Çocuklarda Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Ebeveynlerinde Aksiyeteye Neden Olan Bir Unsur mudur?

Transkript

1 ORIGINAL RESEARCH / ORİJİNAL ARAŞTIRMA 2016 Çocuklarda Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Ebeveynlerinde Aksiyeteye Neden Olan Bir Unsur mudur? Is Attention Deficit Hyperactivity Disorder in Offsprings a Causal Factor in Their Parent s Anxiety? AUTHORS / YAZARLAR Fatih Yıldız Ufuk Bal Adana Çukurova Dr. Aşkım Tüfekçi Devlet Hastanesi Psikiyatri Bölümü, Adana Murat Yıldız Özge Sak Aydın Ersin Akpınar ÖZET Amaç: Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu tanılı bir çocuk, ailenin işlevselliğini bozar, duygusal sorunlara ve ağır bir ebeveynlik yüküne neden olur. Çalışmamızda, çocuklarda dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu tanısı ile ebeveyn anksiyetesi arasındaki ilişkiyi incelemeyi amaçladık. Yöntem: Polikliniğe başvuran dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu tanılı çocuğu olan ebeveynlerden (n=39) yazılı onam alınarak anket yapıldı. Ankette, ebeveynlerin yaşı, eğitim düzeyi, medeni durumu, Beck Anksiyete İndeksi kullanılarak ebeveynlerin anksiyete durumu, çocuğun yaşı, cinsiyeti ve dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu tanısını alma süresi soruldu. Veriler uygun istatistik programı kullanılarak hesaplandı. Bulgular: Çocukların dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu tanısı sonrası izleme süresi ortalama 17,4±21,8 ay idi. Ebeveynlerin Beck Anksiyete Skoru ortalaması 7,56±4,7 idi. Çocukların tanı-takip süresi ile ebeveynlerin anksiyetesi karşılaştırıldığında anlamlı ilişki bulundu ve tanı ve takip süresi arttıkça anksiyete skorunun arttığı görüldü. Sonuç: DEHB tanılı çocukların ebeveynlerine psikososyal destek verilmeli ve problem çözme becerilerinin arttırılması için danışmanlık yapılmalıdır. Ebeveyn anksiyetesinin, ortaya çıkış nedenleri ve sonuçlarıyla değerlendirilmesi, sağlık hizmeti sunucularının bütüncül bir yaklaşım benimsemesini sağlar. Benzer sorunları yaşayan ebeveynlerden destek grupları oluşturulabilir, böylelikle sosyal izolasyon ve stigmatizasyonun önüne geçilebilir. Ebeveynler, streslerinin azalmasına yönelik etkinliklere yönlendirilebilir. Birinci basamak hekimlerinin, dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu ve ebeveyn anksiyetesi ilişkisi göz önünde tutularak, koruyucu önlemler konusunda farkındalığı arttırılmalıdır. Anahtar kelimeler: dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu, ebeveynler, anksiyete ABSTRACT Aim: Attention deficit hyperactivity disorder diagnosis of offsprings deteriorates family functioning, causes emotional problems and heavy parental burden. In our study, we investigated the probable link between the attention deficit hyperactivity disorder diagnosis and parent s anxiety. Methods: Parents of children with attention deficit hyperactivity disorder diagnosis (n=39) submitted informed consent upon their clinic visit and filled in questionnaire. Parent s age, educational status, anxiety level through Beck Anxiety Inventory, child s age and gender, and follow up period after initial attention deficit hyperactivity disorder diagnosis are inquired. Data is processed with appropriate statistical programme. Results: Average follow up period after initial attention deficit hyperactivity disorder diagnosis was 17,4±21,8 months. Average Beck Anxiety Score for parents was 7,56±4,7. Comparison of follow up period after diagnosis with parents anxiety yielded statistical significant result and showed that as duration prolongs so does parents anxiety. Conclusion: Consultation for better problem solving skills and psychosocial support should be offered to parents of children with attention deficit hyperactivity disorder diagnosis. Evaluation of causes and outcomes of parent anxiety will ensure health care providers to embrace an holistic approach. Parents with similar concerns can constitute support groups, and thus thward social isolation and stigmatisation. They can be directed to stress reduction activities. Taking into consideration of the link between attention deficit hyperactivity disorder diagnosis and parent anxiety, primary care physicians should build awareness on preventive measures. Keywords: attention deficit hyperactivity disorder, parents, anxiety Corresponding Author / İletişim için Dr. Fatih Yıldız Çukurova Fakültesi Bilim Dalı, Adana, Türkiye E-posta: fatih1407@hotmail.com Date of submission: / Date of acceptance:

2 Euras J Fam Med 2016;5(2):86-90 Giriş Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB) çocukların %3 ile 7 sini etkileyen, erkeklerde 3 kat daha yaygın görülen, kronik bir nöro-gelişimsel bozukluktur (1). Ülkeler arasında benzer yaygınlık gözlenir (2). Davranış sorunları, öğrenme güçlükleri ve diğer ruhsal rahatsızlıklarla sıklıkla birliktelik sergiler. Tanısında dikkat eksikliği, hiperaktivite ve dürtüsellik olmak üzere başlıca üç unsur temel alınır (3). Bu semptomların 6 ile 12 yaş arasında başlamış olması ve altı aydan uzun sürmesi, çocuğun yaş düzeyine göre beklenmeyecek düzeyde olması gerekir. Okul çağındaki çocuklarda, özellikle dikkatsizlik semptomu başarısız performansa neden olabilir (4). Çocuklar ve ergenlerde en yaygın çalışılmış ve tanısı konulmuş psikiyatrik bozukluk olmasına karşın, olguların çoğunda neden bilin- memektedir. Çocuklukta tanısı konulan olguların %30-50 sinde belirtiler erişkinliğe sarkar (5). Bu konuda enerji içeceklerinin de etkili olduğu düşünülmüş: kafein dikkati artırabilir, fakat çocuklarda kan basıncı artışı ve uyku bozuklukları yapabilir. Kafein alışkanlığı olan çocuklarda ara verildiğinde, dikkat azalmakta, reaksiyon zamanı geçici olarak artmaktadır. Benzer biçimde, kafein dozu arttıkça çocuktaki reaksiyon zamanı azalmaktadır (6). Rahatsızlığı, normal etkinlik artışından ve diğer bozukluklardan ayırt etmek güç olabilir (7). Tedavi yaklaşımları; uyarıcı ilaç tedavisini, diyet önerilerini ve desteklerini, davranışsal müdahaleler ile danışmanlığı içerir. DEHB li bir çocuk, ailenin işlevselliğini olumsuz etkiler, duygusal sorunlara ve ağır bir ebeveynlik yüküne neden olur (8). Adı geçen duygusal sorunların başında ise anksiyete yer alır. Anksiyete iç huzursuzluk, gergin davranışlar, bedensel yakınmalar ve ruminasyonlarla gider. Beklenen olaylara yönelik, ani bir ölüm tehditi benzeri bunaltı hissi vardır (9). Anksiyeteyi anlık, gerçek veya algılanan tehditlere tepki niteliğindeki korkudan ayırmak gerekir; anksiyetede gelecekte sıkıntı yaratacağına inanılan bir durum üzerine kafa yorma söz konusudur. Sıklıkla kas gerginliği, huzursuzluk, yorgunluk ve odaklanma güçlüğü de eşlik eder. Anksiyete şiddeti yüksekse ve uzun bir süre devam ederse, bireyde anksiyete bozukluğu olduğu söylenebilir. DEHB nun aile üzerindeki baskısı; ebeveynlerde halihazırda bir psikopatoloji olduğunda, aile içi sorunların varlığında, çocuktaki yetersizlik ve sorunların aşırılığında, çocuk ile ebeveynlerin kişilik ve davranım örüntülerinin uyumsuzluğunda belirginleşir (10). Özellikle annelere çocuklarının koruyucusu rolünün biçilmesi, annelere ek bir stres yüklemektedir. Anneler ve çocukları, devamlı olarak eleştri, stigmatizasyon ve toplumsal dışlanma deneyimlerler. Çocuklarının tedavi seçenekleri konusunda da sıklıkla kafa karışıklığı yaşamaktadırlar. Çalışmamızda, ebeveyn anksiyetesi ile çocuklarda dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu tanısı arasındaki ilişkiyi inceledik. Yöntem Polikliniğe başvuran DEHB tanılı çocuğu olan ebeveynlerden yazılı onam alınarak anket yapıldı. Çalışma çocuk psikiyatri polikliniğinde 2014 ocak ayında yapılmış olup, toplam başvuru sayısı ocak ayı içerisinde 320 hastadır. Bunlardan 80 hastanın ebeveynine anket önerilmiş. 39 ebeveyn kabul etmiştir. Ankette, ebeveynlerin yaşı, eğitim düzeyi, medeni durum, Beck Anksiyete İndeksi kullanılarak ebeveynlerin anksiyete durumu, çocuğun yaşı, cinsiyeti ve DEHB tanısını alma süresi soruldu. Veriler uygun istatistik programı kullanılarak hesaplandı. Bulgular Çalışmaya alınan 39 ebeveyn (anne/baba: 28/11) in yaş ortalamaları 40,77± 6,23 yıl (minimum: 29; maksimum: 54) idi. Ebeveynlerin %48,7 si (n=19) ilköğretim, %35,9 u (n=14) lise, %15,4 ü (n=6) üniversite mezunuydu. Ebeveynlerin hepsi eşi ile birlikte yaşıyordu. Çocukların yaş ortalamaları 11,08±2,84 (6-17). Çocukların %71,8 i (n=28) erkekti. Çocukların DEHB tanısı sonrası izleme süresi ortalama 17,4±21,8 ay (minimum:1- maksimum: 72) idi. Ebeveynlerin Beck Anksiyete Skoru ortalaması 7,56±4,7 (minimum:2 maksimum: 22) idi. Anne baba anksiyete düzeylerinin karşılaştırılmasında anlamlı fark saptanmadı (p=0,72). Çocukların tanı-takip süresi ile ebeveynlerin anksiyetesi karşılaştırıldığında anlamlı ilişki bulundu ve tanı ve takip süresi arttıkça anksiyete skorunun arttığı görüldü (p=0.05). 87

3 Yıldız F ve ark. Çocuklarda Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Ebeveynlerinde Aksiyeteye Neden Olan Bir Unsur mudur? Tartışma DEHB konusundaki çalışmaların çoğu, niceliksel yöntemleri, tanısal yaklaşımları, ebeveynlik rollerini ve tedavi girişimlerini kapsamaktadır (11). Çalışmamızda örneklem grubu ve sonuçların genelleştirilebilirliği az olmakla birlikte, niteliksel bir çalışma olması itibariyle ilgili literatüre katkıda bulunma hedefini karşılamaktadır. Bu tip niteliksel çalışmalar, DEHB nin çocuğun yaşamının her alanını olumsuz etkilediğini göstermektedir (12). Ebeveynler, çocuk- larının duygudurumlarındaki değişikliklere odaklanırlar, çoğu zaman çocuklarının davranışlarına paralel olarak kendi duygudurumları da değişir. DEHB de çocuklarda gözlenen davranış sorunlarını takip etmek için sürekli uyanık olma ve zindelik gereksinimini, ebeveynlerde anksiyete doğuran bir süreç izler. Yoğun bakım verme ve yeterince dinlenememe, ebeveyn anksiyetenin başlıca nedenlerindendir. Bulgularımız, DEHB li çocukların ebeveynlerinde duygusal sıkıntı, suçluluk ve ilişki zorluklarının tespit edildiği diğer çalışmalara benzerlik göstermektedir (13). DEHB nin özellikle anneler olmak üzere ebeveynlere getirdiği yükler, toplumlar arasında yakın paternler sergilemektedir. Annelerin stres ve anksiyetesi, süreç içerisinde sıklıkla depresyona dönüşebilmektedir (14). Ebeveynin ruhsal durumu, nasıl bir ebeveynlik per- formansı sergileceğini belirler. Birçok kültürde, çocuğun büyüme ve gelişiminde anneye atfedilen rol, aynı zamanda süreç içerisinde annenin suçlanmasını birlikte getirmiştir. Bu duruma ruh sağlığı bireylerinin, psikiyatrik görüşmeler sırasındaki tavrı da katkıda bulunmaktadır. Aile bireyleri ve arkadaşların dahi olumsuz tavır takındıkları bir dönem sonunda anne, bizzat kendini suçlu görmeye başlayabilir (15). Suçluluk duygularının, uygun ebeveynlik rolünün yerine getirilmesine ket vurduğu ve yaygın olarak gözlendiği bildirilmiştir (16). Anneleri hedef gösteren, yıkıcı sonuçları olan suçluluk duygularını körükleyen, annenin sorumluluğuna ve çocuğun zarar verici davranışlarına odaklanan çalışmalar da yayınlanmıştır (17). Ebeveynlerin birlikteliği ve çocukla etkileşimlerinin sağlıklı yansımlarını ortaya koyan kanıtlara karşın, suçlama tavrından vazgeçil- memiştir (18). Ebeveyn anksiyetesi, DEHB nun stigmatizasyonuyla bir kat daha artmaktadır (19). Anneler, çocukların bakımıyla birincil derecede ilgilendiklerinden sosyal etkileşimleri de fazla olmak- ta, dolayısıyla babalardan fazla stigmatizasyonla karşılaşmaktadırlar. Ayrıca annelerin çoğu DEHB li çocuklarının tedavisinde, eşlerinden yeterli desteği görmemekten yakınmaktadırlar. Çalışmamıza katılan anne ve baba sayılarının dağılımında da, görüşülen annelerin (n=28) ile babalardan (n=11) iki kat fazla olduğu görülmektedir. Yukarıdaki tartışmaları destek- leyecek şekilde çalışmamızda anne ve babaların anksiyete düzeyleri karşılaştırıldığında anne ile baba arasında anlamlı bir fark olmadığı gözlendi. DEHB nin şiddeti ve süresi arttıkça, ailenin geneli üzerine olumsuz yansımaları ve ebeveynlerdeki anksiyete düzeyi artmaktadır (20). Çalışmamızda da tanı ve takip süresi arttıkça anksiyete skorunun arttığı görüldü (p=0.05). DEHB olmayan çocukların ebeveynleri, sıklıkla DEHB li çocukların davranış sorunlarının disiplin azlığından kaynaklandığını öne sürmektedirler (21). Burada da görüldüğü üzere, DEHB li çocukların ebeveynlerinin stigmatizasyonunda ve anksiyetelerinde en önemli unsurlardan birisi, DEHB davranış örüntülerinin ortaya çıkışında ebeveynlerin katkıları olduğu inancıdır. Ebeveynlerin anksiyetesine neden olan ve dikkat edilmesi gereken bir diğer konuda, DEHB tedavisinde kullanılan ilaçlar hakkında olumsuz kamuoyu görüşüdür. İlaçların kötü şöhreti ile çocuklarına en uygun tedaviyi sunma ikilemi arasında kalan ebeveynlerin anksiyetesi artmaktadır. Klinik deneyimlerimizde ve çalışmamız boyunca, ebeveynler bu konuyu sıklıkla dillendirmiştir. DEHB de ilaç tedavisi ve psikoterapi uygulama- ları konusunda, aile bireylerinin bilgilendirilmesinin önemi açıktır. Frei ve ark. (22) araştırmalarının sonucunda dikkat eksikliği ve hiperaktif çocuklarda, özellikle davranışsal ve kognitif alanda homeopatinin efektif olduğunu göstermişlerdir. Ancak kişiye özgü ilaç seçimi, homeopatın deneyimi, algoritmalar ve protokollerin olmayışı gibi sebeplerle homeopati standardize edilememektedir (23). Diğer merak edilen konu, enerji içecekleridir. Enerji içeceklerinin terapötik bir faydası bulunmamaktadır. İçeriklerinin bilinen ve bilinmeyen farmakolojik özellikleri, bu içecekleri çocuk sağlığı açısından olumsuz tüketim maddelerine dönüştürmektedir. Emniyetli tüketim 88

4 Euras J Fam Med 2016;5(2):86-90 seviyesi bilinmediğinden aşırı kullanımı ve diğer ilaçlarla kullanımı zararlı olabilir. Hekimler bu konuda ebeveynleri bilgilendirmeli ve eğitmelidir (24). Çocuklardaki anksiyetenin, annenin stres ve anksiyetesinin bir izdüşümü olduğu, aşırı koruyucu ve olumsuz ebeveyn paterni sergileyenlerin çocuk- larında daha sık gözlendiği belirtilmiştir (25). Ebeveyn anksiyetesi, çocuğun duygulanımına doğrudan yansımasından anlaşılacağı üzere, klinik açıdan dikkat gerektiren bir konudur. Bu bakımdan, DEHB tedavisinde bütüncül yaklaşımın önemi birkez daha vurgulanmalıdır. Sonuç Son yıllarda yaygınlığı ve önemi artan DEHB, bu tanıyı alan çocukların ebeveynlerinde aksiyete düzeyini arttırmaktadır. DEHB tanısı ile izlenen çocukların ebeveynlerine psikososyal destek verilmeli ve problem çözme becerilerinin arttırılması için danışmanlık yapılmalıdır. Ebeveynlerin anksiyetele- rinin, ortaya çıkış nedenleri ve sonuçlarıyla değerlendirilmesi, sağlık hizmeti sunucularının bütüncül bir yaklaşım benimsemelerini sağlar. DEHB li çocukların aile bireylerinin, özellikle anneler olmak üzere ebeveynlerinin desteklenmesi, klinik sonuçların başarısını arttıracaktır. Birçok ülkede ailelere destek sistemleri geliştirilmiş, çocukların okul hizmetleri düzenlenmiş, bu konuda uzmanlaşmış meslek gruplarının eğitimlerine önem verilmiştir. Benzer sorunları yaşayan ebeveynlerden destek grupları oluşturulabilir, böylelikle sosyal izolasyon ve stigmatizasyonun önüne geçilebilir. Ebeveynler, streslerinin azalmasına yönelik etkinliklere yönlendirilebilir. Ülkemizde de DEHB tedavisinde, ebe- veynlerin ruhsal durumlarını kapsayan bütüncül yaklaşımların önü açılmalıdır. Birinci basamak hekimlerinin, DEHB ve ebeveyn ilişkisi göz önünde tutularak, koruyucu önlemler konusunda farkındalığı arttırılmalıdır. Çalışmamızda hasta sayısının az olması ve katılımcıların sosyokültürel yapısının topluma genelleştirilememesi, kısıtlılıklar arasındadır. DEHB li çocukların ebeveynlerinde, anksiyete gelişimi ile ilgili daha geniş katılımlı çalışma yapılması gerekmektedir. Kaynaklar 1. Mattox R, Harder J. Attention deficit hyperactivity disorder (ADHD) and diverse populations. Child Adolesc Soc Work 2007;24(2): Willcutt EG. The prevalence of DSM-IV disorder: a meta-analytic review. Neurotherapeutics 2012;9(3): Chan E, Hopkins M, Perrin J, Herrerias C, Homer C. Diagnostic practices for attention defict hyperactivity disorder: a national survey of primary care physicians. Ambul Pediatr 2005;5(4): Baş Yılmaz G. Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Olan Bir Öğrencinin Teneffüs Saatlerinde Akranları ile Olan İletişim Davranışları (tez). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi; Wilens TE, Biederman J, Spencer TJ. Attention-deficit/hyperactivit y disorder across the lifespan. Annu Rev Med 2002;53(1): Temple JL. Caffeine use in children: what we know, what we have left to learn, and why we should worry. Neurosci Biobehav Rev 2009;33(6): Kratochvil CJ, Vaughan BS, Barker A, Corr L, Wheeler A, Madaan V. Review of pediatric attention deficit/hyperactivity disorder for the general psychiatrist. Psychiatr Clin North Am 2009;32(1): Seipp CM, Johnston C. Mother son interactions in families of boys with disorder. J Abnorm Child Psychol 2005;33(1): Davison GC. Abnormal psychology. Toronto: Veronica Visentin; p. 10. Pfiffner LJ, McBurnett K. Family correlates of 89

5 Yıldız F ve ark. Çocuklarda Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Ebeveynlerinde Aksiyeteye Neden Olan Bir Unsur mudur? comorbid anxiety disorders in children with attention deficit/hyperactivity disorder. J Abnorm Child Psychol 2006;34(5): Smoot L, Boothby A, Gillett R. Clinical assessment and treatment of ADHD in children. Int J Clin Pract 2007;61(10): Shattell M, Bartlett R, Rowe T. I have always felt different : the experience of disorder in childhood. J Pediatr Nurs 2008;23(1): Harborne A, Wolpert M, Clare L. Making sense of ADHD: a battle for understanding? parents views of their children being diagnosed with ADHD. Clin Child Psycho Psychiatry 2004;9(1): West J, Houghton S, Douglas G, Wall M, Whiting K. Levels of self-reporting depression among mothers of children with disorder. J Atten Disord 1999;3(1); Jackson D, Mannix J. Giving voice to the burden of blame: a feminist study of mothers experiences of mother blaming. Int J Nurs Pract 2004;10(4): Kuhn JC, Carter AS. Maternal self-efficacy and associated parenting cognitions among mothers of children with autism. Am J Orthopsychiatry 2006;76(4): Fernandez MC, Arcia E. Disruptive behaviors and maternal responsibility: a complex portrait of stigma, self-blame and other reactions. Hispanic Journal of Behavioral Sciences 2004;26(3): Keown LJ, Woodward LJ. Early parent child relations and family functioning of preschool boys with pervasive hyperactivity. J Abnorm Child Psychol 2002;30(6): Green SE. What do you mean what s wrong with her? : stigma and the lives of families of children with disabilities. Soc Sci Med 2003;57(8): Gray DE. Everybody just freezes. everybody is just embarrassed : felt and enacted stigma among parents with high functioning autism. Sociology of Health & Illness 2002;24(6): Norvilitis JM, Scime M, Lee JS. Courtesy stigma in mothers of children with disorder: a preliminary investigation. J Atten Disord 2002;6(2): Frei H, Everts R, von Ammon K, Kaufmann F, Walther D, Hsu-Schmitz SF, et al. Homeopathic treatment of children with attention deficit hyperactivity disorder: a randomised, double blind, placebo controlled crossover trial. Eur J Pediatr 2005;164(12): Sezer Ö. Türkiye de yeni parlayan bir integratif tıp yöntemi: Homeopati. Euras J Fam Med 2015;4(1): Doğaner YÇ. Genç nesilde tüketimi giderek artan bir tehlike: enerji içecekleri. Euras J Fam Med 2012;1(2): Arı E. Dikkat Eksikliği Ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) Olan Çocuğa Sahip Ailelerin Yaşadıkları Kaygı Düzeyi, Algıladıkları Sosyal Destek Ve Ana-Babalık Tutumlarının İncelenmesi (tez). Ankara: Gazi Üniversitesi;