1. DERS NOTLARI Öğr. Gör. Hakan ERYÜZLÜ 1. BÖLÜM

Transkript

1 1. BÖLÜM 1.1 İktisadın Tanımı Ve Temel Amaçları Dünyamızın yüzölçümü yaklaşık 510 milyon km 2 dir. Dünyanın var oluşundan beri değişmeyen bu yüz ölçümüne karşılık 1800 yılında 1 milyar olan dünya nüfusu 2000 yılında 6 milyar 2010 yılında 7 milyara ulaşmış ve 2050 yılına kadarda 12 milyara ulaşacağı tahmin edilmektedir. Nüfusun bu denli hızlı artmasına karşılık var olan dünya kaynaklarının değişmemesi ve iktisadi bir tanımla kıt olması sebebi ile insanları kaynakların verimliliğini arttırmak için yeni arayışlara sürüklemiştir. Özellikle fen bilimleri alanında yüksek gelişmeler yaşanmış ve yaşanmaya devam etmektedir. Buna karşın iletişim ve ulaşım kanallarının gelişmesi insanları kıt kaynaklara ulaşım konusunda rahatlık sağlamış fakat buda aradaki rekabeti arttırmıştır. Dolayısıyla kıt kaynakların insanlar arasında ne şekilde dağıldığını araştıran ve dağıtım metotları geliştirecek bir bilim dalına ihtiyaç vardır. Bu bağlamda iktisadın klasik bir tanımını yaparsak; iktisat, kıt kaynaklarla, sonsuz insan ihtiyaçlarının karşılanabilmesi için malların üretim ve değişimini inceleyen bilim olarak açıklayabiliriz. Böyle bir anlayış içerisinde iktisadın cevap bulmaya çalıştığı temel amaçlarını aşağıdaki sorular ile özetleyebiliriz; Hangi mallar/hizmetler ne miktarda üretilmelidir? Hangi kaynaklar ne kadar kullanılarak üretimde bulunulmalıdır? Üretilen malların/hizmetlerin bölüşümü nasıl olmalıdır? 1.2 İktisat politikası Toplumu oluşturan birey ve ailelerin iktisadi refahı, bir ülke içerisindeki huzur ve barış ortamını doğrudan etkiler. Siyasi otoritelerin de en büyük amacı ülke içerisinde huzur ve barışı sağlamaktır. Gelişmiş ülkelere bakıldığında bu ülkeleri oluşturan bireylerin iktisadi refahlarının daha yüksek olduğu gözlenmektedir. Bu kapsamda iktisat politikası da, devletin belirli iktisadi amaçlara ulaşmak için alığı kararlar ve uyguladığı davranışlardır. Söz konusu iktisadi amaçlar arasında yüksek büyüme, iktisadi etkinlik, gelir dağılımı eşitsizliğinin azaltılması, fiyat istikrarının sağlanması vb. amaçlar sayılabilir. Günümüz açısından ise iktisadi politikaların sonucunda ülkedeki özgürlük ortamının gelişmesine katkı sağlamak bir başka önemli amaç olmuştur. Politika yapıcıların ulaşmak istedikleri amaçlarını belirlemeleri ise her hangi bir iktisadi sistemi kullanmamaları durumunda sonuçsuz kalacaktır. 1.3 İktisadi Sistem Nedir? Sistem kısaca bir sonuç elde etmeye yarayan yöntemler düzenidir. İktisadi sistem ise, bir ulusal ekonomi içinde tüketim ve üretim veya mallar ve ihtiyaçlar arasındaki dengeyi en etkili biçimde gerçekleştireceği düşünülen yöntemlerdir. Bu yöntemlerin oluşturulmasında o toplumun yasaları temel olarak belirleyici olmakla birlikte, gelenekleri ve alışkanlıkları da 1

2 kaynakların kullanım biçimini belirlemede etkili olur. Ekonomi toplumdan ya da politikadan bağımsız bir alan olmadığına göre, iktisadi sistem de çok boyutlu bir olgudur. Burada hemen belirtmek gerekir ki iktisadi rejim, iktisadi sistemden farklı bir kavramdır. Rejim, belirli bir iktisadi sistem çerçevesinde insanların ekonomik faaliyetlerini yöneten hukuk kurallar bütünüdür. İktisadi sistemleri değerlendirmeye geçmeden önce önemli olan bir diğer nokta da sistemlerin nasıl değerlendirilmesi gerektiği hususudur. Birçok değişkenle değerlendirilebildiğini unutmayarak aşağıdaki gibi bazı kriterler sıralanabilir; 1. İktisadi Büyüme Ve İktisadi Etkinlik: büyüme tüm ülkelerin en temel iktisadi amacıdır. Ülkeler büyümenin sürekli ve hızlı olmasını arzu ederler. Etkinlikten kasıt ise, iktisadi kaynakların en verimli şekilde kullanılabilmesi anlamına gelmektedir. 2. Gelir Dağılımı Eşitliği Ve Kişi Başına Gelir Düzeyinin Arttırılması: gelir dağılımlarının bir biri ile çok büyük farklar içermemesi yani fakir ve zengin kesim arasındaki farkın çok açılmaması toplum refah ve barışı açısından olumlu gelişmelere sebep olacaktır. Bununla birlikte iktisadi büyümenin bir sonucu olarak ta kişi başına düşen milli gelirin artması ülkedeki refah ortamının iyileştiği anlamına gelecektir. 3. İktisadi İstikrar: İstihdam, üretim ve fiyatlar genel düzeyinde yıldan yıla büyük dalgalanmalar görülmemesi olarak tanımlanabilir. 4. İktisadi Güvenlik ve Sosyal Adalet: İktisadi güvenlik devletin iktisadi ortamın sürdürülebilirliği açısından tüm fiziki önlemleri alması olarak tanımlanabilir. Sosyal adalet ise, Toplumun değişik kesimlerinde hayat standardı, gelir düzeyi gibi birtakım ölçülerin fırsat eşitliği çerçevesinde dikkate alınmasıyla sosyal alanda sağlanan denge durumudur. 5. İktisadi Özgürlükler: Kişilerin tercihlerinin çeşitli engellerle karşılaşmaması. Örneğin istediği işi kurabilmesi, istediği ürünü satın alabilmesi vb. Söz konusu kriterlerin artırılabileceğini bir kez daha hatırladıktan sonra, iktisadi sistemleri incelemeye başlayabiliriz. Dünyada var olan iki temel iktisadi sistem mevcuttur. Siyasi otoritelerde bu iki sistemi veya iki sistemin türevlerini kullanarak politikalar gerçekleştirmektedir. Dikkat edilmesi gereken başka bir noktada aşağıda açıklanacak olan tanımlar bu iki iktisadi sistemin en saf hallerinin açıklamalarıdır. Dolayısıyla sistemlerin Dünya üzerindeki uygulanış biçimlerini değil teorik açıklamaları ele alınmıştır Kapitalist Sistem Bir ulusal ekonomide her türlü iktisadi faaliyete, devletin herhangi bir müdahalesi olmadan, serbestçe, özel kesimi oluşturan bireyler ve girişimciler tarafından karar verilen sistemdir. Kapitalist sistem ayrıca, liberalist sistem veya piyasa ekonomisi olarak ta bilinir. Sistemin bir başka temel özelliği de özel mülkiyet esaslı olmasıdır. Özel mülkiyet, birey ya da grupların iktisadi varlıklara kendi çıkarları doğrultusunda sahip olabilme ve onları elden çıkarma hakkıdır. Hemen belirtmek gerekir ki yalnızca maddi varlıklar değil, maddi olmayan haklar, sözleşmeler de özel mülkiyet konu dilebilir. Söz konusu serbestlik ve özel mülkiyet kapsamında her birey kendi çıkarına göre davranır ve iktisadi faaliyetleri de fiyat mekanizması düzenler (piyasadaki arz ve talebe göre fiyat oluşur). Özel mülkiyetin bir diğer 2

3 işlevi de, tasarrufları özendirme ve sermaye birikimi sağlamaktır. Üretim araçları ve tüketim malları kişilerin mülkiyetinde olduğundan bunların değişimi, birey ve girişimciler tarafından serbestçe yapılır. Bu sebeple karar alma yapısı merkeziyetçi değildir. Fakat mülkiyet hakkının düzenlenmesi ve korunması devletin görevidir. Kapitalist sistemin teorisyenlerinden Hayek e göre; piyasadaki tarafların değiş tokuş için bir muhatap bulabildikleri herhangi bir fiyattan satın almak ve satmakta özgür olmaları ve herhangi bir kimsenin üretmekte, satmakta ve üretilmiş ya da satılan herhangi bir şeyi almakta serbest olması bir gerekliliktir. Kapitalist sistem kökleri itibariyle Avrupa menşelidir. Öze mülkiyet, özel girişim, değişim, fiyat mekanizması ve piyasa ekonomisi 18. yy den itibaren oluşup gelişmeye başlamış ve bu kapitalizmi yaratmıştır. Özellikle 1. dünya savaşının sonuna kadar en çok kabul edilen sistem olmuştur. Bu tarihten sonra ise sosyalist sistem kapitalist sisteme karşı güçlenmeye başlamıştır Sosyalist Sistem Kapitalist sistemi uygulayan toplumlarda yaşanan sorunlar sistemin eleştirilmesine neden olmuş ve birinci dünya savaşından sonra Rusya da sosyalist sistem uygulamaları başlamıştır. Bir diğer adıyla kolektivist sistem ya da merkezi yönetim tipi olarak ta adlandırılan sosyalist sistemin en temel özelliği iktisadi faaliyetlere, kapitalist sistemde olduğu gibi bireyler ve girişimciler değil, devlet (merkezi otorite) karar verir. Böyle bir yapıda da kendi çıkarları doğrultusunda hareket edemeyecek olan bireyler ve girişimciler ancak alınan kararları uygulayıcı konumundadırlar. Bir diğer temel özellikte sosyalist sistemde özel mülkiyet hakkı bulunmamasıdır. Sosyalist sistemde kamu mülkiyeti esası vardır. Devletin üretim araçlarının mülkiyetine sahip olduğu bu sistemde fiyat ta devlet tarafından belirlenir. Üretim araçlarının mülkiyeti kamu otoritesinde bulunduğundan, üretim sonunda oluşacak çıktıların dağılımı da merkezi otorite tarafından yapılmaktadır. Bu durumda kapitalist sitemde meydana gelen rant, faiz ve kar gelirleri oluşmaz. Ücretler ise yine kamu otoritesinin belirleyeceği düzeyde olur İktisadi Sistemlerin Karşılaştırması Ve Karma Sistem Uygulamaları Kapitalist sistemin mi, sosyalist sistemin mi daha iyi olduğu sorusu mutlak cevabı olmayan bir sorudur. Her iki sisteminde avantajlı yanları olmasına rağmen mükemmel değillerdir ve ciddi sorunlara neden olabilmektedirler. Sorunun doğru cevabını bulabilmek için öncelikle her iki sistemin saf bir şekilde kullanıldığı ulusal bir ekonomi hayal etmek gerekmektedir. İşe saf bir kapitalist sistem hayal ederek başlayalım, daha öncede açıklandığı gibi tüm iktisadi faaliyetlere bireyler ve girişimciler özgürce yani herhangi bir devlet müdahalesi olmadan karar verirler. Ayrıca söz konusu bu iktisadi aktörlerin özel mülkiyet hakkının da var olduğunu hatırlayalım. Böyle bir iktisadi ortamda bireyler(ki bu bireylerin içinden bazıları da girişimci) kendi çıkarlarını maksimize etmeye çalışacaklar ve kazanmak, yeni mülkiyetler elde etmek hazlarını arttıracak ve daha çok çalışmalarını sağlayabilecektir. Sonuç olarak ta üretimde bulunmak için sermaye ve emeğini ortaya koyan girişimcilerin çoğalması beklenir. Çünkü bu girişimciler için her türlü serbestlik ve özgür ortam bulunmaktadır. Girişimcilerin çoğalması iş imkanlarının artması, işsizliğin azalması ve sürekli 3

4 olarak üretim/tüketimin artması ile ulusal ekonomiyi büyütür. Ayrıca böyle bir ortamda her fikir serbestçe faaliyete geçebileceğinden yaratıcılık ve teknolojik olarak ta ilerlemeler kaydedilir. Her şey bu kadar güzel görünürken işin bir de kötü tarafını değerlendirirsek, öncelikle herkes girişimci olup iş kuramaz! Zaten önceki girişimcilerde buna izin vermek istemeyeceklerdir. Bazıları iş gücü olarak üretime katkı sağlayacaklardır. Devlet müdahalesinin olmadığını da hesaba katarsak söz konusu iş gücünün alacağı ücret, yapacağı iş yükü girişimciler tarafından belirlenecek. Zaman içerisinde bu durum zengini daha zengin yaparken fakiri daha fakir yapacaktır. Ülkedeki zengin ve fakir arasındaki fark açılacak gelir dağılımındaki dengesizlik artacaktır. Bu durum günümüz dünyasında da çok karşılaşılan sömürü düzenine olanak sağlayacaktır. Şimdi de sosyalist sistemin en saf haliyle hakim olduğu ulusal bir ekonomi düşünelim. Daha önce bahsedildiği gibi bu sistemde tüm iktisadi faaliyetlere devlet (merkezi otorite) karar verecek. Ayrıca bireylerin özel mülkiyet hakkı da olmayacak. Peki neden? Sistemin özünde toplumu oluşturan bireyler arasında eşitlik sağlamak amacı yatmaktadır. Yani kapitalist sistemdeki gibi dengesiz bir gelir dağılımının olduğu, sömürü sisteminin oluşacağı bir ortama izin vermemektedir. Devlet her şeyin sahibidir ve eşit bir şekilde topluma pay verir. Bir başka iyi tarafında iktisadi faaliyetlere devlet karar vereceği için toplum aleyhine (sağlık tehdidi olan, uyuşturucu vb.) her türlü mal ve hizmet üretiminin önüne geçilmiş olur. Muhtemelen insanlar arasında eşitlik ilkesinin gözetilmesi anarşi olaylarını da azaltacaktır. Peki sosyalist sistemin kötü tarafları neler olabilir? Öncelikle şu soruyu sormak gerekir, tek başına eşitlik insanların mutluluğunu getirebilir mi? Sosyalist sistem insanlar arasındaki eşitliği sağlarken özgürlüklerinden çalmaktadır. Çünkü sistemin insanlara tam olarak çalıştıklarının karşılını verdiği şüphelidir? Aynı zamanda insanlara özel mülk hakkı da tanımaz. Bunların yanı sıra insanlara istedikleri iktisadi özgürlüğü de sunmaz. Girişimciler kendi fikirlerini değil yönetenlerin fikirlerini kendi istedikleri gibi değil yönetenlerin istedikleri gibi yönetirler. Buda yeni fikirlerin yeni düşüncelerin ortaya çıkmasına engel olur. Şunu anladık ki ne kapitalist sistem ne de sosyalist sistem tek başlarına mükemmel değiller. Henüz bir üçüncü sisteminde olmadığını düşünürsek geriye tek bir seçenek kalıyor. Bu iki sistemi birleştirerek karma bir sistem oluşturmak. Karma sistemi oluştururken unutulmaması gereken, iki sistemin tam ortasında kalmak çok zordur. Yani, ya kapitalist sisteme daha yakın ya da sosyalist sisteme daha yakın bir sistem oluşturulabilir. Hangi sisteme daha yakın olunacağı da kuşkusuz toplumların ve mevcut iktidarların özellikleri ile alakalıdır. 1.4 İktisatçı Gibi Düşünmek İktisat bilimi maalesef fen bilimleri gibi belli somut maddeleri laboratuar ortamında deney yapmak gibi uygulanamaz. Ayrıca iktisat biliminde elde edilen sonuçlarda mutlak sonuçlar değildir. Ülkeden ülkeye, firmadan firmaya, hatta insandan insana değişiklikler gösterebilir. İktisat bilimi için sadece iktisat bilmekte yetmeyecektir. Sosyoloji, felsefe, matematik, istatistik vb. alanlardan sürekli yararlanmak gerekecektir. Bütün bu bilgileri göz önünde bulundurduğumuzda bir iktisatçının ve bir iktisat öğrencisinin aşağıda sıralanan ilke ve yöntemleri göz önünde bulundurarak analiz yapması gerekecektir. 4

5 1.4.1 İktisadı Kullanma Yöntemi 1. DERS NOTLARI Öğr. Gör. Hakan ERYÜZLÜ Bir iktisadi analize geçmeden önce izlenecek prosedür belirlenmelidir. Genel bir prosedürden bahsedilecek olursa, ilk aşamada yapılası gereken araştırılacak konuyla alakalı verileri toplamak olacaktır. Bu veriler genellikle istatistiki veriler ve mevcut durum hakkında bilgi sağlamaya yardımcı geçmiş araştırmalardır (bir konu ile alakalı bütün verileri toplamaya betimleyici iktisat denir). Sonraki aşamada iktisatçı bir teori oluşturmalı yada mevcut bir teoriyi seçmelidir. Teorisini test etmek için ise, bir sonraki aşamada ise iktisadi analizi gerçekleştirmelidir. İktisadi analiz toplanan verileri (özellikle iktisadi verileri) istatistik ve matematik yöntemlerinin karışımı olan ekonometrik yöntemlerle yapılır. İktisadi analiz sonuçlarına göre de son aşamada bir sonuç çıkarılır ve sonuç ileride uygulanabilecek iktisat politikalarına ışık tutar Rasyonel Davranış İktisadi düşünme tarzının temel ilkelerinden bir tanesi karar alıcıların rasyonel davrandıkları ilkesidir. Bir diğer deyişle, karar alıcılar kendilerine belirli bir amaç veya hedef belirler ve tercihlerini bu amaca ulaşmak yolunda yaparlar. Dolayısıyla kendi çıkarlarına göre hareket ederler. Örneğin, tüketiciler açısından ele alındığında varsayılan amaç elde edilen mutluluğu veya refahı maksimize etmek, en yüksek düzeye çıkartmaktır. Burada rasyonel davranış, tüketicinin elde etmeyi beklediği faydayı en yüksek düzeye çıkartacak tercihleri yapmasıdır. Rasyonel davranan tüketicilerin asla yanlış karar vermedikleri düşünülmemelidir. Tüketicinin verdiği karar yanlış olabilir. Fakat bu rasyonel olmamasını gerektirmez. Yani anlamamız gereken tüketici düşünmeden karar vermez, düşünür alternatifleri değerlendirir ve o sırada kendi için en iyi olanı seçmeye çalışır Karar Alma Ve Marjinal Analiz İktisadi analizde karar verecek olan bireylerin özgür oldukları varsayılır. Yani her birey karar alırken kimseden etkilenmez. Bireyler karar alırken bir eylemin olası yarar ve maliyetini göz önüne alırlar. Bu durumda da her bireyin karar alırken özgür oldukları ve rasyonel davrandıkları varsayılır. Bir başka önemli varsayım ise marjinal analiz kavramıdır. Marjinal kelime anlamı olarak farklı anlamlarda sahip olsa iktisat açısından son iktisadi faaliyetle ilgili anlamı çıkarılmalıdır. Marjinal analiz ise, mevcut iktisadi koşullar değiştiği zaman ne olacağının incelenmesidir. Bu bakımdan bireylerin özgür ve rasyonel kararlar alırken marjinal analiz yaparak en iyi (rasyonel) kararı seçtikleri varsayılacaktır Model Kurarak Olayları İncelemek Daha önce belirtildiği gibi iktisatta kesin sonuçlara varabilmek yani, her toplum, her firma her insan için geçerli sonuçlara varabilmek imkânsızdır. Sosyolojik, psikolojik, coğrafik vb. birçok etmen iktisadi olayların sonuçlarını farklılaştırır. Buna rağmen bazı çıkarımlar birçok iktisadi olayı açıklayabilmektedir. Çıkarımlara ulaşabilmek içinde iktisadi modeller kullanılır. Model çok karmaşık (ve daha önce belirtildiği gibi çok yönlü olan) olan iktisadi olayları basit varsayımlara (hangi mevcut şartlar altında çalıştığı) indirgeyerek incelememize olanak sağlar. Böyle bir model için varsayımlar ve değişkenler belirlenerek bunlar arasındaki 5

6 ilişkiler belirlenmeye çalışılır. Varsayımlar gerçek hayata ne kadar yakın olursa model sonuçları da o kadar geçerli olacaktır. Fakat kurulan modeller iktisadi teorileri (teori; gerçek dünya hakkında önemli önerme sunan soyut kavram) baz alarak kurulduğu ve varsayımlarını da bu teorilerden aldıkları için, teorilerin geçerli olması durumunda, gerçek hayatla ilgili olmayan varsayımlar bulunsa bile, model çalışacaktır. Bu durumda önemli olan varsayımların geçekliği değil, modelin iktisadi olayları ne derecede açıkladığıdır. Bu durumda iktisadi olayları açıklayabilen model yararlı, açıklayamayan model yararsız model olacaktır Statik ve Dinamik Analiz İktisadi analizlerde modeller ve teorilerden yararlanılırken, yapılan analizin biçimi de önem teşkil etmektedir. Genele olarak statik ve dinamik olmak üzere iki çeşit analiz biçiminden bahsedebiliriz. Statik analiz; iktisatta sadece denge durumlarını incelemeye yönelik analiz yöntemi. Statik analizde denge durumuna ulaşıncaya kadar geçecek olan zaman ve bu zaman içinde değişkenlerin hareketleri dikkate alınmaz. Bu nedenle statik analiz yönteminde zaman boyutu yoktur. Sadece belirli bir andaki denge durumu incelenir. Dinamik analiz; belirli anlardaki iktisadi durumu gösteren rakamlara nasıl ulaşıldığının ve bunlardaki değişmelerin nedenlerinin anlaşılabilmesi için iktisadi faaliyetlerin zaman içinde nasıl değiştiği üzerinde durur İktisadın Bölümlendirilmesi İktisadi bir konunun, iktisadın hani alt boyutunda incelenmesi gerektiği bir başka deyişle hangi iktisadi konuya girdiği önemlidir. Böyle iktisadi konu, alt daldaki spesifik yöntemlerle, daha doğru bir şekilde analiz edilebilir. O zaman konunun hangi iktisat bölümüne ait olduğunun belirlenmesi ilk yapılacak iş olmalıdır. Belirleme işi ise daha çok tecrübe, örnek teşkil etmek vb. metotlar ile yapılır. Şimdi iktisadın popüler ayrımlarını inceleyelim Mikro ve Makro İktisat En yaygın ayrım mikro ve makro iktisat ayrımıdır. Mikro iktisat; iktisat biliminin, toplumu oluşturan birey, aile ve firmaların ekonomik davranışlarını inceleyen bölümüdür. Bir tüketicinin faydasının maksimum olması için gelirini nasıl harcaması gerektiği, bir firmanın kar maksimizasyonu için kaynaklar ya da üretim faktörlerin nasıl bir araya getirdiği, mal ve faktör fiyatlarının nasıl oluştuğunu, değişik piyasalarda firmaların nasıl davrandıklarını inceleyen iktisat bölümüdür. Makro iktisat; iktisadın bütünü ile ilgilenerek, bunun işeyişini açıklamayı amaçlayan bölümü. Toplum düzeyindeki ekonomik büyüklüklerin incelenmesi makro iktisadın alanı içindedir. Milli gelir, istihdam, yatırım, büyüme, kalkınma, enflasyon, üretim gibi kavramlar makro iktisadın konularıdır. İşsizliğin, enflasyonun, ödemeler dengesi açıklarının nedenleri ve çözümleri yine makro iktisadın içinde araştırılan sorunlarıdır. 6

7 Pozitif ve normatif iktisat 1. DERS NOTLARI Öğr. Gör. Hakan ERYÜZLÜ Pozitif ve normatif ayrımı da iktisadi sonuçlarının ve analizlerin değerlendirilmesinde önem teşkil eden sınıflama sistemidir. Pozitif iktisat; ne olması gerektiği ile değil de, ne olduğu ile ilgilenen bölümdür. Pozitif iktisat olayları ve insanların karar ve davranışlarını objektif bir gözle inceleyerek, bunları bilimsel kurallara bağlamaya çalışır. Normatif iktisat ise; toplumsal refahın üst düzeyde olabilmesi için şartların ne olması gerektiğini inceleyen iktisat bölümüdür. Örnek verilirse, enflasyon oranının ne olduğunu belirlemek pozitif kaç olması gerektiğini araştırmak ise normatif bir yaklaşımdır. 1.5 Temel Kavramlar Kitabın bu bölümünde ileriki konuların ve iktisadi mantığın daha iyi anlaşılabilmesi için bazı temel ve önemli kavramlar üzerinde durulmuştur. Bu kavramların özümsetilmesi konuların anlaşılmasını kolaylaştıracaktır İhtiyaç Bir diğer adı gereksinim olan ihtiyaç, karşılandığı zaman insanlara haz ve mutluluk veren, karşılanmadığı zaman ise üzüntü ve keder veren duygudur. İnsan ihtiyaçlarının ise sonsuz olduğu hatırlanırsa, ihtiyaçların nasıl karşılanacağı sorusu en önemli ve de temel iktisadi problem olarak ortaya çıkmaktadır. Kuşkusuz Cennet gibi her şeyin sonsuz olduğu ihtiyaçların karşılandığı bir yerde iktisada ihtiyaç olmayacaktır. Fakat içinde bulunduğumuz dünyada kaynaklar kıt ihtiyaçlar sonsuzdur. İhtiyaçları kendi içerisinde zorunlu ve zorunlu olmaya ihtiyaçlar olarak ikiye ayırabiliriz. Zorunlu ihtiyaçlar karşılanmadıkları takdirde hayati riskler doğurabilecek ihtiyaçlarken zorunlu olmayan ihtiyaçlar karşılanmadıkları zaman ati risk yaratmayan ihtiyaçlardır. Örneğin yemek hayati bir ihtiyaç iken sinemaya gitmek zorunlu olmayan bir ihtiyaçtır. İhtiyaçların iktisadi incelemelerde işimize yarayacak bazı özellikleri ise; 1. İhtiyaçlar sonsuzdur. Her insan o anki ihtiyacını karşılasa bile bu geçici bir durum olacak bir daha ve belki de daha fazla ihtiyaç duyacaktır. 2. İhtiyaçlar şiddet dereceleri yönünden bir birinden farklıdırlar. Bazı ihtiyaçlar daha çok ve daha şiddetli istenirken bazıları daha az şiddette istenebilir. Yine aynı ihtiyaç farklı insanlarda farklı derecelerde istenebilir. 3. İhtiyaçlar ikame dilebilir. İkame, yerine kullanma anlamındadır. İhtiyaçlarda ya da ihtiyaçları karşılayan mal/hizmetler bir birleri yerine ikame edilebilirler. Örneğin çayın olmadığı bir zamanda çay ihtiyacınızı varsa kahve ile ikame edebilirsiniz. Bu durumda kahve çayın ikame malı olur. 4. İhtiyaçlar, tatmin edildikçe şiddetleri azalır. Önemli bir özellik olan bu kavram ileride öğreneceğimiz azalan marjinal fayda kavramının da özünü oluşturmaktadır. Bu özelliği bir örnek ile açıklayacak olursak çok susamış bir insan bir bardak su içtiğinde belli bir fayda sağlar (biz bu faydayı son birimden elde dilen fayda anlamına gelen marjinal 7

8 fayda olarak tanımlıyoruz). Hemen ardından ikinci bardak suyu içerse bundan da bir fayda sağlar fakat bu fayda ilk bardak suyun faydasından az olacaktır. Üçüncü barak suyu içerse bu fayda ilk ikisinden de az olacak ve içilen su sayısı arttıkça bu faydalar azalarak devam edecektir. Hatta öyle bir zaman gelecek ki kişi içtiği sudan hiç fayda sağlamayacak ve bu andan sonra devam ederse fayda yerine zarar elde edecektir Üretim ve Üretim faktörleri Üretim, insan ihtiyaçlarının karşılanabilmesi amacıyla yapılan her türlü faaliyettir. Bu faaliyetler sonucunda ortaya kitap, giyecek, yiyecek vb. somut ürünler yani iktisadi mallarda ortaya çıkabilir ya da eğitim, danışmanlık, avukatlık gibi soyut ama ihtiyaçları karşılayan hizmetlerde ortaya çıkabilir. O zaman ister mal ister hizmet olsun bunların hepsi birer üretimdir. Bir üretimin meydana gelebilmesi içinde bazı faktörlerin bir araya gelmesi gerekmektedir. Üretim faktörleri olarak adlandırdığımız bu faktörleri aşağıdaki şekilde sıralayabiliriz; Temel üretim faktörleri; mal veya hizmet üretimi için gerekli olan faktörler; Doğal kaynak (Hammadde). İş gücü (Emek). Sermaye. Girişimci. Yardımcı üretim faktörü; diğer üretim faktörleri ile kullanıldığında onların verimlilikleri arttıran faktördür. Teknoloji Fayda, Değer Ve Fiyat Fayda, mal ve hizmetlerin ihtiyaçları karşılama özelliğidir. Eğer ihtiyacı karşılıyorsa faydalı karşılamıyorsa faydalı olmayan bir mal veya hizmettir. Örneğin ders anlatan bir hoca için tahta kalemi faydalıdır. Fakat ders dinleyen bir öğrenci not almak konusunda faydasızdır. Değer, iktisadi mal ve hizmetlere verilen nisbi önemdir. Nisbi kavramının geçtiği yerde karşılaştırma vardır. Karşılaştırma içinde en az iki mal veya hizmet gerekir. Örneğin tahta kalemi ve tükenmez kalemi karşılaştırırsak, tahta kalemi ders anlatan bir hoca için tükenmez kalemden daha değerlidir. Ders dinleyen bir öğrenci için ise tam tersi durum geçerlidir. Fiyat ise parasal bir kavramdır ve iktisadi mal hizmetlerin para ile ifadesidir Gelir, Birikim, Gömüleme Ve Yatırım Üretime katılma karşılığında elde edilen parasal değere gelir denilir. Gelirin tüketilmeyen kısmı ise birikim (tasarruftur). Eğer bu birikim atıl olarak elde tutuluyorsa yani, 8

9 bir bankada değil de evde yastık altı bir şekilde elde tutuluyorsa mevcut iktisadi sisteme dahil olmayacağından gömüleme olarak adlandırılır. Belirli bir zaman içerisinde sermaye mallarına (makine, araç vb.) yapılan net ilave ise yatırımdır. Burada iktisadi olarak yatırımın bankaya yatırılan bir para veya gayrimenkul alımı olmadığına dikkat edilmesi gerekmektedir İktisadilik, Verimlilik Ve Karlılık Belirli bir işi en az kaynakla gerçekleştirebilmek anlamına gelmektedir. Verimlilik, üretilenlerin üretmek için kullanılanlara bölünmesi ile elde edilen sonuçtur. Bu yatırımın gelir getirme durumu hakkında bilgi sağlayan bir kavramdır. Yani verimlilik katsayısı ne kadar büyük olursa gelir o kadar yüksek olur. V=Üretilen Çıktılar/Üretimde kullanılan girdiler Karlılık ise, elde edilen karın (kar genel olarak satışlardan maliyetlerin çıkarılmasıdır) sermayeye bölünmesi bulunan ve firmanın sürdürülebilirliği hakkında bilgi veren kavramdır. Karılık=Kar/Sermaye Enflasyon, Deflasyon ve Stagflasyon Enflasyon, fiyatlar genel düzeyinin sürekli olarak yükselmesidir. Bu tanımdan da anlaşılacağı gibi bazı malların fiyatlarının yükselmesi ya da fiyatlarda sürekli olmayan yükselmeler enflasyon değildir. Yani enflasyon sayılacak bir fiyat artışının genel ve sürekli olması gerekir. Enflasyon en önemli iktisadi değişkenlerden birisidir. Fiyatlar genel seviyesindeki yükselişler üretime olumlu katkı yapabileceği gibi harcamaları olumsuz etkileyerek te olumsuz sonuçlar yaratabilir. Burada karar verilmesi gereken durum enflasyon oranının hangi seviyede olması gerektiğidir. Tabi ki bu oran belirlense dahi tutturulması apayrı ve zor bir süreçtir. Peki bir mal veya hizmetin fiyatı niçin artar? Veya genel olarak fiyatlar genel düzeyi niçin yükselir? Bunu anlayabilmek için enflasyonun türlerini incelememiz gerekir; Talep Enflasyonu: talep artışları sebebiyle fiyatların artmasıdır. Örneğin nüfus hızla artarken üretim buna göre artmıyorsa, talep artması mal ve hizmetleri daha değeli hale getirecek ve fiyatlar yükselecektir. Maliyet Enflasyonu: üretim faktörlerinde meydana gelen fiyat artışları sonucu maliyetlerin artması ve karın en azından aynı oranda korunmasını sağlamak amacıyla fiyatların yükselmesi durumudur. Yapısal Enflasyon: fiyat artışlarının talep artışı veya maliyet artışı ile değil firmalarca belirlenmesi durumudur. Deflasyon, fiyatlar genel düzeyinin sürekli olarak azalmasıdır. Bu tanımdan da anlaşılacağı gibi bazı malların fiyatlarının azalması ya da fiyatlarda sürekli olmayan azalmalar deflasyon değildir. Yani deflasyon sayılacak bir fiyat azalışının genel ve sürekli olması gerekir. Bu haliyle deflasyon, enflasyonun terse dönmüş durumudur. 9

10 Bu tanımdan sonra akla acaba hangisi daha iyi (insanların ve ülkenin iktisadi refahı açısından) sorusu geliyor. Bizim gibi yıllarca çift haneli yüksek enflasyonu yaşamış ülkelerde ilk cevap olarak akla deflasyon gelmektedir. Fakat biraz derin düşünülünce deflasyon ülkeyi iflasa sürükleyen bir olgudur. Çünkü fiyatların azalması, firmaların karın azaltacak, karların azalması üretimi kısacak, üretimin kısılması istihdamı (insanların bir işte para karşılığı çalışması durumu) azaltacak, işsizliği arttıracak, işsizlik artması harcamaları kısacak ve bu döngü işledikçe ülke ekonomisi iflasa sürüklenecektir. Peki enflasyon mu iyi? Aslında enflasyon içinde hemen iyi demek doğru olmayacaktır. Özellikle iki haneli rakamlar ve daha fazlasından oluşan enflasyon oranları yüksek enflasyon oranlarıdır. Böyle bir ekonomide ücret ve gelir artışları enflasyondan az olacaktır ve para her geçen gün değer kaybedecek, alım gücü düşecek ve buna bağlı olarak harcamalar kısılacak kısılan harcamalar üretimi ve istihdamı daraltacak ve deflasyondaki senaryo yine gerçek olacaktır. Fakat düşük bir enflasyon ki bundan kasıt ücretlerin ve gelirin olumsuz etkilenmediği ve üreticinin karlarının artarak süreklilik kazanabildiği oranlardaki enflasyon, iktisadi büyümeye yardımcı olur. Yani üretim sürekli büyür ve istihdam artar işsizlik azalır. Stagflasyon ise, az önce yukarıda açıklanan gibi iyi bir enflasyon oranı mevcutken iktisadi büyümenin görülmemesi ve iktisadi durgunluğun gözlemlenmesi, kısaca enflasyon ve iktisadi durgunluğun aynı anda var olması durumudur. Bu bakımdan stagflasyon beklenmedik bir durumdur ve stagflasyon varlığı yaklaşan bir iktisadi krizin habercisi olabilir Ödemeler Bilançosu Bir ekonominin yurt dışı piyasalarla olan iktisadi ilişkileri ödemeler dengesi olarak bilinen bir bilanço içine kaydedilmektedir. Ödemeler dengesi, bir ülkenin döviz kazandırıcı ve döviz harcayıcı faaliyetlerini yıllık bazda sergilemektedir. Geleneksel olarak ödemeler dengesi bilançosu 5 ana bölümden oluşmaktadır: 1. Cari işlemler 2. Sermaye hareketleri 3. Finans Hesabı 4. Net hata ve noksan 5. Rezerv hareketleri Bu beş hesabın net bakiyesinin toplamı tanım gereği sıfırdır. Cari işlemler dengesi içinde dış ticaret dengesi (ihracat ithalat), turizm gelir gider dengesi, yurt dışı müteahhitlik hizmetleri, yurt dışından işçi dövizleri ve faiz ödemeleri ile kar transferleri kalemleri bulunur. Dolayısıyla cari işlemler dengesi esasen ekonominin reel kesiminin mal ticareti ve üretici faktörlerinin döviz gelir ve giderlerinin dengesini vermektedir. Kamuoyunda daha çok kullanılmakta olan dış ticaret açığı kavramından daha geniş bir tanımlama içermekte olduğundan, bir ülkenin döviz açığının belirlenmesinde de önemli bir gösterge olarak değerlendirilmektedir. Cari işlemler dengesi eğer açık veriyorsa bu açığın borçlanma karşılanması beklenir. Dolayısıyla, eğer cari işlemler açık veriyor ise, sermaye hareketleri dengesinde bir fazla olmalıdır. Sermaye hareketleri ise finansal sermaye akımlarına dayalı döviz giriş ve çıkışlarını takip eder ve doğrudan yabancı sermaye yatırımları, portföy akımları, 10

11 kısa ve uzun vadeli dış krediler rakamlarını ifade eder. Söz konusu akımlar içerisinde doğrudan yabancı sermaye yatırımları dışındaki finansal sermaye girişleri doğası gereği borç arttırıcı özelliktedir. Bu yüzden, cari işlemlerdeki açığın mutlak anlamda büyük ya da küçük olmasından ziyade, nasıl finanse edildiği önemlidir. Cari açığın, doğrudan yatırımlar türünden ya da uzun vadeye yayılmış döviz girişleri ile finanse edilmesi görece olarak daha az sorunlu olduğu söylenebilir. Öte yandan cari açığın kısa vadeli ve dış borçları arttırıcı biçimde sıcak para akımları ile finanse edilmesi tehlike arz etmektedir. Eğer cari işlemler ve sermaye hesapları ile net hata noksan kalemlerinin toplamı sıfırdan farklı bir rakam veriyorsa, bu rakam döviz rezervlerine aktarılır. Söz konusu pozitif bakiye ödemeler dengesi istatistiklerine eksi olarak girer ve rezerv artışlarına kaydedilir. Buradaki mantık, fazla veren döviz hesabının ödemeler dengesi istatistiklerinden çıkartılarak, rezervlere eklenmesine dayanır. Dolayısıyla ödemeler dengesi istatistiklerinde rezerv hareketlerinde eksi ifadesi rezervlerin artmakta olduğunu (ödemeler dengesindeki hesabın eksildiğini) ifade eder Devalüasyon Ve Revalüasyon Devalüasyon, kısaca ülke parasının yabancı para karşısında, hükümet tarafından değer kaybettirilmesidir. Örneğin Türkiye ni 1 dolar 2 tl iken hükümetin karar alıp 1 doları 4 tl yapması devalüasyona bir örnek olarak verilebilir. Devalüasyon yapılmasının sebebi ödemeler bilançosu açıklarının kapatılmak istenmesidir. Devalüasyon sayesinde ithalat giderleri azalırken (ithal mallarının fiyatları uluslararası para cinsinden artmış olacağından ithalat azalacak) ihracat gelirleri artacaktır (ülke içinde üretilen mallar ise diğer ülkeler için ucuzlayacağından ihracat artacak). Revalüasyon, bir ülke parasının değerini altına ve dövize göre yükselterek yeniden ayarlamaktır revalüasyon az rastlanan bir durumdur Deregülasyon Piyasa üzerinden devlet düzenini kaldırma ve serbest ticareti yaygınlaştırma işlemidir. Ardındaki düşünce, devlet müdahalesi ne kadar az olursa, piyasa o öcüde güçlü olacaktır Kleptoropi Yolsuzluğun yerleşik olduğu; vergi ve diğer devlet fonlarının memurların şahsi çıkarları doğrultusunda halkın zararına kullanıldığı hükümet biçimidir. 11