Adana ve KahramanmaraĢ Orman Bölge Müdürlüğü Pinus brutia Ten. Ormanlarında Orman Ekosistemleri Ġzleme Programı Üç Yıllık Sonuçları

Transkript

1 Adana ve KahramanmaraĢ Orman Bölge Müdürlüğü Pinus brutia Ten. Ormanlarında Orman Ekosistemleri Ġzleme Programı Üç Yıllık Sonuçları Münevver ARSLAN (1) Fatih AYTAR (2) Hale OKUTAN (3) Yunus AKGÜN (4) (1) OGM Orman Toprak ve Ekoloji AraĢtırmaları Enstitüsü Müdürlüğü/EskiĢehir (2) OGM Doğu Akdeniz Ormancılık AraĢtırma Müdürlüğü/Tarsus (3) OGM Adana OBM Plan ve Proje ġube Müdürlüğü/Adana (4) OGM KahramanmaraĢ OBM Plan ve Proje ġube Müdürlüğü/KahramanmaraĢ Özet Ülkemizde orman sağlığının değerlendirilmesine yönelik çalıģma, 2007 yılında ICP Forests (Ormanlar Üzerine Hava Kirliliğinin Etkilerinin Ġzlenmesi ve Değerlendirilmesi Uluslararası ĠĢbirliği Programı) projesi kapsamında baģlatılmıģ ve 2009 yılından itibaren Orman Ekosistemlerinin Ġzlenmesi Programı adı altında yürütülmektedir. Bu program ülkeler arası verilerin karģılaģtırılması ve değerlendirilmesi amacıyla aynı metodlarla belirlenen gözlem alanlarında, ormanlar üzerindeki hava kirliliğin etkilerinin belirlenmesi ve değerlendirilmesi ile erken uyarı sistemi oluģturmayı amaçlamaktadır. Bu amaçla 16 x 16 km lik grid ağına tekabül eden ormanlık alanlarda Daimi Gözlem Alanları (DGA) oluģturulmaktadır. Söz konusu bu alanlarda tekniğine uygun 24 ağaç belirlenmekte ve her yıl bu ağaçlarda ibre/yaprak kayıp oranları belirlenmektedir. Ağaç tacı sağlığı değerlendirme çalıģmaları Avrupa ölçeğinde geliģtirilen Taç Durumu ve Zarar Etmenlerinin Görsel Değerlendirmesi Klavuzu na göre yapılmaktadır. Ülkemizde bu çalıģma 2008 yılında 398 Seviye I DGA nda (9.317 ağaçta) baģlatılmıģ, 2010 yılında artarak Seviye I DGA ( ağaçta) çalıģmalar yürütülmektedir. Bu çalıģmada yukarıda sözü edilen program kapsamında, Adana ve KahramanmaraĢ Orman Bölge Müdürlüğü Pinus brutia Ten. (Kızılçam) orman alanlarında, toplam 24 Seviye I DGA nda elde edilen sonuçlar değerlendirilmiģtir. Adana Orman Bölge Müdürlüğü (AOBM) ortalama yaprak kayıp oranları 2008 yılında 5 DGA nda 101 ağaçta %13,8 (5 DGA, 101 ağaçta), 2009 yılında %14,7 (14 DGA, 247 ağaçta) ve 2010 yılında %21,5 (13 DGA, 244 ağaçta) olarak belirlenmiģtir. Her iki bölgede kızılçamlara en fazla zarar veren biyotik etmenin Thaumetopoeawilkinsoni Tams 1926 (Çam Keseböceği) olduğu saptanmıģ ve bunu insan zararı izlemiģtir. Abiyotik etmenler arasında ise kuraklık ön plana çıkmıģtır. KahramanmaraĢ Orman Bölge Müdürlüğü (KmOBM) verilerine göre yaprak kaybı ortalaması 2008 yılında %20,8 (5 DGA, 111 ağaçta), 2009 yılında %31,4 (10 DGA, 219 ağaçta) ve 2010 yılında %28,0 (8 DGA nda 163 ağaçta) dir. Yaprak kayıp oranları (YKO) ile eğim, yükselti ve bakı arasında bir iliģkinin olup olmadığı yıllara göre korelasyon analizi ile değerlendirilmiģ ve yıllara göre değiģkenlik göstermiģtir. Bu ekolojik faktörlerin tek baģına yaprak kaybı üzerinde etkili olmadığı, değiģen iklim Ģartlarına göre farklılıklar oluģabileceği düģünülmektedir. Her iki Orman Bölge Müdürlüğü ndeki kızılçam ormanlarında 2008 den 2010 yılına kadar YKO nın artığı görülmüģtür. Ancak KmOBM nde 2009 yılından sonra 2010 yılında bir miktar azalma söz konusu olmasına rağmen ağaçların sağlık durumunun kötüleģtiği tespit edilmiģtir. Ġklim verileri incelendiğinde sıcaklığın tüm istasyonlarda 2010 yılı dâhil olmak üzere artığı belirlenmiģtir. Ormanlarda görülen kötüleģmenin nedeni, sıcaklıkların artması ve dolayısıyla kuraklığa bağlı olumsuz koģulların bir sonucu olduğu tahmin edilmektedir. KmOBM ndeki kızılçam ormanlarının AOBM ndeki kızılçam ormanlarına göre daha kötü olduğu, bu durumun bu alanlarda hav kirliliğinin fazla olmasından kaynaklanabileceği düģünülmektedir. Anahtar Kelimeler: Orman Ġzleme, ICP Forests, Orman Sağlığı, yaprak kaybı, Adana, KahramanmaraĢ GiriĢ Orman sağlığını izleme ve değerlendirme, çevresel politika ve çevresel kaynakların yönetimi için anahtar bir konudur (Fernetti 1997). Uzun dönem orman ekosistemlerini izleme, iklim değiģimi sürecinde orman ekosistemlerinin iģlevlerini anlamak ve toprak, su korumasında rol oynayan ormanların üretim fonksiyonlarını sürdürmek için oldukça önemlidir (Harrington et al. 2010). Ormanlar, abiyotik (hava kirliği, kuraklık, fırtına, kar, yangın) ve biyotik (böcek, mantar ve parazit bitkilerin istilası, insan baskısı, otlatma) birçok faktörlerin etkisine maruz kalmakta, zararın Ģiddetine ve büyüklüğüne göre etkilenme derecesi de farklılık gösterebilmektedir. Orman ekosistemlerinin izlenmesi ile elde edilen bu bilgiler yöneticilere, uygulayıcılara ve planlamacılara yol gösterici veriler sağlamaktadır. 12

2 Avrupa ve Kuzey Amerika da yaygın olarak görülen orman azalmasının Ģüpheli olayları nedeniyle orman sağlığını izleme ve değerlendirme çalıģmaları yeniden ele alınıp, değerlendirilmiģ ve bu konuda birçok faaliyetler gerçekleģtirilmiģtir (Fernetti 1997). Avrupa daki birçok ülkenin orman alanlarında görülen yaprak kayıpları ve buna bağlı olarak ormanların sağlığının kötüye gitmesi ülkeler arasında iģbirliğinin yapılması gerekliliği ortaya çıkarmıģtır. Orman sağlığını daha iyi değerlendirmek ve ülkeler arası verilerin karģılaģtırılmasını sağlamak amacıyla aynı zamanda standardize edilmiģ bir metotla izleme ve envanter çalıģmaları geliģtirilmiģtir. Bu amaçla Avrupa ölçeğinde hava kirliliğinin etkilerini belirlemek amacıyla UNECE (BirleĢmiĢ Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu) tarafından CLRTAP (Uzun Mesafeli Sınırlar Ötesi Hava Kirliliği SözleĢmesi) altında 1985 yılında ICP Forests (Ormanlar Üzerine Hava Kirliliğinin Etkilerinin Ġzlenmesi ve Değerlendirilmesi Uluslararası ĠĢbirliği Programı) programı baģlatılmıģtır (UNECE 2004). Avrupa ormanlarının sağlığı Avrupa komisyonu ile yakın iģbirliği içinde olan ICP Forests tarafından 25 yıldır izlenmektedir. Bugün dünyadaki orman alanlarında en geniģ izleme ağına sahip olan bu program, hava kirliliği ve iklim değiģimi için erken bir uyarı sitemidir. ICP Forests insan kaynaklı ve doğal stres faktörleri (özellikle hava kirliliği) ile ilgili orman sağlığının zamansal değiģimleri üzerinde periyodik gözlemler yapmayı amaçlamaktadır. Böylece orman ekosistemlerinin sağlığı ile sebep-etki arasındaki iliģkiyi daha iyi anlamaya katkıda bulunacak ve Avrupa nın önemli orman ekosistemlerini geliģtirmeye çalıģılacaktır yılı itibari ile 7000 den fazla noktada (Seviye I ve II) yapılan sınırlar ötesi araģtırmalara, aralarında Türkiye nin de bulunduğu, 41 ülke dâhildir (Fischer ve ark. 2010a). Bu program Almanya-Hamburg Johann Heinrich von Thünen-Institut bünyesinde Institute for World Forestry tarafından koordine edilmektedir. ICP Forests Avrupa nın birçok ülkesinde belirlenen daimi gözlem alanları Seviye I ve Seviye II alanlarında yürütülmektedir. Seviye I noktaları sistematik olarak yerleģtirilmiģ ve ağaç tepe tacının gözlemsel olarak değerlendirildiği noktalardır. Seviye II noktaları her ülkenin en önemli orman ekosistemlerinin temsil eden alanlardan seçimle oluģturulmuģ noktalardır. Seviye II ağı ise yoğun orman izlemesinin yapıldığı, ormanlar içindeki ayrıntılı ekolojik süreçleri araģtırmak için oluģturulmuģtur. Ayrıca bu noktalardan elde edilen veriler Seviye I noktalarında gözlemlenen değiģimlerin daha iyi anlaģılmasını sağlayacaktır (Harrington ve ark. 2010). Avrupa çapında ve ülke ölçeğinde Seviye I noktalarında stres faktörleri ile iliģkili olarak ağaç sağlığının, mekâna ve zamana bağlı değiģimi hakkında periyodik bilgi sağlamak üzere veri toplamayı amaçlamaktadır (Eichhorn ve ark. 2010). Orman ekosistemlerini izleme çalıģmaları, Orman Genel Müdürlüğü DıĢ ĠliĢkiler Eğitim ve AraĢtırma Dairesi BaĢkanlığı ile Orman Ġdaresi ve Planlama Dairesi BaĢkanlığı iģbirliğinde Orman Ekosistemlerini Ġzleme Programı altında faaliyetlerine 2007 yılında kızılçam ormanlarında örnek çalıģma (demo) ile baģlanılmıģtır. ÇalıĢma 2008 yılından itibaren ülke geneline yayılmıģtır. Orman Ekosistemleri Ġzleme Programı, en önemli fonksiyonları üretim, toprak ve su kaynaklarını koruma olan ormanların sürdürülebilir yönetimine katkı sağlayan, orman ekosistemleri üzerindeki zarar unsurlarının neler olduğu, ne kadar alanda yayıldığı ve ne oranda etkilediği sorularına cevap veren bir programdır. Bu makalede, ülkemiz genelinde en geniģ yayılıģ alanına sahip ( ,6 ha) Pinus brutia Ten. (Anonim 2010) nın Adana ve KahramanmaraĢ Orman Bölge Müdürlükleri ormanlarına ait saf ve karıģık türlerden meydana gelen Seviye 1 Daimi Gözlem Alanların sadece kızılçam ağaçlarının 3 yıllık verileri ( ) değerlendirilmiģtir. Seviye I noktalarında değerlendirilen Pinus brutia 13

3 (Kızılçam) nın, ağaç tacı sağlık durumları ile zarar etmenleri ve bazı ekolojik özelliklere göre ibre kayıp oranları açıklanmaya çalıģılmıģtır. Materyal ve Metod Adana Orman Bölge Müdürlüğü (AOBM) ve KahramanmaraĢ Orman Bölge Müdürlüğü (KmOBM) sahalarında yayılıģ gösteren Kızılçam orman alanlarına düģen 24 adet Daimi Gözlem Alanlarında yapılan değerlendirmelerden elde edilen veriler çalıģmanın ana materyalini oluģturmaktadır. Bu materyaller Ģu Ģekilde tanzim edilmiģtir; Türkiye orman alanlarına 16x16 km 2 lik sistematik olarak yerleģtirilmiģ Seviye I noktalarında ağaçların tacı görsel olarak değerlendirilmektedir. Noktaların merkezinden 25 m yatay mesafede Kuzey, Doğu, Güney ve Batı yönlerinde belirlenen uydu merkezine en yakın 6 Ģar ağaç olmak üzere en fazla 24 en az 10 ağaç belirlenerek kurulumlar yapılmıģtır. Bu ağaçların 1.30 m deki çapı en az 5 cm, Kraft ın sosyal ağaç sınıfının ise ilk 3 üne dâhil olmalıdır. Ayrıca %50 den fazla mekanik zarar görmemiģ olması gerekmektedir. Orman sınırına 25 m den daha az mesafede yer alan bir grid noktası ormana doğru en fazla 100 m kaydırılarak kurulumu yapılabilir (Anonim 2009). Arazide kurulumu yapılan noktalara ait tüm veriler arazi karnelerine iģlenir ve bu bilgiler veri tabanına kaydedilir. Türkiye nin de dâhil olduğu ICP Forests programı kapsamında Ormanlar Üzerindeki Hava Kirliliği Etkilerinin Örneklenmesi, Değerlendirilmesi, Gözlenmesi ve Analizi Ġçin Yöntemler ve Kıstaslar Hakkında Kılavuz (UNECE 2004) da tanımlanan metodlara ve kriterlere göre, DGA nda orman sağlığını izlenme ve değerlendirme çalıģmaları yürütülmektedir. Bu klavuz UNECE (ICP Forests Programme Coordinating Centre) ICP Forests Program Koordinasyon Merkezi, ICP Forests Taç Durumu Değerlendirmesi Konulu Uzman Panelistleri tarafından 2010 yılında güncellenmiģtir (Eichhorn ve ark. 2010). Seviye I DGA nda ibre/yaprak kaybı (%5 lik basamaklara göre) ve renk kaybı (0-10, 11-25, ve 61 ve üzeri) yüzde olarak değerlendirilmekte ancak uluslar arası karģılaģtırmalarda UNECE ve EU tarafından kabul edilen sınıflandırma sistemine göre değerlendirilmektedir (Çizelge 1) (Fischer ve ark. 2010b). Bu programda ayrıca programın diğer parametreleri olan ağaç türü, çiçeklenme, meyvelenme, zararın yaģı, ağaç üzerindeki yeri, etkilenen kısmı, belirtisi ve tanımı, sebep faktörleri (sebep faktörü teģhis edilmiģse bilimsel adı) klavuzda yer alan kodlara göre arazide ilgili çizelgelere kaydedilmektedir. Ayrıca, ülke kodu, DGA numarası, koordinatları, yükseklik, bakı, su durumu, humus tipi, meģcere yaģı ve orman tipi gibi verilerde veri tabanlarına iģlenmektedir. Aynı Ģekilde ağaç tepe tacı görsel değerlendirilmesi Seviye II noktalarında da yapılmakta olup, incelemeler daha ayrıntılı bir Ģekilde yapılmaktadır (Fischer et al. 2010b, Eichhorn et al. 2010). Arazi çalıģmaları sonucunda elde edilen tüm veriler Ulusal Koordinasyon Merkezi veri tabanına aktarılmaktadır. Ülkemizde 2011 yılına kadar yaprak kayıp oranının %25 ve üzerinde olduğu ağaçlarda zarar parametrelerine ait formlar düzenlenmekte iken, %25 in altında yaprak kaybına sahip ağaçlarda eğer herhangi bir zarar etmeni görülmüģ ise yine ilgili formların düzenlenmesi kararı alınmıģtır. Çizelge 1. UNECE ve EU göre yaprak ve renk kaybı sınıfları (Fischer ve ark. 2010b) Yaprak kaybı sınıfı Ġbre/Yaprak kaybı oranı (%) Yaprak kaybı derecesi Yok 1 >10 25 Az 2 >25 60 Orta 3 >60-<100 Çok 4 %100 Ölü Renk kaybı sınıfı Yapraklardaki renk kaybı oranı (%) Renk kaybı derecesi Yok 1 >10 25 Az 2 >25 60 Orta 3 >60-<100 Çok 4 %100 Ölü 14

4 Ağaç Sayısı I. Ulusal Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu YKO ile yükselti, eğim ve bakı arasındaki iliģkileri ortaya koymak için yıllara göre, SPSS 15 programında basit korelasyon analizi uygulanmıģtır (Özdamar 2009). Ġstatistiksel analizde YKO bağımlı değiģken yükselti, eğim ve bakı bağımsız değiģken olarak kullanılmıģtır. Yükselti metre, eğim yüzde ve bakı ise radyasyon indeksine dönüģtürülerek değerlendirilmiģtir. Bakıların derece karģılıkları (kuzey 0, güney 180) yazıldıktan sonra radyasyon indeksine dönüģtürülmesinde aģağıdaki formülden yararlanılmıģtır (Moisen ve Frescino 2002, Aertsen ve ark. 2010). [1-cos((π/180)(ϱ-30))] RD= 2 Bulgular Ülkemizde Orman Ekosistemleri Ġzleme Programına ilk kez 2007 yılında Türkiye de en geniģ yayılıģ gösteren kızılçam ormanları içerisine tesis edilen 48 adet seviye 1 DGA larında örnek çalıģma olarak baģlanılmıģtır. Türkiye genelinde, 2008 yılında kurulumlara baģlanmıģ olup, 398 DGA nda 9318 ağaç, 2009 yılında 563 DGA nda ağaç ve 2010 yılında 557 DGA nda adet ağaçta ağaç tacı durumu ve zarar etmenleri görsel değerlendirilmesi yapılmıģtır (OGM 2011) yılında Orman Ekosistemleri Ġzleme Programı çerçevesinde Türkiye genelinde yapılan son verilere göre Quercus pubescens Willd. (%29,5) ve Quercus petraea (Mattuschka) Liebl. (%26,6) dan sonra en fazla yaprak kayıp oranı saptanan üçüncü türün Pinus brutia Ten. olduğu belirlenmiģtir (OGM 2011). Yine aynı verilere göre çalıģma alanımızı oluģturan Adana Orman Bölge Müdürlüğü (AOBM) bünyesindeki saf kızılçam ormanlarında bulunan 13 adet seviye 1 DGA larında 244 ağaçta, KahramanmaraĢ Orman Bölge Müdürlüğü nde (KmOBM) ise 8 adet seviye 1 DGA larında 163 ağaçta görsel değerlendirme yapılmıģtır (Çizelge 2) (Anonim 2011). Çizelge 2. Adana ve KahramanmaraĢ Orman Bölge Müdürlükleri kızılçam orman alanına düģen daimi gözlem alan ve ağaç sayısı Yıllar Adana KahramanmaraĢ DGA sayısı Ağaç sayısı DGA sayısı Ağaç sayısı AOBM kızılçam ormanlarının 3 yıllık değerlendirme sonuçlarına göre genel olarak yaprak kaybı derecesi az olup, ormanların sağlığı henüz kritik seviyesinin üzerinde olmamasına rağmen ağaç sağlığının alarm seviyesinde olduğu görülmektedir (ġekil 1). Yaprak kaybı (%) ,8 101 Yaprak Kaybı (%) ,7 Ağaç Sayısı 21, Yaprak Kaybı (%) 13,8 14,7 21,5 Ağaç Sayısı ġekil 1. Adana Orman Bölge Müdürlüğü yılları Kızılçam yaprak kayıp oranı ve ağaç sayısı 15

5 AOBM nde 2010 yılında gözlenen yaprak kaybının %9 luk bir kısmı orta seviyede olup, diğer yıllara göre yaprak kaybında bariz bir artıģ olduğu Çizelge 3 de de açıkça görülmektedir (Çizelge 3). Çizelge 3. UNECE ve UN sınıflamasına göre kızılçamın yıllarında yaprak kaybı sınıfları (%) (AOBM ve KmOBM) Yaprak Kaybı Sınıfı Adana KahramanmaraĢ (%11'e kadar)/yok 32,3 20,6 1,9 2,7 0,3 2,3 1 (11 25)/AZ 67,7 78,3 88,9 86,5 35,1 33,2 2 (26 60)/ORTA - 1,1 9,2 10,8 58,3 57,0 3 (61 99)/ÇOK ,8 7,5 4 (%100)/ÖLÜ ,5 - AOBM ndeki YKO ile eğim, yükselti ve bakı arasında bir iliģkinin olup olmadığı yıllara göre değerlendirilmiģ, 2008 yılında yükselti ile yaprak kaybı oranı arasında pozitif (r= 0,378) ve önemli (P<0,01) bir iliģki vardır yılında yükselti ile YKO arasında herhangi bir iliģki görülmezken 2008 yılında görülen korelasyon (r= 0,378) 2010 yılında da aynı sonucu vermiģtir Yükselti arttıkça yaprak kaybı oranı da artmaktadır. Bakı ile YKO arasında ise tam tersi durum söz konusu olup, negatif (r= -0,350) ve önemli (P<0,01) bir iliģki vardır yılında bakı ile yaprak kaybı arasında 2008 yılına göre tam tersi, pozitif bir iliģki görülmektedir. Dolayısıyla bakı ile yaprak kaybı arasında kesin bir iliģki söylemek zordur ve 2009 yıllarında eğim ile YKO arasında negatif bir iliģki olup (P<0,05), eğim arttıkça YKO azaldığı belirlenmiģtir yılında ise eğim ile YKO arasında herhangi bir iliģki yoktur. (Çizelge 4). Çizelge 4. Adana OBM kızılçam ormanlarında yaprak kaybı ile radyasyon indeksi, eğim ve yükselti arasındaki iliģkiler Yıllar RĠ (Bakı) Eğim(%) Yükselti(m) ,350** -0,249* 0,378** ,167** -0,195** 0,078 ns ,051 ns 0,097 ns 0,378** ns: önemsiz; *: 0,05 seviyesinde önemli; **: 0,01 seviyesinde önemli AOBM de yer alan çalıģma noktalarının yükseltisi metreler arasındadır. Çoğu ise güneybatı bakıda yer almaktadır yılında Thaumetopoea wilkinsoni Tams 1926 (Çam keseböceği) (Lepidoptera: Notodontidae) yukarıda iģaret edilen noktalardaki kızılçamlarda orta derecede (%25 den fazla) yaprak kaybına neden olmuģtur. T. wilkinsoni nin en fazla zarar yaptığı DGA ları, çok eğimli, dik ve sarp araziler olup, yükseltisi mler arasında dağılıģ göstermektedir. Orta ve yaģlı meģcerelerde diğerlerine göre daha fazla etkili olduğu görülmektedir yılında baģlıca yaprak kaybına sebep olan etmen kuraklık olarak belirlenmiģtir yılında YKO oldukça az bulunmuģtur. Takip eden yıllarda aynı daimi gözlem alanlarında bir miktar artıģ olmuģtur (Çizelge 5). 16

6 Ağaç Sayısı I. Ulusal Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu Çizelge 5. Adana OBM kızılçam Seviye I noktalarının bazı fizyografik özellikleri, meģcere yaģ grupları ve yaprak kaybı oranları ile zarar nedenleri ĠĢletme Adı DGA No Yük. (m) Bakı Eğim (%) MeĢc. YaĢ Grubu YKO (%) Gözlem yılları Zarar YKO YKO Zarar Nedenleri Nedenleri (%) (%) Zarar Nedenleri Akçalı GB ,6-17,5 T. wilkinsoni 22,8 - Çatalan D ,3-16,0-20,0 - Düziçi KB ,9-20,6 - Feke K ,1-21,4 - Gedikli B ,8 Kuraklık 25,9 Abiyotik Horzum GB ,9-20,8 - Kadirli GB ,8-11,6-14,1 - Karakuz GB ,6 Kuraklık 26,5 T. wilkinsoni ve kuraklık Karsantı B ,1-20,6 Kuraklık ve usulsüz kesim 25,3 T. wilkinsoni ve kuraklık Saimbeyli D ,4-21,7 T. wilkinsoni ve kuraklık Sarıçam KB ,4-15,8-20,0 - Söğüt GD ,8-21,9 - Yarpuz GB ,5 - Yahyalı B ,7-20,8 - KmOBM kızılçam ormanlarında ormanların sağlık durumunun AOBM ndeki kızılçamlara göre daha bozuk olduğu açık bir Ģekilde Çizelge 3 de görülmektedir. Özellikle 2009 ve 2010 yıllarında %26-%60 arasında yaprak kaybına sahip, yani orta sınıfa giren, ağaçların yaprak kayıp oranı ortalaması bütün DGA ndaki yaprak kaybının %57 ve %58 ini oluģturmaktadır (Çizelge 3). KmOBM de ortalama yaprak kaybı 2008 yılında %20 iken 2009 yılında %31,4 ile en yüksek seviyeye ulaģmıģtır. Ancak 2010 yılında da bu oran biraz azalarak %28 seviyesine inmiģtir (ġekil 2). Yaprak Kaybı (%) ,0 Yaprak Kaybı (%) ,4 219 Ağaç Sayısı 28, Yaprak Kaybı (%) 20,0 31,4 28,0 Ağaç Sayısı ġekil 2. KahramanmaraĢ Orman Bölge Müdürlüğü yılları Kızılçam yaprak kayıp oranı ve ağaç sayısı KmOBM ndeki YKO ile eğim, yükselti ve bakı arasında bir iliģkinin olup olmadığı yıllara göre değerlendirilmiģtir. Bakı (RI) ile YKO arasında 2008 yılında pozitif yönde bir iliģki (P<0,05) bulunurken 2010 yılında negatif yönde önemli (P<0,01) bir iliģki bulunmuģtur yılında ise bakı ile YKO arasında bir iliģki yoktur yılında eğim ile yaprak kaybı oranı arasında negatif (r=- 0,300) ve önemli (P<0,01) bir iliģki vardır. Eğim azaldıkça yaprak kaybı oranı artmaktadır yılında yine negatif (r= -0,160) ve P<0,05 önem seviyesinde, eğim azaldıkça ibre kaybının artması arasında zayıf bir iliģki vardır yılında aynı Ģekilde 2009 ve 2010 yıllarında yükselti azaldıkça ibre kaybı artmaktadır. (Çizelge 6). 17

7 Çizelge 6. KahramanmaraĢ OBM kızılçam ormanlarında yaprak kaybı ile radyasyon indeksi, eğim ve yükselti arasındaki iliģkiler Yıllar RĠ (Bakı) Eğim(%) Yükselti (m) ,231* -0,300** 0,195* ,128 ns 0,006 ns -0,372** ,210** -0,160* -0,286** ns: önemsiz; *: 0,05 seviyesinde önemli; **: 0,01 seviyesinde önemli KmOBM Kızılçam DGA nın yükseltisi 275 ile 1125 m arasında değiģmektedir. Bu noktalar genel olarak batı, kuzeydoğu ve kuzey bakılarda yer almaktadır. KmOBM kızılçam ormanlarında 2008 yılında ortalama yaprak kaybı %25 in altında iken daha sonraki yıllarda kritik seviyelere ulaģmıģ, 2009 yılı ise en fazla zararın görüldüğü yıl olmuģtur yılında az sayıda DGA bazı nedenlerden dolayı değerlendirilmemiģtir yılında bir önceki yıla göre ibre kaybı az olmakla beraber, görsel değerlendirme yapılan noktaların %75 inde ortalama %30 civarında yaprak kaybı tespit edilmiģtir yılında KmOBM kızılçam ormanlarında >%25 den fazla yaprak kaybının görüldüğü noktalar Antakya, Yayladağ ve Samandağ (Antakya), BaĢkonuĢ ve Elmalar (KahramanmaraĢ), GölbaĢı (Adıyaman) bölgeleridir yılında abiyotik ve böcek zararları görülürken, 2010 yılında tespit edilen, en fazla zarara sebep olan etmen Thaumetopoea wilkinsoni Tams. (Çam Keseböceği) olduğu belirlenmiģtir. Zararlının görüldüğü yükseltiler arasındadır. En yoğun olarak görüldüğü yükselti 500 m civarındadır. T. wilkinsoni zararının en fazla etkili olduğu yaģ grubu, (genç ve orta yaģlı) yaģ arasındaki meģcerelerdir. Yine 2010 yılında zarar nedeninin tanımlanamadığı KahramanmaraĢ-Elmalar ve Antakya-Samandağ yaprak kayıp oranı ortalaması %25 in üzerindedir. (Çizelge 7). Çizelge 7. KahramanmaraĢ OBM kızılçam Seviye I noktalarının bazı fizyografik özellikleri, meģcere yaģ grupları ve yaprak kaybı oranları ile zarar nedenleri ĠĢletme Adı DGA No Yük. (m) Bakı Eğim (%) MeĢcere YaĢ Grubu YKO (%) Gözlem Yılları Zarar YKO YKO Zarar Nedenleri Nedenleri (%) (%) Zarar Nedenleri Antakya K ,5 Abiyotik 41,3 Trisetacus pini 33,5 T. wilkinsoni BaĢkonuĢ KB ,0 - BaĢkonuĢ KD ,0 Abiyotik 28,2 Abiyotik ve böcek 28,3 T. wilkinsoni Elmalar KD ,5 Böcek 28,5 - G.antep GB ,9 Abiyotik 31,0 Abiyotik - - T. wilkinsoni, insan, GölbaĢı K ,1 30,0 T. wilkinsoni abiyotik Kahta B ,1 Abiyotik 13,9 - Kapıkaya B ,0 Abiyotik 23,7 Abiyotik - - Kilis B ,2 Böcek - - Samandağ KD ,0 Abiyotik ve T. wilkinsoni 30,0 - Yayladağ B ,6 Abiyotik 37,6 Abiyotik ve T. wilkinsoni 35,5 T. wilkinsoni Her iki bölgeye ait 2010 yılı DGA ının yer aldığı noktaları gösteren harita ġekil 3 de verilmiģtir yılında kurulumu ve görsel değerlendirilmesi yapıldığı halde bazı nedenlerden dolayı 2010 yılında değerlendirilmesi yapılamayan noktalar da harita üzerinde, 2009 yılı verilerine göre gösterilmiģtir. Kırmızı ile belirtilenler yaprak kaybı zararının fazla olduğu noktaları, yeģil renkle gösterilen ise zararın %25 den az olduğu noktaları temsil etmektedir. 18

8 ġekil 3. AOBM ve KmOBM kızılçam orman alanlarındaki daimi gözlem alanları ÇalıĢma alanları fotoperiodizmi günlük ve mevsimlik olan, yağıģları soğuk ve nispeten soğuk olan mevsimlerde görülen, yaz yağıģının oldukça az olduğu (0 20 mm) kurak bir dönemin görüldüğü ve maksimum bir yaz sıcaklığıyla birlikte tipik Akdeniz ikliminin görüldüğü doğu Akdeniz bölgesinde yer almaktadır (Akman 1999). Devlet Meteoroloji ĠĢleri Genel Müdürlüğü nden alınan iklim verilerine göre, tüm meteoroloji istasyonlarına ait sıcaklık ortalaması 2010 yılında en yüksek seviyededir. En fazla sıcaklığın görüldüğü aylar Haziran-Temmuz-Ağustos ve Eylül, en az yağıģın görüldüğü aylar ise meteoroloji istasyonlarına ve yıllara göre değiģmekle birlikte Haziran-Eylül arasında olup, vejetasyon dönemi çok sıcak ve kuraktır. AOBM sınırları içerisinde bulunan Kozan, Tufanbeyli, Karaisalı ve Kadirli istasyonları ile KmOBM sınırları içerisinde bulunan KahramanmaraĢ, Antakya ve GölbaĢı (Adıyaman) istasyonları nın 2009 yılında genel olarak sıcaklık ortalaması diğer yıllarla karģılaģtırıldığında en düģük ve eģit seviyede görüldüğü yıl olmuģtur (Çizelge 8). AOBM nde 2010 yılındaki yağıģ miktarı 2009 yılına göre az olmakla birlikte Kadirli istasyonu haricinde diğer istasyonlar bir yılda mm daha az yağıģ almıģtır. Bu bölgede YKO %25 in üzerinde zararın görüldüğü noktaların yükseklikleri 875, 925 ve 1075 m arasında değiģmek olup, bu noktalar en yakın meteoroloji istasyonları olan Karaisalı (230 m) ve Tufanbeyli (1350 m) arasında yer almaktadır. Bu meteoroloji istasyonları DGA noktalarına ait yağıģ ve sıcaklığı tam olarak yansıtmasa bile genel bir değerlendirme açısından kullanılabilir. Yükseklik artıkça sıcaklığın düģtüğü, yağıģ miktarının ise coğrafik konuma göre değiģmekle birlikte genel olarak azaldığı görülmektedir. Tufanbeyli istasyonu diğer istasyonlara göre daha az yağıģ almaktadır. Ancak 2007 ve 2008 yıllarına göre 2009 ve 2010 yıllarında yağıģ miktarı, bariz olarak mm civarında artmıģtır. Karaisalı da ise yıllık yağıģ miktarı 2009 yılında ve 2010 yılında diğer yıllara göre 400 mm civarında büyük bir artıģ göstermiģtir. Kadirli ve Kozan meteoroloji istasyonlarında da aynı durumlar söz konusudur yılı tüm istasyonlarda yaz yağıģının en fazla görüldüğü yıldır. Durum böyle olmakla birlikte vejetasyon döneminin, yağıģın en az veya hiç görülmediği aylara tekabül etmesi ve buharlaģmanın fazla olması nedeniyle yaz aylarında görülen kuraklığın etkisiyle ağaçlar kuraklık stresine girmektedirler (Çizelge 8). KmOBM DGA nda en fazla zarar 2009 yılındadır. Tüm meteoroloji istasyonlarında kaydedilen en fazla yağıģ da bu yıla aittir (Çizelge 9) yılında KmOBM DGA ndaki YKO 2009 yılına göre daha düģük olmakla birlikte yine zarar boyutu çoğu DGA nda %25 in üzerinde olup, yağıģ 2007 ve 2008 yıllarına göre oldukça fazladır. Yine bu yılda Trisetacus pini Napela (Çam Ġbre Kını Akarı) orman sağlığını en fazla tehdit eden etmen olarak ortaya çıkmıģtır (Çizelge 8). 19

9 GÖLBAġI 900 (m) ANTAK- YA 100 (m) K.MARAġ 572 (m) TUFAN- BEYLĠ 1350 (m) KOZAN 109 (m) KARAĠSA LI 230 (m) KADĠRLĠ 100 (m) GÖLBAġI 900 (m) ANTAK- YA 100 (m) K.MARAġ 572 (m) TUFAN- BEYLĠ 1350 (m) KOZAN 109 (m) KARAĠSA LI 230 (m) KADĠRLĠ 100 (m) I. Ulusal Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu Çizelge 8. Adana ve K.maraĢ OBM Kızılçam DGA na yakın meteoroloji istasyonlarının ortalama sıcaklık değerleri Ġstasyon Adı A Y L A R Yıllık Ort Sıc. ( C) ,8 11,8 13,8 16,1 23,5 26,7 29,7 29,4 26,9 22,3 14,8 9,9 19, ,9 10,3 16,8 19,0 20,7 26,9 29,4 29,9 26,2 21,5 16,2 9,5 19, ,5 11,4 12,5 17,2 21,6 27,1 28,7 28,6 24,4 23,2 14,9 13,4 19, ,7 12,6 15,7 18,2 22,6 25,9 28,4 31,0 28,2 21,5 18,0 12,9 20,6 Yıllar ,8 11,1 13,7 15,9 22,9 26,2 30,0 29,4 26,9 23,6 16,3 10,9 19, ,1 10,5 16,7 19,5 20,4 28,3 30,4 30,9 26,4 22,6 17,5 11,2 20, ,6 12,2 13,1 17,1 21,4 27,2 28,4 28,3 23,1 23,3 14,5 11,7 19, ,3 11,6 14,7 17,0 21,0 25,0 27,8 30,0 27,3 23,0 20,3 12,7 20, ,9 12,0 14,3 16,6 24,1 27,6 30,9 29,5 26,7 23,4 15,7 10,8 20, ,8 10,4 16,6 19,3 21,1 27,7 30,0 30,0 26,3 22,3 17,3 11,1 20, ,9 11,1 12,7 17,3 21,7 27,7 28,5 28,8 24,9 24,3 15,6 13,6 19, ,6 12,2 15,7 18,5 22,6 26,2 28,7 31,5 28,2 21,9 20,1 13,9 20, ,5-1,3 4,1 6,2 15,7 19,0 22,5 22,4 18,6 12,7 5,7-0,9 10, ,5-6,0 5,6 11,3 12,1 18,2 22,2 23,3 17,8 11,7 6,5-3,1 9, ,0 0,0 2,7 8,2 12,9 18,3 20,9 20,0 15,4 13,9 5,6 2,9 9, ,8 1,8 6,9 9,0 14,2 17,9 23,0 24,1 19,6 11,5 8,1 1,3 11, ,9 7,8 11,4 13,3 23,4 27,5 30,9 29,6 26,7 20,6 11,9 6,5 17, ,3 5,5 14,4 18,1 20,2 27,3 29,9 30,1 25,1 19,3 13,2 6,1 17, ,5 7,2 9,4 15,1 20,5 26,8 28,5 28,8 23,6 20,7 11,9 9,5 17, ,6 8,8 13,6 16,8 22,1 26,1 29,3 32,3 27,7 19,0 14,6 8,8 18, ,6 10,6 13,9 15,9 22,6 25,6 28,2 28,4 26,4 22,7 15,0 8,6 18, ,6 9,5 16,5 19,1 20,9 25,9 28,1 28,6 25,5 20,7 15,4 8,3 18, ,5 10,5 12,8 17,1 21,1 26,3 27,9 28,4 24,8 22,8 14,4 12,2 18, ,3 11,9 15,4 18,1 21,8 25,2 27,3 29,8 27,3 22,2 16,5 11,3 19, ,2 3,4 7,8 10,1 20,6 25,2 28,7 28,3 22,8 16,6 8,3 3,2 14, ,5 0,6 10,4 15,7 17,6 24,4 28,4 29,1 22,2 15,6 9,7 3,1 14, ,9 4,2 6,6 12,1 17,5 24,4 27,4 26,4 20,7 17,1 9,1 6,6 14, ,8 5,8 10,4 13,6 19,5 24,3 29,5 29,7 24,6 15,8 11,4 6,3 16,3 Çizelge 9. Adana ve K.maraĢ OBM Kızılçam DGA na yakın meteoroloji istasyonlarının yağıģ miktarları Ġstasyon Adı Yıllar A Y L A R Yıllık YağıĢ Miktarı (mm) ,0 89,7 102,7 86,9 67,0 20,5 5,9 18,7 0,0 41,6 153,2 136,6 767, ,2 116,9 49,0 32,9 90,4 23,0 3,3 35,6 38,5 24,1 118,2 69,8 658, ,2 135,0 192,8 119,5 161,3 19,9 114,6 40,4 40,8 7,6 176,8 62,2 1133, ,9 98,8 66,6 72,2 48,8 20,7 17,2 0,0 5,9 142,3 0,0 229,7 982, ,4 157,0 50,0 36,3 36,6 33,0 0,0 4,0 22,4 5,7 63,4 133,9 558, ,9 60,9 19,8 12,8 99,3 4,6 0,7 15,9 19,9 41,8 50,6 79,6 436, ,2 152,7 94,4 72,8 91,9 9,4 27,6 1,3 60,4 18,6 142,3 147,7 955, ,2 97,3 44,4 129,5 39,5 35,5 25,1 0,0 4,7 76,6 0,8 269,8 890, ,7 109,4 77,8 76,9 51,7 15,3 6,3 97,2 1,8 33,4 100,4 109,3 724, ,5 97,9 26,0 35,6 106,6 24,2 16,9 57,5 56,8 22,8 70,1 81,3 648, ,4 180,3 156,3 101,8 119,9 10,3 83,8 25,6 29,2 15,1 141,6 83,5 1072, ,3 104,6 51,1 127,0 32,7 66,3 63,0 0,0 17,7 84,0 1,5 259,2 1001, ,6 58,2 61,1 34,2 38,0 33,5 0,0 13,5 0,0 50,4 84,4 67,5 469, ,0 79,9 67,4 19,8 55,1 5,6 0,0 8,1 37,7 46,9 54,9 61,7 485, ,6 110,6 96,6 100,9 70,7 9,6 23,4 9,5 6,7 16,9 122,6 52,2 706, ,0 60,8 44,8 83,6 40,0 38,1 0,0 2,1 15,3 118,1 0,7 149,8 678, ,1 133,6 99,9 87,8 58,9 0,7 0,1 0,0 0,0 19,1 101,7 125,6 690, ,6 121,5 69,5 54,7 23,7 0,0 0,0 2,3 23,6 13,8 105,9 96,2 589, ,5 221,2 158,0 82,5 43,4 3,7 6,9 0,6 19,5 70,0 191,7 154,3 1059, ,8 69,2 51,5 82,8 28,4 5,0 0,0 0,0 1,1 137,4 0,0 170,9 829, ,4 198,8 130,4 124,2 32,7 4,4 0,0 0,0 31,9 12,1 158,8 211,0 1013, ,1 127,9 109,5 27,3 87,1 21,3 0,0 1,6 276,9 75,5 133,7 99,5 1086, ,8 272,0 182,8 293,5 51,4 0,0 5,3 0,0 17,3 15,4 170,0 394,0 1567, ,3 124,9 62,9 57,2 39,2 62,9 0,0 0,0 5,8 75,0 0,0 257,2 907, ,7 127,9 70,3 44,9 16,0 16,6 0,0 3,3 0,0 26,8 85,1 102,0 591, ,3 113,7 28,6 9,4 29,7 0,0 0,0 6,2 54,2 16,1 101,3 89,7 555, ,8 147,8 109,0 41,8 21,9 19,8 11,6 0,0 32,1 41,2 139,1 201,1 858, ,0 42,3 55,7 45,9 10,6 2,5 0,0 0,0 5,3 77,6 0,0 184,9 684,8 20

10 TartıĢma ve Sonuçlar Adana ve KahramanmaraĢ Orman Bölge Müdürlüğü sınırları içerisinde yayılıģ gösteren Kızılçam ormanlarının 2008 yılından 2010 yılına doğru sağlık durumlarının giderek bozulduğu, KmOBM ndeki kızılçamların, AOBM ndekine göre daha fazla etkilendiği ve bu meģcerelerin biyotik ve abiyotik etmenlerin tehdidi altında olduğu ortaya çıkmıģtır (Çizelge 3). YKO ile eğim, yükselti ve bakı arasında belirlenen iliģkilerin yıllara göre değiģen sonuçlar verdiği görülmüģtür. Yıllara göre değiģen iliģkilere göre iklim özelliklerinin, sıcaklık ve yağıģ miktarının, eğim, yükselti ve özellikle bakı arasında ortaya çıkan iliģkiler üzerinde etkili olabileceği tek baģına bu ekolojik özelliklerin yaprak kaybı üzerinde etkili olmadığı söylenebilir. YKO eğimin az veya çok olmasına göre farklılık göstermemektedir. Atalay (2008) e göre eğimin artmasıyla birlikte toprak taģınmasının artacağı, toprak ve ana materyalde tutulan su miktarının azalacağı ve buna bağlı olarak ağaçların büyümesinin düz yamaçlara göre düģeceği ancak karstik sahalarda, yamaç eğiminin pek etkili olmadığını belirtmektedir. Kızılçam ormanları üzerinde en fazla zarara yol açan biyotik etmenin, her iki bölge müdürlüğünde de T. wilkinsoni (Çam Keseböceği) olmuģtur. T. wilkinsoni önceki araģtırmalarda yaygın biçimde Thaumetopoea pityocampa (Denis & Schiffermüller, 1775) (Çam Keseböceği) olarak ele alınmıģ (Tosun, 1975; Atakan, 1991; Kanat ve ark. 2005, Aytar ve Mol 2006), Acatay 1953, T. wilkinsoni yi T. pityocampa nın sinonimi (aynısı) olarak bildirmiģtir. Ancak 2002 ve 2007 yıllarında Akdeniz havzasında bulunan ülkelerin çam keseböcekleri üzerine gerçekleģtirilen iki farklı genetik çalıģmalarda her iki böceğin farklı türler olduğu ve dünyadaki dağılımlarının da farklı olduğu ortaya konmuģtur. Aydın-Dallıbey in batısında Fransa ya doğru bulunan türün T. pityocampa, aynı noktanın doğusunda Ġsrail e kadar olan bölgede dağılım gösteren türün ise T. wilkinsoni olduğu belirlenmiģtir (Salvato ve ark. 2002, Simonato ve ark., 2007). T. wilkinsoni Türkiye'de yetiģen özellikle çam (Pinus brutia, P. nigra, P. sylvestris, P. pinea, P. halepensis) ve Toros sedirinde (Cedrus libani) önemli oranda yaprak kayıplarına neden olurlar ve buna bağlı olarak da ormanlarda ciddi ekonomik kayıplar meydana getirirler (Rive, 1966; Tiberi ve ark, 1999; Avtzis, 2001; Babür, 2002; Kanat ve ark, 2002). T. wilkinsoni Türkiye de Akdeniz ikliminin etkisi altında bulunan bölgelerde yaygındır. Fizyolojik ve primer zararlı bir böcektir. Güney Anadolu Bölgesi ormanlarında 1500 m yüksekliğe kadar ulaģır (Çanakçıoğlu ve Mol 1998). T. wilkinsoni AOBM nde en etkili olduğu yükselti metreler arasında, KmOBM nde ise 500 metre civarlarında, genel olarak güneģli bakılarda, yıllık yağıģın ve sıcaklığın 2007 ve 2008 yıllarına göre fazla olduğu 2009 ve 2010 yıllarında daha etkili olduğu ortaya çıkmıģtır (Çizelge 5 7). Yüksekliğin artması ile ısının azalması böceğin dikey yayılıģını sınırlamaktadır (Çanakçıoğlu ve Mol 1998). Atalay (2008) e göre Kızılçam ın Akdeniz bölgesinde en iyi geliģim gösterdiği yükselti basmağının metreler arasında olduğunu, alçak kesimlerde ise havanın nemli olmasından dolayı gece sıcaklığının fazla düģmemesinin, solunumu artırarak gündüz fotosentezle üretilen biyokütlenin önemli bir bölümünün yanmasıyla, daha yüksek kesimlerde ise sıcaklığın düģük olmasıyla gündüz fotosentezle üretimin az olmasıyla açıklamıģtır. Özellikle AOBM nde T. wilkinsoni Kızılçam ın en iyi geliģim gösterdiği yükselti basamağı dıģında kalan daha yüksek rakımlarda ( m) daha etkili olduğu görülmektedir. Korelasyon analizi sonuçlarına göre yükselti artıkça yaprak kabının da artığı ortaya çıkmıģtır (Çizelge 4) yılında KmOBM nde Trisetacus pini (Nalepa, 1887) (Actinedida: Phytoptidae) (Çam Ġbre Kını Akarı) populasyonun yaģ arasındaki kızılçam meģcerelerinde oldukça fazlalaģtığı ve en fazla yaprak kaybına neden olan zararlı olduğu görülmektedir. Ağacın tepe ve yan tomurcuklarının çevresindeki ibreler arasında zarar yapan, zarar gören genç sürgünleri kaba ve ĢiĢmiĢ bir Ģekilde, uç tomurcukların ölmesine sebep olan (Yüksel 1999) T. pini, KmOBM nde 275 metrelerde, kuzey bakıda ve yıllık yağıģın en fazla olduğu 2009 yılında etkili olmuģtur. Abiyotik etmenlerden kuraklık, yaprak kaybına sebep olan diğer en önemli faktör olarak belirlenmiģtir ve

11 yıllarına göre 2009 ve 2010 yıllarında sıcaklıklar artmaya devam etmiģ, yaz yağıģında bir miktar artıģ olmasına rağmen, son iki yılda orman sağlığının daha kötüye gittiği ortaya çıkmıģtır. Yaprak dökümünde birçok stres faktörleri etkilidir lı yılların ortalarında Akdeniz bölgesinde görülen kuraklık ve 2003 yılında Avrupa nın büyük bir kısmında görülen yaz kuraklığı ve ekstrem sıcaklıklar bu tip stres faktörleri ile ağaçların doğal bir reaksiyonu olarak yaprak dökme oranını da artırmıģtır (Fischer ve ark. 2010a). KmOBM sınırları içerinde yer alan KahramanmaraĢ-Elmalar ve Antakya-Samandağ DGA nda 2010 yılında zarar sebepleri hakkında verinin tanımlanamadığı görülmektedir. Ayrıca bölge müdürlükleri itibari ile DGA karģılaģtırıldığında, Kızılçam ormanları sağlığının KmOBM nde AOBM ne göre kötü durumda olduğu görülmektedir (ġekil 3). Bu durum hava kirliliğinin bu alanlarda etkili olmasından kaynaklanabilir. Bir önceki adıyla Çevre ve Orman Bakanlığı Çevresel Etki Değerlendirmesi ve Planlama Genel Müdürlüğü Çevre Envanteri Dairesi BaĢkanlığı nın yılları, Akdeniz Bölgesinin Öncelikli Çevre Sorunları durum raporuna göre hava kirliliğinin KmOBM nde 1. öncelikli olduğu iller KahramanmaraĢ, Hatay, Adıyaman ve Gaziantep dir (ġekil 4) (Anonim 2008). Dolayısıyla bu illerde yer alan kızılçam ormanlarının sağlığının, hava kirliliğinin etkisiyle daha fazla bozulduğu ortaya çıkmaktadır. Bitkilerin hava kirliliğinden etkilenmeleri iklime, büyüme döneminin uzunluğuna, yaprak döküp dökmemelerine, topraktaki faydalanılabilir su miktarına ve benzeri birçok ekolojik faktörlere bağlı olarak değiģmektedir. Bu faktörlerden biri veya birkaçının optimum sınırların dıģına çıkması bitkilerin hava kirliliğinden daha düģük dozlarda dahi olumsuz yönde etkilenmesine neden olmaktadır (Kantarcı 1997, Çömez 2004). Hava kirliliğinden etkilenen ağaçlara mantarlar ve böcekler arız olmakta ve ağacın sağlığının daha hızlı bozulmasına sebep olmaktadır (Yücel 1995). KmOBM nde hava kirliliğin etkisinde kalan kızılçam ormanlarında T. wilkinsoni nin zarar boyutu hava kirliliğin az olduğu AOBM nden çok daha fazladır. ġekil 4. Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde hava kirliliği öncelikleri haritası ( ) (Anonim 2008) 22

12 Burada açıklanan ve elde edilen sonuçlar orman sağlığının genel bir değerlendirilmesiyle elde edilen sonuçlardır. Tüm değerlendirmelerin aynı metotla, aynı zaman aralığında ve aynı kalitede yapılması elde edilen verinin kalitesini de artırmaktadır. Yapılan çalıģmalar, ormanlar üzerinde hangi etmenlerin zararlı olduğu, zararın kapsam ve derecesi, ilgili kurum ve kuruluģlar için erken bir uyarı sistemi olup, ormanların devamlılığının sağlanmasında karar vericilere yol gösteren bilimsel verilerle, alınması gerekli önlemler ve yapılması gerekli mücadeleler için temel veriler sağlanmaktadır. Bir ormanda biyotik ve abiyotik faktörlerin etkilerini en iyi Ģekilde yansıtan ağacın yapraklarıdır. Ġleri yıllarda Seviye I noktalarından elde edilen sonuçların yorumlanmasında yararlanılacak olan Seviye II noktalarının tamamlanmasıyla daha sağlıklı değerlendirilmeler yapılacaktır. ġu anda çalıģma yapılmamıģ konulardan toprak özellikleri ile vejetasyon Seviye I noktalarında çalıģılmalıdır. Toprak özelliklerinin belirlenmesi özellikle bitki besin maddesi eksikliği, sığ topraktan kaynaklanan etkilerin ve kuraklık gibi zarar parametrelerinin değerlendirilmesinde faydalı olacaktır. Vejetasyonun belirlenmesi ile belirli habitatlara ait gösterge türler ve tür kompozisyonu belirlenmiģ olacaktır. Ayrıca tür kompozisyonundaki değiģimlerde izlenebilecektir. Birçok daimi gözlem alanında incelenen ağaçlar tek bir türden veya farklı türlerin karıģımından oluģmaktadır. Her bir gözlem alanı farklı ekolojik özelliklere sahip olduğundan ağaç türleri herhangi bir zarar etmeninden de farklı Ģekilde etkilenecektir. Türlerin stres faktörlerine bağlı olarak gösterdiği direnç belirlenebilir ve olumsuz koģullara dayanıklı türler tespit edilebilir. TeĢekkür Orman ekosistemlerini izleme Programı çerçevesinde, Adana ve KahramanmaraĢ Orman Bölge Müdürlükleri sorumluluk sahalarındaki Seviye 1 Daimi Gözlem Alan verilerini kullanmamıza izin veren Orman Genel Müdürlüğü, Orman Ġdaresi ve Planlama Dairesi BaĢkanlığı, odak merkezi yetkilileri ve programa emeği geçen diğer meslektaģlarımıza, ayrıca istatistikî analizlerin yapılması ve yorumlanmasında önemli katkılarını gördüğümüz Orman Toprak ve Ekoloji AraĢtırmaları Enstitüsü Müdürü (OGM) Dr. ġ. Teoman GÜNER e teģekkür ederiz. Kaynaklar Acatay, A Çam Keseböceği (Thaumetopoea pityocampa Schiff.= Thaumetopoea wilkinsoni Tams.) Hakkında AraĢtırmalar ve Adalardaki Mücadelesi. Ġ.Ü. Orman Fak. Dergisi, 3 (1 ve 2): 29-47, Ġstanbul Aertsen, W,. Kint, V., Orshoven, J., Özkan, K., Muys, B Comparison and Ranking of Different Modelling Techniques for Prediction of Site Index in Mediterranean Mountain Forests, Ecological Modelling 221, Akman, Y Ġklim ve Biyoiklim (Biyoiklim Metodları ve Türkiye Ġklimleri). Kariyer Matbaacılık, Ankara, 350 s. Anonim Akdeniz Bölgesinin Öncelikli Çevre Sorunları durum raporu, ÇOB Çevresel Etki Değerlendirmesi ve Planlama Genel Müdürlüğü, Çevre Envanteri Dairesi BaĢkanlığı Anonim Orman Ekosistemlerinin Ġzlenmesi Seviye I-II Programları Tepe Durumu Değerlendirmesinde Yöntemler Kıstaslar ile Uygulama ve Denetim Kılavuzları. OGM Orman Ġdaresi ve Planlama Dairesi BaĢkanlığı, 276 s., Ankara. Anonim Orman Atlası, Çevre ve Orman Bakanlığı, Orman Genel Müdürlüğü, 86 s., Anonim [EriĢim Tarihi: ) ] Atakan, A Orman Bölge Müdürlüklerinde 1. ve 2. Derecede Zararlı Böceklerin Biyolojik Devreleri. T.C. Orman Bakanlığı, Orman Genel Müdürlüğü, Orman Koruma ve Yangınla Mücadele Dairesi BaĢkanlığı, Yayın No: 670, Seri No:31, Ankara, 338 s. Atalay, Ġ Ekosistem Ekolojisi ve Coğrafyası, II. Cilt, s , Meta Basım matbaacılık, Ġzmir. 23

13 Avtzis, N.D Control of the most dangerous insect of Greek forests and plantations, In: Liebhold, A.M., Mcmanus, M.L., Otvos, I.S., Fosbroke, S.L.C., eds. Proceeding: integrated management of forest defoliating insects. Victoria, BC. Gen. Tech. Rep. NE 277: 1 5. Aytar, F.,Mol, T Pozantı ĠĢletmesi Ormanlarında Zarar Yapan Böcekler ve Mücadelesi. Doğu Akdeniz Ormancılık AraĢtırma Dergisi, 12: Babur, H The effect of damage of Thaumetopoea pityocampa (Schiff.) in Calabrian pine seedling in Turkey. In: Proceedings of the Pine Processionary Moth Symposium (Ed. M. Kanat), (KahramanmaraĢ, Turkey), pp Çanakçıoğlu, H., Mol, T Orman Entomolojisi, Zararlı ve yayarlı Böcekler Ġstanbul Üniversitesi Yayın No: 4063, Ġstanbul, Fakülte Yayın No: 451, 541s. Çetin, H., Erler, F., Yanıkoğlu, A Toxicity of Essential Oils Extracted from Origanum onites L. and Citrus aurentium L. against the Pine Processionary Moth, Thaumetopoea wilkinsoni Tams. Folia biologica (Kraków), vol. 54, No 3-4. Çömez, A Sündiken Dağları Kütlesinin Batı Bölümünde (Çatacık ĠĢletmesi) Hava Kirliliğinin Orman Ağaçlarına Etkisinin Yükselti Ve Bakıya Göre Ġncelenmesi, Ġ.Ü. Fen Bilimleri Enst. 52, s., Ġstanbul. Eichhorn, J., Roskams, P., Ferretti, M., Mues, V., Szepesi, A., Durrant, D Visual Assessment of Crown Condition and Damaging Agents. 49 pp. Manual Part IV. In: Manual on methods and criteria for harmonized sampling, assessment, monitoring and analysis of the effects of air pollution on forests. UNECE ICP Forests Programme Co-ordinating Centre, Hamburg [ Fernetti, M Forest Healt Assessment and Monitoring, Environmental Monitoring and Assessment, Volume: 48(1), 45-72, Italy. Fischer, R., Lorenz, M., Köhl, M., Mues, V., Granke, O., Iost, s., van Dobben, H., Reinds, G.J., de Vries, W. 2010a. The Condition of Forests in Europe, 2010 Executive Report, ICP Forests and European Commission, Hamburg and Brussels, 21 pp. Fischer, R, Lorenz, M, Granke, O., Mues, V, Iost S, Van Dobben, H, Reinds, GJ, De Vries, W, 2010b. Forest Condition in Europe, 2010 Technical Report of ICP Forests. Work Report of the Institute for World Forestry 2010/1. ICP Forests, Hamburg, 2010, 175pp. Harrington, F., Neville, P., Cummins, T., Farrell, E. P A new vision of forest monitoring in Ireland and Europe The FutMon project. COFORD Connect Note. COFORD. Dublin, COFORD. Kanat M., Alma M. H., Sivrikaya, F Effect of defoliation by Thaumetopoea pityocampa (Den. & Schiff.) (Lepidoptera: Thaumetopoeidae) on annual diameter increment of Pinus brutia Ten. in Turkey. Annals of Forest Sciences, 62, Kantarcı, M.D Egzoz Gazlarının Bitkilere Etkisi, Egzoz Gazlarının Çevreye Etkileri Kitabı, 15 Nisan 1996, Türkiye deki Humbolt Bursiyerleri Derneği, Yayın No:1, Rem Matbaacılık, Özdamar, K Paket Programlar ile Ġstatistiksel Veri Analizi, 7. Baskı, 609 s., Kaan Kitabevi, EskiĢehir. Moisen, G.G, Frescino, T.S Comparing Five Modelling Techniques for Predicting Forest Characretistics, Ecological Modelling 157, OGM Yılı Türkiye Raporları OGM OĠP Daire BaĢkanlığı ve ĠMĠ Dairesi BaĢkanlığı Rive, J.L Thaumetopoea pityocampa. Biology and control. Note Inst. Rebois, No. 5, Tunis. Salvato, P., Battisti, A., Concato, S., Masutti, L., Patarnello, T., Zane, L Genetic differentiation in the winter pine processionary moth (Thaumetopoea pityocampa and wilkinsoni complex), inferred by AFLP and mitochondrial DNA markers. Molecular Ecology (2002), 11, Simonato, M., Mendel Z., Kerdelhué, C., Rousselet, J., Magnoux, E., Salvato, P., Roques, A., Battisti, A., Zane, L Phylogeography of the pine processionary moth Thaumetopoea wilkinsoni in the Near East. Molecular Ecology (2007) 16, Tiberi, R., Niccoli, A., Curini, M., Epifano, F., Marcotullio, M.C., Rosati, O The role of the monoterpene in Pinus spp. needles, in host selection by the pine processionary caterpillar, Thaumetopoea pityocampa. Phytoparasitica 27: Tosun, Ġ., Akdeniz Bölgesi Ġğne Yapraklı Ormanlarında Zarar Yapan Böcekler ve Önemli Türlerin Parazit ve Yırtıcıları Üzerinde AraĢtırmalar. Orman Bakanlığı, Orman Genel Müdürlüğü Yayınlarından, Sıra No:612, Seri No: 24, Ġstanbul. UNECE Manual on Meethodolies and Criteria for Harmonized Sampling Assessments, Monitoring and Analysis of Effects of Air Pollution on Forest. Programme Co-ordinating Center, UN/ECE, Hamburg, Geneva. 24

14 Yücel, M Çevre Sorunları, Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Genel Yayın No:109, Ç.Ü. Ziraat Fakültesi, Ofset Atölyesi, Adana. Yüksel, B Anadolu Karaçamlarını Bekleyen Çam Ġbre Kını Akarı (Trisetacus pini Nal.) Tehlikesi, A new harmful, the pine needle sheath mite (Trisetacus pini (Nal.)) on Crimean Pine, 1st International Symposium on Protection of Natural Environment and Erhami Karaçam, (Pinus nigra Arnold ssp. pallasiana (Lamb.) Holmboe var. pyramidata (Acat.) Yaltırık), 23-25th Semtember 1999, Kütahya,