyasal anlamda dikkate değer bir önem arz etmediğinden tümü toplum kategorisi içinde değerlendirilmiştir.

17 Türk Basınında Kamuoyu Araştırmaları yıllarını kapsayacak şekilde üç gazete üzerinde yapılan bu çalışma toplam 60 yıllık gazete taramasını gerektirmiştir. Gazete taraması araştırmacının kendisi ve bir grup öğrenci tarafından gerçekleştirilmiştir. Önce, oluşturulan kodlama cetveli toplam gazete taramasının %10 luk bir kısmında sınanmıştır. Bu süreçten sonra kodlama cetveli araştırmanın amaçları doğrultusunda geliştirilmiştir. Daha sonra, gazetelerde yer alan kamuoyu araştırmalarının her biri ile ilgili bilgiler bu kodlama cetveline aktarılmıştır. Toplam 60 yıllık gazete taraması bittikten sonra bu gazetelerin %30 u üzerinde farklı kişilere yaptırılan taramada %90 oranında bir uyum saptanmıştır. Gazete taraması Eylül-Aralık 2002 tarihleri arasında Anadolu Üniversitesi Kütüphanesi nde bulunan gazete arşivinde gerçekleştirilmiştir. Saban Gazetesi nin burada bulunmayan sayıları, Sabah Gazetesi nin Ankara daki matbaa tesislerinde incelenmiştir. Araştırma Bulguları Hürriyet Gazetesi 306 kamuoyu araştırması ile araştırılan dönemde ele alınan gazeteler arasında en fazla kamuoyu araştırması yayınlayan gazetedir. Hürriyet i, 162 kamuoyu araştırması ile Milliyet ve 139 kamuoyu araştırması ile de Sabah gazeteleri izlemektedir. Milliyet Gazetesi nde yayınlanan kamuoyu araştırmalarının araştırılan dönemde ilk kez 1985 yılında 20, Hürriyet Gazetesi nde 1986 yılında 19 ve Sabah Gazetesi nde de 1987 yılında 21 gibi yüksek rakamlara ulaşmıştır yılları arasında araştırmada ele alınan gazetelerde yayınlanan kamuoyu araştırmalarının sayısı özellikle Türkiye deki seçim dönemleriyle ilişkili olarak çeşitli iniş ve çıkışlar göstermiştir. Ancak, kamuoyu araştırmalarının sayısı 1996 yılı ve sonrasında her üç gazetede de ciddi bir düşüş göstermiştir (Tablo:1). Bu durum 1995 Milletvekili Genel Seçimi öncesinde kamuoyu araştırmalarının gazetelerde yayınlanmasına getirilen yasaklamadan kaynaklanmaktadır. Her ne kadar gazetelerin seçimlere yönelik kamuoyu araştırmaları yayınlaması önündeki engeller 2003 Milletvekili Genel Seçimi öncesinde kaldırıldıysa da

18 16 Necdet ATABEK bu kararın son anda alınmış olması, kamuoyu araştırmalarının bu gazetelerde eski düzeyine ulaşmasını engellemiştir yılında Hürriyet Gazetesi nde hiç kamuoyu araştırması yayınlanmamıştır. Buna karşılık aynı yıl Milliyet Gazetesi nde altı, Sabah Gazetesi nde de dört kamuoyu araştırması yer almıştır. Tablo 1: Hürriyet, Milliyet ve Sabah Gazetelerinde Yılları Arasında Yayınlanan Kamuoyu Araştırmalarının Yıllara Göre Dağılımı Gazete Yıl Hürriyet Milliyet Sabah TOPLAM

19 Türk Basınında Kamuoyu Araştırmaları 17 Bu araştırmada ele alının dönem içinde Türkiye de 1984, 1989, 1994 ve 1999 yıllarında yerel seçim; 1883, 1987, 1991, 1995, 1999 ve 2002 yıllarında da genel seçimler yapılmıştır. Hürriyet, Milliyet ve Sabah gazetelerinde yer alan kamuoyu araştırmaları seçim, siyaset ve toplum kategorilerine ayrılmıştır (Tablo: 2). Seçim kategorisinde en fazla araştırma Hürriyet Gazetesi nde sırasıyla 1991 ve 1994, Milliyet Gazetesi nde 1991 ve 1989, Sabah Gazetesi nde de 1991 ve 1994 yıllarında yayınlanmıştır. Açıkça görüldüğü gibi her üç gazetede de en fazla araştırma, genellikle seçimlerin olduğu yıllarda gerçekleşmiştir. Ancak, 1995 genel seçimi öncesi kamuoyu araştırmalarının gazetelerde yayınlanmasına getirilen yasaklama, bu eğilimi değiştirmiştir genel seçimi öncesi kamuoyu araştırmalarının gazetelerde yayınlanmasını engelleyen yasakların büyük ölçüde kaldırılması da gazetelerdeki kamuoyu araştırmalarının sayısını arttırmakta yeterli olamamıştır. Bunun nedenini, son ana kadar konuyla ilgili yasal düzenlemelerdeki belirsizlikte aramak gerekir. Siyaset kategorisi ile ilgili kamuoyu araştırmaları Hürriyet, Milliyet ve Sabah gazetelerinde genellikle 1980 li yılların ikinci yarısıyla birlikte belirgin bir artış göstermiştir. Bu kategoride yer alan araştırmalar söz konusu gazetelerde 1993 yılına kadar belirgin bir yoğunlukta yayınlanmıştır. Ancak, siyaset kategorisindeki kamuoyu araştırmaları 1994 de Hürriyet ve Sabah gazetelerinde hiç gözükmemiş, takip eden yıllarda da iyice azalmıştır. Bu kategorideki araştırmalarda Milliyet Gazetesi nde 1985 den 1995 yılına kadar bir süreklilik görülürken 1995 yılından sonra ise ciddi bir azalma saptanmıştır. Bu durum, 1995 Milletvekili Genel Seçimi öncesi seçimlere yönelik araştırmalara getirilen yasaklamanın, gazetelerin siyaset kategorisinde yayınladıkları kamuoyu araştırmaları da olumsuz yönde etkilediği şeklinde yorumlanabilir.

20 18 Necdet ATABEK Tablo 2: Hürriyet, Milliyet ve Sabah Gazetelerinde Yılları Arasında Yayınlanan Kamuoyu Araştırmalarının Seçim, Siyaset ve Toplum Kategorilerine Göre Yıllar İtibariyle Dağılımı Hürriyet Milliyet Sabah Konu Seçim Siyaset Toplum Seçim Siyaset Toplum Seçim Siyaset Toplum Yıl Toplam Toplum kategorisinde yer alan araştırmalar ise araştırılan dönemde her üç gazetede de belirgin bir süreklilik göstermiştir. Bu kategoride yer alan araştırmalar Hürriyet Gazetesi nde en çok sekize 1993 de, yediye 1999 da; Milliyet Gazetesi nde en çok 16 ya 1985 de, 11 e 1986 da; Sabah Gazetesi nde de en çok beşe 1987 de ve dörde 1988 de ulaşmıştır. Hürriyet Gazetesi nde 1985, 1989, 1991, 1994 ve 2002 yıllarında; Milliyet Gazetesi nde 1988, 1989, 1990, 1996 ve 1997 yıllarında; Sabah Gazetesi nde de 1985, 1986, 1993 ve 1996 yıllarında toplum kategorisinde hiçbir araştırma yer almamıştır.