T.C. ATILIM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İÇ MİMARLIK VE ÇEVRE TASARIMI ANA BİLİM DALI

Transkript

1

2 T.C. ATILIM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İÇ MİMARLIK VE ÇEVRE TASARIMI ANA BİLİM DALI ANKARA KARACABEY KÜLLİYE YAPI GRUBUNDA BULUNAN KARACABEY ÇİFTE HAMAMI İÇ MEKAN ANALİZİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Ş. Çağlayan EROL Tez Danışmanı Doç. Dr. Şule PFEIFFER TAŞ Ankara-2012

3

4 i TEŞEKKÜR Ankara Karacabey Çifte Hamamı İç Mekan Analizi adlı tez çalışmamı, büyük sabır ve hoşgörü ile yönettiği ve değerli bilgilerini benimle paylaştığı için başta danışmanım Sayın Doç. Dr. Şule Pfeiffer Taş a teşekkürlerimi sunarım. Her türlü yardımı esirgemeyen Vakıflar Genel Müdürlüğü Ankara Bölge Müdürlüğü, Sanat Eserleri Şube Müdürü Sayın Algun Gören e, Sanat Eserleri ve Yapı İşleri Dairesi Başkanlığı Arşiv Sorumlusu Sayın İbrahim Şanal a, Sayın arkeolog Nuri Dağ a ve çalışmam süresince beni hiçbir zaman manevi destekleriyle yalnız bırakmayan aileme değerli yardımları ve destekleri için sonsuz teşekkürlerimi sunarım.

5 ii ÖNSÖZ Ankara da XV. yüzyıl yapılarından olan Karacabey Çifte Hamamının iç mekan analizi bu tezin konusunu oluşturmaktadır. Yapının Ankara ilinde konumlanması nedeniyle Ankara nın XV. yüzyıldaki fiziksel ve sosyal durumu, lü yıllarda Osmanlı da dini ve sosyal yapıların tarihçesi ile birlikte ele alınmıştır. Ayrıca çalışmanın kuramsal çerçevesinde, Karacabey Çifte Hamamının günümüz genel özellikleri, mimari tanımlamaları, günümüze kadar yapılan restorasyon tanımlamaları ve değerlendirmeleri yapılmış, iç mekan tasarımı önerileri sunulmuştur. Yapının korunarak ve gerekli belgelemeler yapılarak gelecek nesillere aktarılması, iç mekan öğelerinin günümüzdeki durumunun tespiti ve restorasyon sonrası iç mekan tasarımı gerekliliğinin vurgulanması çalışmanın amacını oluşturmaktadır.

6 iii İÇİNDEKİLER TEŞEKKÜR i ÖNSÖZ ii İÇİNDEKİLER iii TERMİNOLOJİ vi KISALTMALAR.... ix TABLOLAR... x ŞEKİLLER... xi RESİMLER.... xiii 1. BÖLÜM GİRİŞ TEZİN KONUSU AMACI VE ÖNEMİ YÖNTEM Kuramsal Çerçeve Araştırmanın Problemi Araştırmanın Hipotezleri Sınırlılıklar Veri Toplama Yöntemi Veri Analizi EKLER BÖLÜM XV. YÜZYILDA ANKARA ŞEHRİ GENEL ÖZELLİKLERİ XV. YÜZYILDA ANKARA ŞEHRİ Fiziksel Yapı Yerleşim Yapısı

7 iv 3. BÖLÜM LÜ YILLARDA ERKEN DÖNEM OSMANLI MİMARİSİNDE DİNİ VE SOSYAL YAPILAR KÜLLİYE YAPI GRUBUNDA CAMİLER ERKEN DÖNEM OSMANLI HAMAM MİMARİSİ ÖZELLİKLERİ Erken Dönem Osmanlı Hamamlarının Bölümleri ve İşlevleri Soyunmalık Bölümü Ilıklık Bölümü Sıcaklık Bölümü Çatı Örtü Sistemleri Külhan Bölümü Isıtma Tesisatı Su Tesisatı ve Su Depoları BÖLÜM ANKARA KARACABEY KÜLLİYE YAPI GRUBU GÜNÜMÜZDEKİ KONUMU VE GENEL ÖZELLİKLERİ KARACABEY CAMİ VE TÜRBESİ Karacabey Cami ve Türbesi Konumu Karacabey Cami ve Türbesi Tarihçesi KARACABEY ÇİFTE HAMAMI KONUMU VE TARİHÇESİ Karacabey Çifte Hamamı Konumu Karacabey Çifte Hamamı Tarihçesi BÖLÜM ANKARA KARACABEY ÇİFTE HAMAMI GÜNÜMÜZE AİT MİMARİ TANIMLAMALARI VE DEĞERLENDİRMELERİ DIŞ CEPHE MİMARİ TANIMLAMASI VE DEĞERLENDİRME. 48

8 v Külhan Çatı Örtüleri İÇ MEKAN MİMARİ TANIMLAMASI VE DEĞERLENDİRME Erkekler Bölümü İç Mekan Tanımlaması Kadınlar Bölümü İç Mekan Tanımlaması Karşılaştırma ve Değerlendirme BÖLÜM SONUÇ VE ÖNERİLER KADINLAR BÖLÜMÜ SOYUNMALIK İÇ MEKAN TASARIMI ÖNERİSİ SONUÇ KAYNAKÇA 121 EKLER 125 ÖZET ABSTRACT 145

9 vi TERMİNOLOJİ Ahşap Hatıl : Yığma veya hımış yapıda, ağırlığı yatay olarak dağıtmak ve duvarların düşey doğrultudaki çatlamalarını önlemek üzere duvarın içine yatay olarak boydan boya uzatılan ahşap bağlama öğesi. (Hasol, 2010: 202) Apoditerium : Hamamlardaki soyunma, kıyafet değiştirme odası. (Yegül, 2010: 309) Caldarium : Hamamlardaki ana sıcaklık mekanı. (Yegül, 2010: 310) Eyvan : Üç yanı duvarla çevrili, ana mekana bakan yüzü açık dikdörtgen planlı hacim. (Hasol, 2010: 165) Fil Gözü : Hamamların çatı örtülerinde bulunan, üstü topuzlu fanus biçiminde tepe camı. (Hasol, 2010: 168) Hypocaust : Alttan ısıtılan ocak anlamına gelir ve Roma Hamamlarının en önemli ısıtma sistemidir. Tam olarak gelişmiş Hypocaust larda ısıtılan mekanın tabanı kısa payeler üzerinde taşınır. Böylece döşemenin altında oluşturulan boşluk, dışarıda yakılan bir ocağın sağladığı sıcak gazlarının dolaşımı ile ısıtılır. (Yegül, 2010: 312) İmaret : İmaret sözü Arapça, mimarî yapıt anlamına el-imaret sözünden gelmektedir. Cami, medrese, hastane, aşhane, hankah, türbe, hamam ve hatta kale gibi yapılar topluluğuna imaret denilmektedir. (Hasol, 2010: 220) Kabara : Yarım küre biçiminde çıkıntılı, ileriye doğru taşkın olan taş. (Hasol,2010: 230) Kubbe : Küre takkesi, yarım küre ya da toparlakça kümbet biçimi verilen yapı örtüsü; bir kemer yayının tepe noktasından inen dikin çevresinde dönmesiyle meydana gelen örtü. (Hasol, 2010: 284) Künk : Betondan ya da topraktan yapılan pis su veya drenaj borusu. (Hasol, 2010: 294)

10 vii Mihrabiye : Taçkapılarda her iki yanda yer alan mihrap benzeri hücre.(hasol,2010: 322) Mukarnas : Düşey bir yüzeyden üzerinde bulunan daha taşkın bir yüzeye geçmek ve ona bindirmelik görevi yapmak için taş ya da tuğladan küçük prizmalar şeklinde, birbiri üzerine oturan bindirmeliklere verilen ad. (Hasol, 2010: 333,334) Niş : Çoğunun üstü kemerli duvar hücresi. (Hasol, 2010: 340) Pandantif : Bir kubbeyi taşıyan kemerler ile kubbe kaidesinin arasını kapatan ve kare bir plandan kubbenin dairesel kaidesine geçmeyi sağlayan üçgen; üçgen bingi. (Kuban, 2010: 47,48) Stalaktit : Damla damla akan sarkıt. (Hasol, 2010: 428) Şadırvan : Ortasında yüksekçe bir yerden şarıltı ile bol su akan havuz ya da çevresi musluklu duvarla çevrilmiş su haznesi. (Hasol, 2010: 439) Tepidarium : Hamamlarda ılıklık alanı. (Yegül, 2010: 314) Tonoz : Biçimi alttan içbükey olmak üzere taş ya da tuğla ve harçla örülmüş yarım silindir biçiminde tavan; bir kemerin ötelenmesi ile meydana gelen örtü. (Hasol, 2010: 464) Tromp : Bir bina köşesine bindirmeli olarak örülen tonoz parçası; kare planlı kubbeli bir yapının duvarları arasındaki köşelerin üst bölümüne yapılan ve binanın üstünü sekiz kenarlı bir şekil haline koyarak kubbenin oturmasına elverişli bir kaide meydana getirmek üzere köşeleme örülen tonoz, tonoz bingi. (Hasol, 2010: 470) Türk Üçgeni : Türk mimarlığında duvarla kubbe arasında bir geçiş örgesi olarak kullanılmış üçgen. (Hasol, 2010: 478) Tüteklik : Hamamlarda duvarlar içinde bırakılmış olan dar duman bacalarına verilen ad. (Hasol, 2010: 478)

11 viii Zaviye : 1. Köşe; açı. (Hasol, 2010: 508) 2. Selçuklu zamanında kurulmaya başlamış, Osmanlı döneminde etkinliği olan külliye yapı grubunda yer alan yapı türüdür. (Kuban, 2008: 219)

12 ix KISALTMALAR a.g.e. : Adı geçen eser. a.g.m.: Adı geçen makale bkz. : Bakınız yy : Yüzyıl VGM : Vakıflar Genel Müdürlüğü

13 x TABLOLAR Tablo 1 Karacabey Hamamı Kültür Bakanlığı KTBKVE Veri Tabanı Bilgileri...45 Tablo 2 Karacabey Hamamı Kültür Bakanlığı KTBKVE Veri Tabanı Bilgileri...45

14 xi ŞEKİLLER Şekil 1 Ankara İli, XV. Yüzyıl Topografyasını Gösterir Harita( M.Tunçer Arşivi) 11 Şekil 2 XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Ankara İli Mahallelerini Gösterir( M.Tunçer Arşiv...12 Şekil 3 Osmanlı Hamamlarında Soyunmalık Bölümlerini Gösterir Şekil..23 Şekil 4 Semavi Eyice ye Ait Türk Hamamlarında Başlıca Sıcaklık ve Halvet Plan Tipleri 26 Şekil 5 - Fetih Öncesi Hamam Tipolojisi - Sıcaklık Planına Göre (Doğan Kuban)...28 Şekil 6 Yunanistan da Bulunan Osmanlı Hamamları Tipolojisi (Eleni Kanetaki)...29 Şekil 7 Fikret Yegül e Ait Tipik Bir Roma Hamamının Hypocaust Isıtma Sistemi Şeması Şekil 8 Osmanlı Hamamında Külhan ve Isıtma Sistemi Kesiti ( Kemal Ahmet Aru)...35 Şekil 9 Karacabey Cami Planı (1969)(E.H.Ayverdi)...40 Şekil 10 Ankara Karacabey Türbesi Planı (1969) (E.H.Ayverdi)..43 Şekil 11 - Ankara İli, Altındağ İlçesi Hamamönü Semtinde Konumlanmış Karacabey Hamamını Gösterir Harita(2011)..46 Şekil 12 Ankara İli, Altındağ İlçesi Hamamönü Semti Karacabey Mahallesinde Konumlanmış Külliye Yapı Gruplarını Gösterir Harita(2011)...46 Şekil 13 Karacabey Hamamı Planı Erkekler ve Kadınlar Bölümü Çatı Örtüsü Analizi, 2012 (Ç.Erol).60 Şekil 14 Ankara Karacabey Hamamı Planı (1969) (E.H.Ayverdi)...64

15 xii Şekil 15 Ankara Karacabey Hamamı Kesiti (1969) (E.H.Ayverdi)..65 Şekil 16 Karacabey Hamamı Planı,2012 (Ç.Erol) Şekil 17 Karacabey Hamamı Erkekler Bölümü Güney Görünüşü,1981 (VGM Arşivi).68 Şekil 18 Karacabey Hamamı Erkekler Bölümü Soyunmalık Planı (1940) (VGM Arşivinden) Şekil 19 Karacabey Hamamı Erkekler Bölümü Soyunmalık Planı(1981) (VGM Arşivinden) 72 Şekil 20 Karacabey Hamamı Erkekler Bölümü Planı(1940) (VGM Arşivi).75 Şekil 21 Karacabey Hamamı Erkekler Bölümünü Gösteren Kesit (VGM Arşivi). 79 Şekil 22 Karacabey Hamamı Planı, 1987 (İ.Aslanoğlu).90 Şekil 23 Karacabey Hamamı Kesitleri, 1987 (İ.Aslanoğlu) Şekil 24 Karacabey Hamamı Soyunmalıklar Bölümlerini Gösteren Kesit (VGM Arşivi)...95 Şekil 25 - Karacabey Hamamı Kadınlar Bölümü Soyunmalık Planı (1940) (VGM Arşivinden)...98 Şekil 26 Karacabey Hamamı Sıcaklıkları Gösteren Kesit (VGM Arşivinden)..103 Şekil 27 Karacabey Hamamı Plan Şeması ile Benzerlik Gösteren Hamamlar,2012 (Ç.Erol) Şekil 28 Kadınlar Bölümü Soyunmalık Planı(1981) (VGM Arşivinden).113 Şekil 29 Kadınlar Bölümü Soyunmalık Önerisi Planı, 2012 (Ç.Erol).114

16 xiii RESİMLER Resim 1 İznik Hacı Özbek Cami, Resim 2 Bursa Ulu Cami, Resim 3 Bursa Yıldırım Cami, Resim 4 Bursa Muradiye Cami, Resim 5 Bursa Yeşil Cami, Resim 6 Karacabey İmareti, Resim7- Karacabey İmareti, Resim 8 Karacabey Cami Son Cemaat Yerindeki Taç Kapı Üzerindeki Kubbe,1987(İ.Aslanoğlu) 42 Resim 9 Karacabey Cami Taç Kapısı, 1987 (İ.Aslanoğlu) 42 Resim 10 Karacabey Hamamı 1970 li Yıllar Öncesi (VGM Arşivi)...49 Resim 11 Karacabey Hamamı Güney Cephesi, 2010 (Ç.Erol). 49 Resim 12 Karacabey Hamamı Güney Cephesi, 2010 (Ç.Erol).49 Resim 13 Karacabey Hamamı Güney Cephesi Duvar Görünüşü, 2010 (Ç.Erol).. 50 Resim 14 - Karacabey Hamamı 1970 li Yıllar Güney Cephesi (VGM Arşivi).50 Resim 15 Karacabey Hamamı Batı Cephesi,2010 (Ç.Erol)..51 Resim 16 - Karacabey Hamamı 1970 li Yıllar Öncesi Güney ve Batı Cephesi (VGM Arşivi).52 Resim 17 - Karacabey Hamamı Doğu Cephesi Dükkan,1970 li Yıllar Öncesi (VGM Arşivi). 52 Resim 18 Karacabey Hamamı Kuzey Cephesi,2010 (Ç.Erol)..53 Resim 19 Karacabey Hamamı Doğu Cephesi,2010 (Ç.Erol) 53

17 xiv Resim 20 Karacabey Hamamı Doğu Cephesi Külhan Girişi,2010 (Ç.Erol)..53 Resim 21 Karacabey Hamamı Güney Cephesi,1980 li Yıllar Hamamın Doğu Cephesine Bitişik İki Adet Dükkan (VGM Arşivi)...54 Resim 22 - Karacabey Hamamı 1970 lı Yıllar (VGM Arşivi) 54 Resim 23 - Karacabey Hamamı Doğu Cephesi, 2010 (Ç.Erol)...54 Resim 24 Külhan Kuzey Duvarı Görünüşü, 2012 (Ç.Erol) 55 Resim 25 Külhan Bölümü Tavan Görünüşü, 2012 (Ç.Erol)..55 Resim 26 Külhan Batı Duvarı Görünüşü, 2012 (Ç.Erol) 56 Resim 27 Karacabey Hamamı 1970 li Yıllar Öncesi, Kubbelerin Üzerlerindeki Toprak Yığını Kaldırılmadan Önce ( VGM Arşivi)..57 Resim 28 Karacabey Hamamı ve Çevresi 1970 li Yıllar, Kubbelerin Üzerlerindeki Toprak Yığını Kaldırma Çalışmaları Sırasında (VGM Arşivi)...57 Resim 29 Karacabey Hamamı Güney Cephesinden Kubbe Görünüşleri, 1987 (İ.Aslanoğlu) 57 Resim 30 Karacabey Hamamı Doğu Cephesi Çatıya Çıkılan Merdiven, 2010 (Ç.Erol) Resim 31 Kadınlar Bölümü Ilıklıktan Güney Cephesi Halvetine Geçilen Eyvan Üzeri Tonozu,2010 (Ç.Erol)...59 Resim 32 Erkekler Bölümü Sıcaklı Kubbesi,2010 (Ç.Erol) 59 Resim 33 - Karacabey Hamamı Erkekler Bölümü Soyunmalık Çatısı,1970 li yıllar (VGM Arşivi)...61 Resim 34 - Karacabey Hamamı Erkekler Bölümü Soyunmalık Bölümü Eternit Çatısı,2010 (Ç.Erol) Resim 35 Erkekler Bölümü Giriş Kapısı,2010 (Ç.Erol)..69 Resim 36 Erkekler Bölümü Asma Kat Merdiveni,2010 (Ç.Erol) 69

18 xv Resim 37 Erkekler Bölümü Çatı Feneri,2010 (Ç.Erol)...69 Resim 38 Erkekler Bölümü Asma Kat, 2010 (Ç.Erol).70 Resim 39 Erkekler Bölümü Soyunmalık Alanı,2010 (Ç.Erol) 70 Resim 40 Erkekler Bölümü Ilıklık Girişi, 2010 (Ç.Erol).73 Resim 41 - Erkekler Bölümü Ilıklık,2010 (Ç.Erol) Resim 42 - Erkekler Bölümü Ilıklık Kubbesi,2010 (Ç.Erol)...74 Resim 43 - Erkekler Bölümü Sıcaklık Girişi,2012 (Ç.Erol) Resim 44 - Erkekler Bölümü Göbek Taşı,2012 (Ç.Erol) 76 Resim 45 - Erkekler Bölümü Sıcaklığı Göbektaşının Bulunduğu Orta Mekan,1987 (İ.Aslanoğlu).. 77 Resim 46 - Erkekler Bölümü Sıcaklık Kubbe Görünüşü,2012, (Ç.Erol)..78 Resim 47 - Erkekler Bölümü Sıcaklık Kubbe Geçişleri,2012 (Ç.Erol).79 Resim 48 - Erkekler Bölümü Sıcaklık Kubbe Geçişleri,1987 (İ.Aslanoğlu)...79 Resim 49-Erkekler Bölümü Batı Cephesi Eyvanı, 2012 (Ç.Erol).80 Resim 50 - Erkekler Bölümü Doğu Cephesi Eyvanı,2012 (Ç.Erol) Resim 51 - Erkekler Bölümü Kuzey Cephesi Eyvanı,2012 (Ç.Erol) 80 Resim 52 - Erkekler Bölümü Güney Cephesi Eyvanı,2012 (Ç.Erol)...80 Resim 53 - Erkekler Bölümü Eyvan Geçişi Kemer,2012 (Ç.Erol) 81 Resim 54 Erkekler Bölümü Eyvan Kemerleri Geçiş Stalaktit Bezeme,2012 (Ç.Erol).. 81 Resim 55 Erkekler Bölümü Eyvan Kubbesi,2012 (Ç.Erol).83 Resim 56 XIV. yy İzmir / Selçuk Hamam III Sıcaklık Bölümü Kubbedeki Türk Üçgeni Geçişleri (Ş.Pfeiffer-Taş).. 83 Resim 57 Erkekler Bölümü Batı Eyvanı Kubbesinden Geçirilen Tüteklik, 2012 (Ç.Erol) 84

19 xvi Resim 58 Erkekler Bölümü Kuzey Halveti Kubbesi,2012 (Ç.Erol)...85 Resim 59 Erkekler Bölümü Kuzey Halveti (Sauna) Kapısı, 2012 (Ç.Erol)..86 Resim 60 Erkekler Bölümü Kuzey Halveti (Sauna), 2012 (Ç.Erol).. 86 Resim 61 Karacabey Halveti Genel Görünüş,2012 (Ç.Erol).87 Resim 62 Erkekler Bölümü Karacabey Halveti Geçiş Kapıları,2012 (Ç.Erol)..88 Resim 63 Erkekler Bölümü Traşlık Girişi, 2012 (Ç.Erol) 89 Resim 64 Erkekler Bölümü Traşlık,2012 (Ç.Erol) Resim 65 - Karacabey Halvetine Geçilen Alandaki Kubbe Süslemesi,2012 (Ç.Erol)..91 Resim 66 - Karacabey Halveti Kubbe Stalaktitleri,2012 (Ç.Erol).92 Resim 67 - Karacabey Halveti Kubbe Görünüşü,2012 (Ç.Erol)...92 Resim 68 Kadınlar Bölümü Giriş Kapısı,2012 (Ç.Erol)..93 Resim 69 - Kadınlar Bölümü Giriş Alanı,2012 (Ç.Erol) Resim 70 - Kadınlar Bölümü Depo Alanı,2012 (Ç.Erol) Resim 71 - Kadınlar Bölümü Soyunmalık Giriş,2012 (Ç.Erol) Resim 72 - Kadınlar Bölümü Soyunmalık Çatı Feneri,2012 (Ç.Erol) Resim 73 - Kadınlar Bölümü Soyunmalık Kısmı Kolon Görünüşü,2012 (Ç.Erol) Resim 74 - Kadınlar Bölümü Soyunmalık Alanı,2012 (Ç.Erol) Resim 75 - Kadınlar Bölümü Ilıklık Girişi, 2012 (Ç.Erol) Resim 76 - Kadınlar Bölümü Ilıklık,2012 (Ç.Erol) Resim 77 - Kadınlar Bölümü Ilıklık Kubbesi Fil Gözleri,2012 (Ç.Erol).100

20 xvii Resim 78 Kadınlar Bölümü Ilıklık Kubbesi,2012 (Ç.Erol) 100 Resim 79 - Kadınlar Bölümü Sıcaklık Girişi,2012 (Ç.Erol).101 Resim 80 - Kadınlar Bölümü Göbek Taşı ve Halvet Geçişleri,2012 (Ç.Erol) 101 Resim 81 - Kadınlar Bölümü Sıcaklık Kubbesi Fil Gözleri,2012 (Ç.Erol).102 Resim 82 - Kadınlar Bölümü Sıcaklık Kubbesi,2012 (Ç.Erol) 102 Resim 83 - Kadınlar Bölümü Eyvanı Sivri Tonozu,2012 (Ç.Erol)..104 Resim 84 - Kadınlar Bölümü Kuzey Cephe Eyvanı,2012 (Ç.Erol) 104 Resim 85 - Kadınlar Bölümü Güney Cephe Eyvanı, 2012 (Ç.Erol)..105 Resim 86 - Kadınlar Bölümü Güney Cephesi Halvet Görünüşü,2012 (Ç.Erol) Resim 87 - Kadınlar Bölümü Güney Cephesi Halvetinden Kurna ve Musluk Görünüşü,2012 (Ç.Erol) Resim 88 - Kadınlar Bölümü Güney Cephesi Halveti Aynalı Tonozu ve Fil gözleri, 2012 (Ç.Erol) 107 Resim 89 Karacabey Hamamı Çatı Bölümü, 2012 (Ç.Erol) Resim 90 Kadınlar Bölümü Soyunmalık Bölümünde Bulunan Soba, 2012 (Ç.Erol) 118 Resim 91 Kadınlar Bölümü Soyunmalık Bölümünde Kullanılan Aydınlatma Elemanı, 2012 (Ç.Erol).118

21 1 1. BÖLÜM GİRİŞ 1.1. TEZİN KONUSU Ankara Karacabey Çifte Hamamı nın günümüz genel özellikleri ele alınırken, yapının tarihçesi lü yıllarda erken dönem Osmanlı mimarisinde sosyal yapıların tarihçesi ile birlikte değerlendirilmiştir. XV. Yüzyıl erken dönem Osmanlı hamam mimarisi özelliklerine değinerek yapılan, yapının iç mimari analizi araştırmamızın konusunu oluşturmaktadır AMACI VE ÖNEMİ Medeniyetler beşiği olan Anadolu, tarih boyunca çok sayıda medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Bu medeniyetler Anadolu nun değişik bölgelerinde konumlanmış ve bulundukları bölgeleri mimari açıdan etkilemişlerdir. Bu bölgelerin en önemlilerinden biri İç Anadolu bölgesi ve özellikle de Ankara kentidir. Bu araştırmada, Ankara Karacabey Çifte Hamamı kent dokusu içinde topografik olarak çevresi ile birlikte ele alınmıştır. Yapıların bulundukları kentlere olan etkileri ve aynı şekilde kentlerin yapıları etkilemeleri tarihsel bilinçlenme açısından önem taşımaktadır.

22 2 Bir uygarlığın yıkanmayı günlük yaşamıyla birleştirme yöntemi ve yeğlediği yıkanma türü, o dönemin doğasının iç yüzünü gösterir 1 Fikret Yegül ün eserinde yapmış olduğu S. Giedion a ait bu alıntısından da anladığımız gibi, hamam yapıları sosyal yönleri ile dönemindeki toplumların yaşayış şekillerini yansıtması bakımından önem taşımaktadır. Kültürel açıdan ele alındığında hamamlar, ait olduğu dönemdeki yaşayış şekilleri ile ilgili bilgi edinmemizi sağlar. Tarih boyunca her dönemde ayrı bir yaşayış şekli, buna bağlı olarak da mimari açıdan, ayrı bir hamam iç mekan biçimlenmesi oluşmuştur. Bu araştırmada, yapının aydınlatma, su ve ısıtma tesisatı detaylı biçimde araştırılarak, dönemin hamam mimarisi özelliklerini ne derece yansıttığı da irdelenmiştir. Tarihin en eski kentlerinden biri olan ve içinden farklı uygarlıkların gelip geçtiği Ankara, Anadolu nun en eski kentlerinden biridir. XI. Yüzyıl sonunda Selçukluların idaresinde, ortaçağdaki sınır kent niteliğini korumuş, aynı zamanda Türkleşmiş ve İslamlaşmıştır. Osmanlı döneminde I.Murad tarafından Osmanlı topraklarına katılan Ankara, bu dönemden itibaren Osmanlı izlerini de taşımaya başlamıştır. Bu dönemde İpek yolunun Ankara dan geçmesi kentin sosyal açıdan hareketlenmesinin önemli bir nedeni olmuştur. XV. yüzyılda Osmanlı egemenliğindeki Ankara da bulunan Karacabey Çifte Hamamı, sahip olduğu mimari ve iç mimari özellikleri ile dönemin sosyal yaşantısının adeta bir aynası gibidir. Yapının iç mekan analizi, burada yaşamış olan toplumun kültürel yapısının incelenmesi bakımından büyük önem taşımaktadır. 1 Fikret YEGÜL, Antik Çağda Hamamlar ve Yıkanma, Homer Kitabevi ve Yayıncılık, İstanbul, 2006, s.15

23 3 Günümüzde yapılan onarımlarda tarihi yapılar birçok nedene bağlı olarak kimlik kaybına uğramaktadır. Bugün yapılan restorasyonların geçmişteki onarımlardan en önemli ayrımı, kuramsal bir temeli olması; kişisel görüşlere ve o sırada geçerli olan mimarlık akımlarına göre değil, belirli ilkelere bağlı olarak yapılmasıdır. 2 Yapıların, yapılan restorasyon ve onarım çalışmalarında tarihi kimliklerini kaybetmemeleri önem taşımaktadır. Ankara Karacabey Çifte Hamamı nın günümüzde yapılan iç mekan onarımları sırasında tarihi dokunun korunması gerekmektedir. Bu nedenle en önemli tarihi yapılardan biri olan hamamın iç mekan analizi ile bu güne kadar yapılan yanlış uygulamaların tespiti amaçlanmaktadır. Bu yanlış uygulamaların en önemli nedenlerinden biri bugüne kadar yapı ile ilgili ayrıntılı belgelemenin yapılmamış olmasıdır. Yapı hakkında yeterli bilgi bulunmadığı için onarımlar yanlış şekilde yapılmaktadır. Bu araştırmada, kalan orijinal unsurlar, yapılan ayrıntılı belgelemeler sayesinde geleceğe aktarılabilecektir. Bunun yanı sıra yapılan iç mekan analizinde ortaya çıkmış olan, dönemdeki sosyal ve kültürel yaşayış biçiminin de ortaya konulması amaçlanmaktadır. Bilimsel olmayan bazı kaynaklarda hamamın tamamen yıkılıp harabe haline dönüştüğü yazılmışsa da, hamam tarihten bugüne kadar geçirdiği birçok olumsuz etkilere, doğal afetler ve savaşlardaki tahribatlara rağmen günümüzde incelenecek ve araştırılacak birçok unsura sahiptir. Bu tahribatlar iç mimari öğeleri kimlik kaybına uğrayacak şekilde etkilememiş, yapı döneme ait birçok izi muhafaza etmiştir. Bu anlamda yapının günümüz özelliklerinin ortaya konması önem taşımaktadır. 2 Zeynep AHUNBAY, Tarihi Çevre Koruma Ve Restorasyon, Yem Yayın, Mayıs 2009, s.8

24 YÖNTEM Seçilmiş olunan konunun içeriği göz önünde bulundurularak, geçmişten günümüze Ankara Karacabey Çifte Hamamı nın özelliklerini ortaya koymak amacıyla tarihsel yönteme başvurulmuş, diğer taraftan yapının mimari ve iç mimari özelliklerini irdelemek amacı ile de betimleme yönteminden yararlanılmıştır. Yapının günümüzdeki durumuyla ilgili bilgi toplamak amacı ile ise örnek olay incelemesi yöntemine başvurulmuştur Kuramsal Çerçeve Ankara Karacabey Çifte Hamamının günümüz genel özellikleri ele alınırken, XV. yüzyıl erken dönem Osmanlı mimarisinde dini ve sosyal yapıların tarihçesi, külliye yapı grubunda camiler ve erken dönem Osmanlı hamam mimarisi özelliklerine değinilmiştir. Yapının tarihçesini araştırırken, XV. yüzyılda Osmanlı egemenliğindeki Ankara nın dini ve sosyal yapıları, Karacabey Külliyesi ve külliye yapı grubuna ait olan Karacabey Hamamının tarihçesini incelemeyi gerektirmiştir. Daha sonra mimari tanımlamalar yapılmış, iç mekan ve dış cephe tanımlamaları çevresi ile birlikte ele alınmıştır. Yapı çifte hamam olduğundan erkek ve kadınlar bölümü ayrı olarak bu çerçevede analiz edilmiştir. Hamamın günümüze kadar gördüğü onarım ve restorasyon çalışmaları iç mekan açısından değerlendirilmiştir. Ayrıca kadınlar hamamı soyunmalık bölümü için bir öneri sunulmuştur.

25 Araştırmanın Problemi Ankara Karacabey Çifte Hamamı erken dönem Osmanlı hamam mimarisinin önemli bir parçası mıdır ve dönemin hamam mimarisi özelliklerini taşımakta mıdır? Ankara Karacabey Çifte Hamamının günümüze kadar yapılan iç mekan onarım çalışmalarında tarihi doku korunmuş mudur? Yapılan restorasyon ve çevre düzenleme çalışmalarında iç mimarlık ve çevre tasarımı biliminin yöntemleri kullanılmış mıdır? Araştırmanın Hipotezleri Dönemin sosyal ve kültürel incelenmesine katkıda bulunması açısından Ankara Karacabey Çifte Hamamı erken dönem Osmanlı hamam mimarisinin önemli bir parçasıdır ve dönemin hamam mimarisi özelliklerini taşır. Yerel yönetimlerin izlediği yanlış politikalar ve onarımlardaki bilinçsiz müdahaleler nedeniyle Ankara Karacabey Çifte Hamamı nın tarihi dokusu günümüze kadar korunamamıştır. Ayrıca hamamın günümüze kadar gördüğü restorasyon ve çevre düzenlemesi çalışmalarında izlenen yanlış yollar nedeniyle iç mimari öğeler kimlik kaybına uğramıştır.

26 Sınırlılıklar Araştırmamız Türkiye Cumhuriyeti İç Anadolu bölgesinde yer alan Ankara ilinin lü yıllardaki sosyal yapılarının tarihçesi, Karacabey Çifte Hamamının bu yılları kapsayan tarihçesi, yapının iç mimari özellikleri ve bu güne kadarki yapılan onarım çalışmaları ile sınırlıdır. Yapının iç mekan analizinin daha kapsamlı olarak ele alınması açısından araştırma bu çerçevede sınırlı tutulmuştur Veri Toplama Yöntemi Yapının tarihsel gelişim sürecini, günümüz özelliklerini ve ait olduğu dönemdeki yapıların mimari özelliklerini araştırmak için detaylı bir kütüphane taraması yapılmıştır. Ayrıca daha önce yapılan onarım çalışmaları ile ilgili veri toplamak amacı ile de belge ve arşiv taraması yöntemi kullanılmış, ilgili resmi makamlar da bulunan belgeler, yazışmalar, evraklar taranmıştır. Bu kurumlarda bulunan yetkili kişilerle görüşmeler yapılarak belgelerin elde edilmesi için izin alınmış ve tez içinde kullanılan Vakıflar Genel Müdürlüğü ne ait arşiv belgelerinin izinleri alınmıştır. Günümüzde yapının bulunduğu durumu incelemek içinse saha çalışması, çeşitli rölöve ve çizim, fotoğraf çekimi çalışmaları yapılmıştır Veri Analizi Bu verilerin analizi yapılırken, toplanan veriler kronolojik olarak sıralanmış, tarihsel ve günümüze ait özellikleri içeren kaynaklar ayrı olarak

27 7 düzenlenmiştir. İç mekana ait verilerin analizi sırasın da yapılan saha çalışmasına ait edinilen fotoğraflar mekansal olarak ayrılmış ve geçmiş dönemlerdeki mevcut fotoğraflar ile karşılaştırılmıştır. Alınan rölövelerde iç mekan analizi ve iç mekan tasarımı önerileri için çizim haline dönüştürülmüştür EKLER Toplanan veriler analiz edildikten sonra çalışmanın gerektirdiği şekilde düzene sokularak, bu bölümde sunulmuştur. Çalışmanın bölümlerinde yer verilen çizimler daha detaylı olarak anlaşılabilmesi için ekler bölümünde de ayrıca verilmiştir. Çeşitli belgeler ve çizimler tezin ek bölümünü oluşturmaktadır.

28 8 2. BÖLÜM XV. YÜZYILDA ANKARA ŞEHRİ GENEL ÖZELLİKLERİ Araştırmamızın konu edildiği Ankara Karacabey Hamamının inşa edildiği dönem olan XV. Yüzyılda, şehrin fiziki, siyasi, yerleşim ve sosyal durumuna değinilmesi, yapının tanımlanması bakımından önem taşımaktadır. Bu sebeple yapının tarihçesine ve tanımlamalarına geçmeden önce, Ankara nın XV. Yüzyıldaki durumunu ve şehrin genel özelliklerini birlikte ele almak daha doğru olacaktır XV. YÜZYILDA ANKARA ŞEHRİ İki bin yıllık geçmişi ile içinden farklı uygarlıkların gelip geçtiği Ankara, Anadolu nun en eski kentlerinden biridir. XI. Yüzyıl sonunda Selçukluların idaresinde, ortaçağdaki sınır kent niteliğini korumuş, aynı zamanda Türkleşmiş ve İslamlaşmıştır. Ancak Selçuklular döneminde ana ticaret yolları üzerinde bulunan Konya, Kayseri, Sivas ve Erzurum görkemli yeni yapılarıyla önemli merkezler durumuna geçerken, Ankara nın fazla geliştiği söylenemez. 3 Aslanoğlu nun bahsettiği XV. Yüzyıl öncesi Ankara nın bu durumu, 1363 te Osmanlıların Ankara yı almasından 4 sonra değişmiştir. 3 İnci Aslanoğlu, Ankara Karacabey Külliyesi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Tanıtma Eserler Dizisi:10, Ankara 1988, s.1 4 Sevgi Aktüre, 16. Yüzyıl öncesi Ankara sı Üzerine Bilinenler, Tarih İçinde Ankara, Eylül 1981 Seminer Bildirileri, Ankara, 1984, s.17 (Yazar Ankara nın Osmanlı idaresine geçiş yılını 1363 olarak almıştır.)

29 9 I.Murad tarafından Osmanlı topraklarına katılan Ankara bu dönemden itibaren Osmanlı izlerini de taşımaya başlamıştır. Ancak Ankara da her ne kadar Osmanlı egemenliği oluşturulmuşsa da 13. ve 14. Yüzyıla damgasını vuran Ahiliğin 5 nüfusu hala devam etmektedir. Kısaca Ankara tarihinde önemli bir yeri olan Ahilikten bahsedecek olursak 13. ve 14. Yüzyıllarda meydana gelen bir teşkilatlanma diyebiliriz. Ankara nın yerleşim yapısı bölümünde bahsedilecek olan şehir planında da yer alan, Ahiler tarafından inşa edilen büyük yapılar XV. yüzyılda şehir biçimlenmesinde büyük rol oynamıştır. XV. yüzyılda, Osmanlı döneminde Ankara nın kaderini etkileyen gelişme İpek yolunun Ankara dan geçmesi olmuştur. İpek ticaretinin İstanbul dan Bursa ya kaydırılması için ticaretin deniz yolundan karayoluna kaydırılması gerekiyordu. Osmanlıların 1354 te Ankara yı 1392 de Osmancık ve Amasya yı ve 1401 de Erzincan ı almaları Anadolu nun kuzeyinden geçen ipek yolunun oluşmasını kolaylaştırmıştır. XV. ve XVI. yüzyılda Ankara nın ticari önemini artıran sadece ipek yolu değildi. İstanbul merkezli Anadolu yu, çapraz kesen, Halep - Şam bağlantısı ve hatta sof ticareti bakımından önemli Ankara, Antalya, İskenderiye ilişkisi bulunuyordu. 6 Ankara nın XV. yüzyıl öncesi ve XV. yüzyılda var olan siyasi durumunu kısaca özetledikten sonra, şehrin fiziksel ve yerleşim yapısını yine XV. yüzyıldaki durumu ile ele alınacaktır. 5 Ahilik terimi ile ilgili detaylı bilgi için bkz. Ed. Hakkı Acun, Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2007, s.38,39 ; Doğan Kuban, Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, Ekim, 2002, s.31 6 Coşkun Erkal, İzzet Fikirlier, Cumhur Keskinok, M.Turhan Kayasü, Şükrü Ünal, Ankara Mimarlık Rehberi, Türk Serbest Mimarlar Derneği Yayınevi, Ankara 2002, s.3

30 Fiziksel Yapı Ankara yı coğrafi olarak tanımlarsak, İç Anadolu nun kuzeybatısında, Sakarya nehrinin kollarından Ankara çayının geçtiği ova üzerindedir. Orta Anadolu nun step bölgesi kenarında, fakat İç Karadeniz bölgesinin dağlık yörelerinden uzak bir yerde bulunuşu ve korunmaya elverişli konumu nedeniyle eskiden beri kervan yollarının uğrağı olmuştur. 7 Topografik olarak XV. yüzyılda Hisardan bugünkü istasyona doğru gittikçe alçalan eğimli bir arazi üzerinde yer almıştır. Silüetine hisar hakimdir. (Şekil 1) Kale nin dışında şehir iki bölümden oluşmaktadır. Kale çevresinin Yukarı yüz, bugünkü Anafartalar caddesi altında kalan ve Hacı Bayram camiinden Karacabey külliyesine kadar uzanan kısmında Aşağı yüz diye adlandırıldığını Osmanlı sicil kayıtlarından öğreniyoruz. Aynı deyimler Cumhuriyet devrine kadar gelmiştir. 8 (Şekil 2) XVI. Yüzyıldan itibaren Celali isyanları sonucu meydana gelen saldırılardan korunmak amacıyla inşa edilmiş bir üçüncü sur mevcuttur. Tunçer in de çalışmalarında bahsettiği bu üçüncü sur un varlığı gravürlerden ve Şer iye Sicillerinden kesin olarak bilinmektedir. Şekil 2 de ki haritada da görüldüğü gibi bu surlardan şehre bazı giriş kapıları mevcuttur. 7 Özer Ergenç, XVI. Yüzyılda Ankara ve Konya, Ankara Enstitüsü Vakfı Yayınları, Ankara Ocak 1995, s Özer Ergenç, a.g.e., s. 16

31 11 Şekil 1 Ankara İli, XV. Yüzyıl Topografyasını Gösterir Harita 9 ( M.Tunçer ) Yerleşim Yapısı Osmanlı yönetiminde geçen 200 yıl içinde Ankara da 25 kadar cami ve mescidin yapıldığı, kale içindeki camilerin çevresindekilerle birlikte 30 kadar mahalle bulunduğu nüfusunda 5-6 bin arasında olabileceği 9 Kale tarafımızdan işaretlenmiştir. Bkz. Mehmet Tunçer, Ankara Şehri Merkez Gelişimi ( yy), T.C. Kültür Bakanlığı Kültür Eserleri, Ankara 2001, s.24

32 12 düşünülmektedir. 10 XI. Yüzyıl için bahsedilen 30 kadar mahalle XV. XVI. ve XVII. Yüzyıllar içinde 85 e kadar yükselmiştir. 11 (Şekil 2) Şekil 2 XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Ankara İli Mahallelerini Gösterir Harita 12 ( Şekildeki haritada kırmızı ile işaretli yerler ve şehir kapıları tarafımızdan eklenmiştir.) ( M.Tunçer ) 10 İnci Aslanoğlu, Ankara Karacabey Külliyesi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Tanıtma Eserler Dizisi:10, Ankara 1988, s.1,2 11 Mehmet Tunçer, Ankara Şehri Merkez Gelişimi ( yy), T.C. Kültür Bakanlığı Kültür Eserleri, Ankara 2001, s.32

33 13 Şekildeki haritada tespit edilebilen mahalleler gösterilmiştir. Bu dönemde mahalleler ya bir dinsel yapının etrafında oluşmuş ya da meslek gruplarından bazılarının topluca oturma istekleri mahalleleri şekillendirmiştir. Bu durum verilen isimlerden kolaylıkla anlaşılabilmektedir. XV. yüzyılda Ankara Anadolu eyaletine bağlı bir sancaktır. Ankara sancağı 9 kaza dairesine bölünmüştü. Bunlar, Ankara, Ayaş, Çubuk, Yabanabad, Murtazabad, Çukurcak, Çorba, Yörük ve Bacı kazaları idi. 13 Dini ve sosyal yapılar Osmanlı şehrinde mahallenin adeta ortak buluşma noktası konumunda olmuştur. Mahallelerin bir sosyal birim olarak önemli rolleri vardır. Mahallenin sosyal birim olarak taşıdığı önemden dolayı, Orta doğu ve İslam kültür çevresinin şehirleri bir sosyal bütün değil, mahallelerden meydana gelen bir bileşim olarak tanımlanır. 14 Ergenç in bahsettiği gibi mahallelerde toplumsal merkez, İslami bir yaşayışın nedeni olan, cami ve ya mescittir. Namaz vakitlerinde erkeklerin buluşma noktası olan camiler, Osmanlı şehirlerinin temel dini yapıları olmuştur. İslami gereklerin başka bir sebebi olan günlük yaşayışda kadının ve erkeğin yeri ayrıdır. Erkek aile hayatı dışında zamanını işyerinde, camide, kahvehanede ya da bozahanede geçirirken kadınlar genellikle evdedir. Bunun dışında sosyal yaşamın bir parçası olarak kadınlar hamamlara giderlerdi. Hem temizlik hem de çeşitli sebeplerle düzenlenen toplantılar(nişan, düğün, bayram, hacı uğurlama vb) hamamlarda yapılırdı. 15 Bunların dışında şehrin 12 Mehmet Tunçer, Ankara Şehri Merkez Gelişimi ( yy), T.C. Kültür Bakanlığı Kültür Eserleri, Ankara 2001, s Özer Ergenç, XVI. Yüzyılda Ankara ve Konya, Ankara Enstitüsü Vakfı Yayınları, Ankara Ocak 1995, s Özer Ergenç, a.g.e., s Özer Ergenç, XVI. Yüzyılda Ankara ve Konya, Ankara Enstitüsü Vakfı Yayınları, Ankara Ocak 1995, s. 150,151

34 14 kuruluşunda ve gelişiminde izlenen bir başka ve çok önemli yol ise imaretler (külliye) 16 tesis etmekti. İmaretler bu dönemdeki şehir planlarında yer almış ve şehrin gelişimine oldukça büyük katkı sağlamışlardır. İmareti kısaca tanımlamak gerekirse dinsel ve sosyal yapılar topluluğu olarak özetlenebilir. İmaretler çoğu Osmanlı şehirlerinde olduğu gibi Ankara da da büyük ve kalabalık semtlerin oluşmasına sebep olmuştur. Tezin konusu olan Karacabey Hamamı, XV. Yüzyılda bulunduğu mahallede oldukça kalabalık bir nüfus çeken Karacabey İmaretinin bir parçasıdır. 16 İmaret(külliye) hakkında detaylı bilgi için bkz. Doğan Kuban, Osmanlı Mimarisi, YEM Yayın, İstanbul 2007, s

35 15 3. BÖLÜM LÜ YILLARDA ERKEN DÖNEM OSMANLI MİMARİSİNDE DİNİ VE SOSYAL YAPILAR Ankara Karacabey Hamamının iç ve dış değerlendirmesine geçmeden önce yapıyı daha iyi tanımlayabilmek için dönemin dini ve sosyal yapılarının tarihsel gelişimine kısaca değinmek gerekir. Osmanlı mimarisinin erken döneminden günümüze gelen yapıların çoğu dini mimariye bağlıdır. 17 Bunlar çoğunlukla Külliye şeklindeki yapılar topluluğunda yer alırlar. Dönem üsluplarını ve plan gelişmesini inceleyebileceğimiz başlıca yapı grupları ise camiler ve hamamlardır. Osmanlı tarihinin simge yapıları Osmanlı başkentlerinde inşa edilmiştir. İznik, Amasya, Manisa gibi kentlerin XIV. ve XV. yüzyıllardaki özel konumları dışında bu durum Osmanlı mimarisini tanımlayıcı bir karakteristiktir. Bursa ve onun yamacında vaktiyle ondan daha önemli bir kent olan İznik, erken Osmanlı tarihinin simge kentleridir. Bursa, imparatorluğun temellerinin atıldığı kenttir Yıldız Demiriz, Erken Osmanlı Sanatı, Güzel Sanatlar Ders Notları, Creative Yayıncılık, İstanbul, Doğan Kuban, Osmanlı Mimarisi, YEM Yayın, İstanbul 2007, s.67,68

36 KÜLLİYE YAPI GRUBUNDA CAMİLER Camileri plan ve işlevlerine göre gruplara ayırmak da tanıtımı kolaylaştırıcı olacaktır. Çünkü külliyelerin içinde yer alan bu camilerdeki süsleme teknikleri beraberindeki hamam, medrese veya türbelerde de görülmektedir. Bu dönemdeki Camileri üç kısımda ele alabiliriz. Tek Üniteli camiler, çok üniteli çok kubbeli camiler ve zaviyeli Bursa tipi ters T tipli camiler. İlk yapı grubu olan tek üniteli camileri kısaca tanıyacak olursak; Beylikler döneminde gördüğümüz bu şema erken dönem Osmanlı mimarisinde de çok sık uygulanmıştır. 19 Tek kubbeli camilerin ilk örnekleri Anadolu Selçuklularının mescitlerinde bulunmaktadır. Osmanlılar bu tipi geliştirmiş ve anıtsal sayılabilecek örnekler haline çevirmişlerdir. Tarihi belli en eski Osmanlı camii, tek kubbeli bir yapı olan ve 1333 yılına tarihlenen İznik teki Hacı Özbek Camii dir. (Resim 1) Resim 1 İznik Hacı Özbek Cami, Doğan Kuban, Osmanlı Mimarisi, YEM Yayın, İstanbul 2007, s internet adresinden alınmıştır. (2010)

37 17 Tek kubbeli kare bir mekan ve bunun önünde yer alan kubbeli son cemaat yeri ile Tek kubbeli cami tipinin karakteristik bir örneği olan yapı, dönemin özelliklerinin bir çoğunu bünyesinde taşır. Taş ve tuğla dizilerinden oluşan duvar, kiremit örtülü kubbe bu özelliklerdendir. Ancak geçirdiği çeşitli tamirler, bu yapının orijinal planını ve görünüşünü olumsuz yönde etkilemiştir. 21 Beylikler döneminden sonra asıl örtü durumuna gelen kubbe çok üniteli camilerde de denenmiştir. Bu, Selçuklularda gördüğümüz çok ayaklı camilerin kubbeyle örtülmesinden geliştirilmiş bir şemadır. Osmanlı mimarisinde karşımıza çıkan bir başka cami tipi çok kubbeli camilerdir. 22 Bu plan tipi Selçuklu döneminden tanıdığımız ahşap direkli camilerden gelişmiş bir mimari formdur. Osmanlılar da bütün mekanları kubbe ile örtmek eğilimi kuvvetli olduğundan, bu tipteki yapıların her bir bölümü de kubbe ile kaplanmıştır. Ancak bazı yapılarda, bölümlerden bazısının tonozlu olduğu görülür. Bursa Ulu Camii de 20 kubbesi ile bu tipin belirgin bir örneğidir. (Resim 2) 21 Yıldız Demiriz, Erken Osmanlı Sanatı, Güzel Sanatlar Ders Notları, Creative Yayıncılık, İstanbul, Çok kubbeli camiler Ulucamiler olarak da adlandırılmıştır. Bkz. Doğan Kuban, Osmanlı Mimarisi, YEM Yayınlar, İstanbul 2007, s

38 18 Resim 2 Bursa Ulu Cami, Yıldırım Bayezid tarafından yaptırılmış ve 1400 de tamamlanmıştır. Ana eksen üstündeki dört kubbe ötekilerden daha yüksek tutularak eksen iyice belirtilmiştir. Ana eksendeki kubbelerden birinin üzeri aydınlık feneri ile örtülmüş, bunun tam altına da şadırvan konularak, adeta avlu düşüncesi yaşatılmaya çalışılmıştır. Bu tip yapılarda bir mekan birliğinden net olarak söz edilemez. Nitekim Bursa Ulu Camii nde de iri payeler genel görüşü engelleyerek, mekanı bölmektedir. Edirne deki Eski Cami de, dokuz kubbesi ile çok kubbeli cami tipinin önemli örneklerinden biridir. 24 Erken Osmanlı döneminin önemli bir yapı grubu da Zaviyeli Camiler dir. Bunlar Ters T, Kanatlı, Çok işlevli gibi değişik adlar da verilmektedir. Bu gruptaki yapıların planı, ana eksen üzerinde yer alan kapalı bir avlu durumundaki merkezi mekan ve çevresindeki üç eyvandan oluşur. Zaviyeli yapılarda da eyvan düşüncesinden gelişen bölümlerin çoğu kubbe ile 23 internet adresinden alınmıştır. (2010) 24 Yıldız Demiriz, Erken Osmanlı Sanatı, Güzel Sanatlar Ders Notları, Creative Yayıncılık, İstanbul, 2000

39 19 kaplıdır. Bu plan, Türk mimarisinin çok daha önceleri geliştirdiği dört eyvanlı yapı tipinin değişmesiyle ortaya çıkmıştır. 25 Bursa da, Yıldırım Bayezid in yaptırdığı bir yapı olan Yıldırım Camii de zaviyeli tiptedir. (Resim 3) Resim 3 Bursa Yıldırım Cami, Cami, medrese ve darüşşifa ile birlikte bir külliye oluşturmaktadır yılına ait olan yapıda Bursa daki daha eski yapılardan farklı bir biçimde cephe tümüyle taştan yapılmıştır. Yapının dış süslemesinde taş, özellikle de mermer egemendir. Mukarnas 27 süslemeler dekoratif amaçla çok sık kullanılmıştır. İç süslemede ise yan odalarda bulunan alçı işleri dikkati çekmektedir. Ayrıca Bursa Muradiye Cami ve Bursa Yeşil Camide bu plan tipi örnekleri arasındadır. (Resim 4,5) 25 Doğan Kuban, Osmanlı Mimarisi, YEM Yayınlar, İstanbul 2007s internet adresinden alınmıştır. (2010) 27 Mukarnas bezeme detaylı bilgi için bkz. Ayla Ödekan, Anadolu Selçuklu Çağında Mukarnas Bezeme, Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı, Doğan Kuban, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, Ekim, 2002, s

40 20 Resim 4 Bursa Muradiye Cami, Resim 5 Bursa Yeşil Cami, ERKEN DÖNEM OSMANLI HAMAM MİMARİSİ ÖZELLİKLERİ Osmanlı hamamlarının kökeni Eski Roma ve Erken Bizans hamam geleneğine bağlı ve Bizans la sıkı ilişki içinde olmasına rağmen kendine özgü tipolojileri vardır. 30 Hamamın bir emperyal gösteri olmadan bir işlevsel yapıya dönüşmesi Bizans döneminde başlamış bir gelişmedir. 31 İstanbul un fethinden önce inşa edilen hamamların planları, daha sonraki hamam mimarisindeki bütün tipolojik çeşitlilikleri içermiştir internet adresinden alınmıştır. (2012) 29 internet adresinden alınmıştır. 30 Doğan Kuban, Surlar,Kaleler,Köprüler ve Hamamlar Üzerine Notlar, Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı, Doğan Kuban, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, Ekim, 2002, s Fikret Yegül, Antik Çağ da Hamamlar ve Yıkanma, Homer Kitabevi ve Yayıncılık, İstanbul, 2006, s Doğan Kuban, Osmanlı Mimarisi, YEM Yayınlar, İstanbul, 2007, s.160

41 21 Erken dönem Osmanlı mimarisindeki külliyelerin en önemli yapılarından olan hamamların genel özelliklerine değinecek olursak şu şekilde açıklayabiliriz; Osmanlı hamamlarının çoğu, çifte hamam olarak adlandırılan, yarısı erkeklere yarısı da kadınlara açık olan ve genellikle birbirinin eşi olan mimariyle inşa edilmiş yapılardır. Diğer bir tip ise tek hamamlardır. Bunlar gündüzleri kadınlara ayrılır, sabah erken saatlerde ya da gece ise erkekler yıkanırdı. Osmanlı çifte hamamlarının plan tiplerinde ısıtmayı kolaylaştırmak amacıyla genellikle bu iki bölümün toplu olarak bir araya getirildiği görülür. Ayrıca Osmanlı hamamları, ısının korunması amacıyla kalın duvarlarla inşa edildiklerinden doğal afetlere ve zamanın yıpratıcı etkilerine karşı uzun süre dayanmayı başarmışlardır Erken Dönem Osmanlı Hamamlarının Bölümleri ve İşlevleri Osmanlı hamamları mimari mekansal iç düzenlemesi bakımından üçe ayrılır; soyunmalık (apoditerium), ılıklık (tepidarium) ve sıcaklık (caldarium). Bu bölümleri şu şekilde açıklanabilir;

42 Soyunmalık Bölümü Hamama gelen kişilerin, yıkanmadan önce hazırlık yaptıkları yerdir. Soyunmalık 33 kısmı mimari olarak yapının en büyük hacimli mekanıdır. Şekilde kullandığımız planlarda, işaretlediğimiz sıcaklık mekanlarındaki hacimlerin, diğer bölümlerle karşılaştırıldığında daha geniş olduğunu görüyoruz. (Şekil 3) 33 Bazı kaynaklarda soyunmalık terimi yerine camekan, camegah terimleri de kullanılmıştır. Bkz. M.Yılmaz Önge, Anadolu da XII-XIII. Yüzyıl Türk Hamamları, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 1995, s.19 ; Tülay Taşçıoğlu, Türk Hamamı, Ünilever / Duran Ofset, İstanbul, 1998, s.71,72 ; İnci Aslanoğlu, Ankara Karacabey Külliyesi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1988, s.42

43 23 Şekil 3 Osmanlı Hamamlarında Soyunmalık Bölümlerini Gösterir Şekil 34 Soyunmalık mekanı, içeride ahşap direklerle veya kâgir kemerlerle desteklenen ahşap kirişleme tavanlarla ya da kâgir tonoz veya kubbelerle örtülmüşlerdir. Burada yer alan çatı feneri ya da aydınlık feneri denilen açıklıktan ışık alınması sağlanmıştır. Çatı feneri, kâgir veya ahşap şekilde 34 Şekilde yer alan planlar; 1. Ekrem Hakkı Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri II, Damla Ofset, İstanbul, 1989, s Eleni Kanetaki, The Still Existing Ottoman Hamams In The Greek Territory, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Dergisi, C.21, S.1-2, Ankara, 2004, s VGM Arşivi 4. Ekrem Hakkı Ayverdi, a.g.e., s Şule Pfeiffer - Taş, Archaeological Researches in Ayasuluk- Ephesus, Proceeding of the First International Congress on Islamic Archaeology, Islamic Archaeologic Series 1, İstanbul,2011, s.82

44 24 olan çatı örtüsünden yükseltilerek altıgen veya sekizgen şekillerde yapılır. Bu çatı fenerinin tam altına isabet eden zeminde ise genellikle bir şadırvan bulunurdu. Soyunma mahallerinin duvarlarında yer alan ve elbise koymaya yarayan nişler, Türk üçgenli 35 geçiş elemanları ve boyalı bezemeler, mermer şadırvanlarla birlikte bu bölümün bezeme birlikteliğini oluştururlar Ilıklık Bölümü Ilıklık 37 ısısı sıcaklık kadar yüksek olmayan, genellikle ılıklığa bitişik olarak tasarlanan traşlık ve tuvalet mekanlarının yer aldığı, hamamın ana bölümlerinden biridir. Aynı zamanda soyunmalık ve sıcaklık bölümleri arasında yer almasından dolayı, vücudun ısı farkına karşı alıştırıldığı bir bölümdür. Osmanlı hamamlarında dikdörtgen veya kare planlı uygulamalar sıkça rastlanan örneklerdir. Bazısında, mekanın tamamı tek bir tonoz ile örtülürken, bazısında ise, ılıklığın bir ya da birkaç kemer ile bölünerek, her bölümün kubbe ya da tonoz ile örtülmesinden oluşan şemadır. Bu tarz yapılan örneklerde, ılıklık mekanının ortası kubbe ile örtülüp yanlardan tonoz ile 35 Türk Üçgeni detaylı bilgi için bkz. Doğan Hasol, Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, Yem Yayın, İstanbul, 2010, s M.Yılmaz Önge, Anadolu da XII-XIII. Yüzyıl Türk Hamamları, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 1995, s.19,20,21,22 37 Bazı kaynaklarda ılıklık terimi yerine soğukluk terimi de kullanılmıştır. Bkz. M.Yılmaz Önge, Anadolu da XII-XIII. Yüzyıl Türk Hamamları, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 1995, s.24 ; Tülay Taşçıoğlu, Türk Hamamı, Ünilever / Duran Ofset, İstanbul, 1998, s.73

45 25 mekanın genişletildiği örnekler ve birbirine eş üç kubbe ile örtülü planlara çok sık rastlanmaktadır Sıcaklık Bölümü Sıcaklık bölümü, ısının korunması amacı ile ılıklıktan alçak ve dar bir kapıyla ayrılan ve yıkanmak için kullanılan mekandır. Sıcaklık bölümü plan şeması aksiyal olarak düzenlenmiş eyvanlar ve daha sıcak ve hücresel yıkanma yerleri olan halvetlerden oluşur. Sıcaklık bölümü ana mekanının eyvan ve halvet bölümleri arasında arasında kapı bulunmamaktadır. 39 Semavi Eyice tarafından yapılmış olan Osmanlı hamam mimarisi tipolojisinde, plan şemalarında sıcaklık ve halvetlerin konumlandırıldığı 6 adet plan tipi mevcuttur. Bunlar; A tipi Osmanlı mimarisinde en çok rastlanan, dört eyvanlı ve köşelerde halvetler olan tip, B tipi sıcaklık mekanı halvetlerle çepeçevre yıldızvari şekilde açılır, C tipi kare formlu göbektaşının yer aldığı sıcaklık bölümünü üç taraftan halvetler sarar, D tipi dikdörtgen sıcaklığın çok kubbeli kemerli bir yapıya sahip olduğu plan şeklidir, E tipi ortası kubbeli, enine sıcaklıklı, sıcaklığa açılan yanyana iki halvetli plandır ve son olarak F tipi ise ılıklık, 38 M.Yılmaz Önge, Anadolu da XII-XIII. Yüzyıl Türk Hamamları, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 1995, s M.Yılmaz Önge, a.g.e. s.25

46 26 sıcaklık ve halvetlerin mekânsal olarak birbirlerine eş şekilde sıralandığı, üzerleri küçük kubbelerle örtülü olduğu plan tipidir. 40 (Şekil 4) Şekil 4 Semavi Eyice ye Ait Türk Hamamlarında Başlıca Sıcaklık ve Halvet Plan Tipleri 40 Semavi Eyice, İznik te Büyük Hamam ve Osmanlı Devri Hamamları Hakkında Bir Deneme, Tarih Dergisi, C.11, S.15, İstanbul, 1960, s

47 27 Başka bir tipolojide ise, çeşitli yüzyıllardaki hamamların sıcaklık mekanlarının gelişimi gösterilmiştir. 41 Bu tipolojide, sıcaklık tasarımının en gelişmiş şekli Bursa daki XIV. yüzyıl Orhan Bey Hamamında görülür. Bu sıcaklık mekanı, merkezi planlı ve dört eyvanlı kubbeli merkezi mekan tasarımıdır. Eyvanlarda kubbe ile örtülmüştür. Köşelerde yine kubbe ile örtülü halvetler vardır. Sıcaklıkların tasarımında tam simetrik orta kubbeli, dört eyvanlı (XV. yy Merzifon Çelebi Mehmed Hamamı, XV. yy Edirne Beylerbeyi Hamamı, XV. yy Tokat Yürgüç Paşa Hamamı, XV. yüzyıl Milas-Beçin Yelli Hamamı 42 ), üç eyvanlı (XIV. yy Göynük Süleyman Paşa Hamamı, XIV. yy İznik Orhan Gazi Hamamı, XV. yüzyıl Milas-Beçin Büyük Hamam 43 ) iki eyvanlı (XIV. yy İzmit Süleyman Paşa, XIV. yy Mudurnu Yıldırım Hamamı), ve tek eyvanlı (XVI. yy Bursa Yıldırım Hamamı) gibi plan çeşitlemeleri kullanılmıştır. 44 Eyvanlar her zaman kare planlı değildir. İki eyvanla genişletilmiş sıcaklık bölümüne açılan iki ya da dört halvetli uygulamalar da vardır.(xv. yy Edirne Mihalgazi Hamamı) Erken dönem plan şeması açısından en gelişmiş simetrik tasarım XV. yy Ankara Karacabey Hamamında görülür. Bu yapıda merkezi sıcaklık kubbesinin etrafına konumlanmış eyvanlar dikdörtgen planlıdır. (Şekil 5) 41 Doğan Kuban, Osmanlı Mimarisi, YEM Yayınlar, İstanbul, 2007, s Rahmi Hüseyin Ünal, Die Archäologie Beçins, Der Münzschatz von Beçin, Rahmi Hüseyin Ünal, Friedrich Krinzinger, Michael Alram, Şule Pfeiffer Taş (Hrsg.), Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien, 2010, s Rahmi Hüseyin Ünal, a.g.e., s.9,10 44 Doğan Kuban, a.g.e., s.161

48 28 Şekil 5 - Fetih Öncesi Hamam Tipolojisi - Sıcaklık Planına Göre (Doğan Kuban) 45 Son olarak verilebilecek başka bir tipoloji örneği ise Yunanistan da bulunan Osmanlı hamamlarına ait plan şemalarını içeren tipoloji örneğidir. (Şekil 6) 45 Şekildeki hamamların yapıldığı yüzyıllar tarafımızdan eklenmiştir. Doğan Kuban, Osmanlı Mimarisi, YEM Yayınlar, İstanbul, 2007, s.160

49 29 Şekil 6 Yunanistan da Bulunan Osmanlı Hamamları Tipolojisi (Eleni Kanetaki) Bu tipolojide de sıcaklık bölümünde en çok kullanılan biçim, şema A olarak belirtilmiş, eski Türk mimarisinden ilham alınan kare biçimli, haçvari

50 30 şekilli, dört eyvanlı, köşelerde halvetler olan plandır. 46 Şema B de ise üç eyvanlı çift halvetli tip görülmektedir. Şema C de ise çift eyvanlı çift halvetli bir kurgulama izlenmektedir. Şema D de yer alan planlar Yunanistan bölgesinde oldukça sık görülen, kare planlı bir sıcaklık etrafında sıralanan, köşe halvetli tip denilen kurgulu planlardır. Son tip ise Şema E de verilmiş yıldızvari sıcaklıklı tip olarak belirtilmiştir Çatı Örtü Sistemleri Erken dönem Osmanlı hamamlarında kubbe, tonoz, kırma çatı ve sivri külah başlıca çatı örtü elemanlarıdır. 48 Erken dönem hamamlarında, istisnalar olmakla beraber, kubbe örtü biçimi ılıklık, sıcaklık ve halvet mekanlarında karşımıza çıkmaktadır. Bazı erken dönem Osmanlı hamamlarında soyunmalık mekanının üzerinin de kubbeyle örtüldüğü görülmektedir. (XV. yy Konya Meram Hasbeyoğlu Hamamı, XV. yy Emir Sultan Hamamı) Eleni Kanetaki, The Still Existing Ottoman Hamams In The Greek Territory, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Dergisi, C.21, S.1-2, Ankara, 2004, s Eleni Kanetaki, a.g.m., s. 92,93 48 Mekan çatı örtüsü sistemleri için bkz. Ayşıl Tükel Yavuz, Anadolu Selçuklu Mimarisinin Yapı Özellikleri, Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı, Doğan Kuban, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2002, s M.Yılmaz Önge, Anadolu da XII-XIII. Yüzyıl Türk Hamamları, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 1995, s.53

51 31 Erken dönemde soyunmalık bölümlerinde, ahşap dikmelerle desteklenmiş ahşap tavan tipleri sıkça karşımıza çıkarken, sekizgen kasnak üzerinde yükselen kubbe örtü biçimli örneklerde vardır. Kırma çatı ve sivri külah biçimi ise XVIII. Yüzyıldan itibaren uygulanmaya başlanmıştır. 50 Ilıklıklarda ise kubbe biçimlerine rastlanmaktadır. Ayrıca sivri ve beşik formdaki tonoz çatı örtü sistemi de ılıklık mekanlarında karşımıza çıkan diğer bir çatı örtüsüdür. 51 XV. yüzyılda, büyük hamamlarda çoğu zaman kurşunla kaplama geleneği başlamıştır. 52 Eyvanların çatı örtü sisteminde de beşik ve sivri tonoz kullanılmış ancak halvetlerde ise çeşitli ebatlarda kubbeler kullanılmıştır. 53 Erken dönem Osmanlı hamamlarının çatı örtü sistemi olan kubbelerde geçiş sistemleri mevcuttur. Bunlar Türk üçgeni, tromp ve pandantif 54 olarak adlandırılan yapı elemanlarıdır. Bu geçiş elemanları çoğunlukla XV. yüzyıl yapılarında kullanılmıştır. Türk üçgeni geçiş elemanlarına sıklıkla halvet kubbelerinin geçişlerinde, ılıklık mekanının kubbe geçişlerinde ve eyvanların kubbe geçişlerinde rastlamaktadır. Türk üçgeni XV. yüzyıldan sonra pek 50 Oğuz Önder, Sivas İli Merkezindeki Türk Devri Hamamları, Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2004, s Oğuz Önder, Sivas İli Merkezindeki Türk Devri Hamamları, Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2004, s M.Yılmaz Önge, a.g.e., s M.Yılmaz Önge, Anadolu da XII-XIII. Yüzyıl Türk Hamamları, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 1995, s Türk Üçgeni, Tromp ve Pandantif geçiş elemanları için detaylı bilgi için bkz. Ayşıl Tükel Yavuz, Anadolu Selçuklu Mimarisinin Yapı Özellikleri, Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı, Doğan Kuban, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2002, s. 295,296

52 32 kullanılmamıştır. 55 Tromplara ise soyunmalık bölümü çatı örtüsü kubbe olan hamamlarda ve halvet kubbelerinde sıklıkla rastlanmaktadır. Pandantif ise sıcaklık mekanının merkezi kubbesi, ılıklık ve eyvanlarda yaygın olarak kullanılmıştır. 56 Aydınlatma: Hamamlarda günün her saati mekanın aydınlanmasını sağlayan kubbelerde bulunan, çeşitli şekillerdeki küçük açıklıklara fil gözü 57 denmektedir. Fil gözleri, dışa hayli eğimli, çana benzeyen cm çapında, çeşitli geometrik formlarda camla kaplı aydınlatma elemanlarıdır. Fil gözlerinin yeşil, pembe, sarı ve kırmızı renkte olanları mevcuttur. 58 Ayrıca diğer bir aydınlatma öğesi ise soyunmalık kısmının çatı örtüsünde bulunan çatı feneridir. 55 Şakir Çakmak, Hamamlar, Birgi, der. Rahmi Hüseyin Ünal, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2001, s Ayşıl Tükel Yavuz, Anadolu Selçuklu Mimarisinin Yapı Özellikleri, Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı, Doğan Kuban, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2002, s. 295, Fil gözü detaylı bilgi için bkz. Eleni Kanetaki, The Still Existing Ottoman Hamams In The Greek Territory, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Dergisi, C.21, S.1-2, Ankara, 2004, s. 98, XIV-XV. yy Erken dönem Osmanlı hamamlarında fil gözlerinin camlarının renkli kullanımı, yapılan arkeolojik kazılarda ortaya çıkan, İsa Bey Hamamına ait renkli cam fil gözü buluntuları ile tespit edilmiştir. Bkz. Şule Pfeiffer - Taş, Archaeological Researches in Ayasuluk-Ephesus, Proceeding of the First International Congress on Islamic Archaeology, Islamic Archaeologic Series 1, İstanbul,2011,s.98

53 Külhan Bölümü Hamamlarda, uzunluğu sıcak su deposuna eşit, üstü tonoz ya da düz dam örtülü, ayrı bir girişi bulunan, hamamın ısıtma işlevini gerçekleştiren mekana külhan denir. Giriş seviyesinin altında kalan külhan bölümünde ocak, bunun üstünde bakırdan yapılmış su kazanı bulunur Isıtma Tesisatı Külhan bölümünde bulunan su kazanına açılan ve adına cehennemlik denilen kanallar hamamın sıcaklık ve ılıklık kısımlarının altlarında dolaşır. Kanallarda dolaşan ateş ve duman, ısıtma görevini yaptıktan sonra tüteklik denilen bacalardan dışarı çıkar. Tütekliklerin bacaları künklerden yapılarak duvarın içine gömülmüşlerdir. Bu sisteme hypocaust 60 -tabandan ısıtma sistemi denir. Roma hamamlarındaki başlıca ısıtma sistemidir. Bu sistemde alevler hiçbir zaman tabanı taşıyan küçük sütunların yer aldığı döşeme altı alanına ulaşmaz. Zemin ancak ocaktan çıkan sıcak hava ve gazların dolaşımı ile ısıtılır. 61 (Şekil 7) 59 Fikret Yegül, Antik Çağ da Hamamlar ve Yıkanma, Homer Kitabevi ve Yayıncılık, İstabul, 2006, s Hypocaust sözcük anlamı olarak aşağıdan ısıtan fırın anlamına gelmektedir. Bkz. Fikret Yegül, Antik Çağ da Hamamlar ve Yıkanma, Homer Kitabevi ve Yayıncılık, İstabul, 2006, s Fikret Yegül, a.g.e., s.88,89

54 34 Şekil 7 Fikret Yegül e Ait Tipik Bir Roma Hamamının Hypocaust Isıtma Sistemi Şeması Erken dönem Osmanlı Hamamlarının ısıtma sisteminin köklerinin Roma hamamlarından geldiği anlaşılmaktadır. Bu hamamlardaki ısıtma sistemi; ocakta yanan ateşin ısısının hamamın taş döşemesi altında ve duvarların içinde künklerle hamamın içini dolaşması şeklinde gerçekleşmektedir. Bu duman daha sonra tüteklik denilen bacalardan dışarı atılmaktadır. (Şekil 8) Tülay Taşçıoğlu, Türk Hamamı, Ünilever / Duran Ofset, İstanbul, 1998, s.76,77

55 35 Şekil 8 Osmanlı Hamamında Külhan ve Isıtma Sistemi Kesiti ( Kemal Ahmet Aru) Su Tesisatı ve Su Depoları Erken dönem Osmanlı hamamlarında su tesisatı ile bilgiler oldukça sınırlıdır. Erken dönem hamamlarındaki su tesisatını üç bölümde inceleyebiliriz; kullanılacak suyun kaynağından elde edilmesi ve depoya aktarımı, depodaki suyun hamamın bölümlerine aktarılması 63 ve kullanılmış kirli suyun hamam dışına atılması. 63 XIV-XV. yüzyıla ait Hamam III örneğinde, hamamın sıcak ve soğuk su depoları arasındaki tesisat bağlantısı, yapılan arkeolojik kazı çalışmalarında tespit edilmiştir. Bkz. Şule Pfeiffer

56 36 XV. yüzyıl hamamlarında gereken temiz suyun, vakıf su depolarından, özel kuyu veya sarnıçlardan ya da dere, çay, nehir gibi doğal kaynaklardan elde edildiği anlaşılmaktadır. Hamama gelen soğuk su ya soğuk su deposunun özel bir bölümünde ya da ayrı bir depoda toplanmaktadır. 64 Buradan da hamamın mevcut mekanlarındaki kurnalara ya da musluklara sevk edilmektedir. 65 Musluklara giden su künk denilen pişmiş topraktan yapılmış, silindirik borularla sevk edilirdi. Bu borular birbirlerine eklenebilmesi için, birer uçları daha dar, diğer uçları daha geniş olacak şekilde özel bir form verilerek imal edilmişlerdir. Sıcaklığın bir duvarı boyunca uzanan sıcak su depoları genellikle sivri veya beşik tonozlarla örtülmüşlerdir. Depodaki suyun kontrolü, burada ısınan suyun buharından yararlanmak ve depoda bir arıza olduğunda tamirat yapabilmek için sıcaklık mekanının su deposuna bitişik eyvanlarından birinde ya da halvetlerden birinde bir pencere bulunmaktadır. 66 Bu pencere bir insanın geçebileceği büyüklükte yapılmaktadır. Büyük çifte hamamlarda su deposuna açılan pencere daima erkekler tarafında olurdu. 67 Taş, Süvari, Seyis, At ve Köpek Ayasuluk ta Kuyu Kurbanları, Konya Ticaret Odası Yeni İpek Yolu Dergisi, S. Özel sayı 10, Konya, Aralık, 2007, s İsa Bey Hamamı sıcak ve soğuk su depoları için bkz. Şule Pfeiffer - Taş, Archaeological Researches in Ayasuluk-Ephesus, Proceeding of the First International Congress on Islamic Archaeology, Islamic Archaeologic Series 1, İstanbul,2011, s M.Yılmaz Önge, Anadolu da XII-XIII. Yüzyıl Türk Hamamları, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 1995, s.41,42 66 M.Yılmaz Önge, Tarihi Su Mimarisinden Örnekler: 14.yüzyıla ait İki Eski Türk Havuzu, Arkitekt, C.1964, S (317), 1964, s M.Yılmaz Önge, Anadolu da XII-XIII. Yüzyıl Türk Hamamları, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 1995, s.45

57 37 Kullanılmış kirli su atılımını ise sıcaklık kısmında, zemin döşemesinde tesis edilmiş oluk denilen küçük toplama kanallarında birikerek giderden hamamın dış kısmında olan zemin altındaki pis su borularına akıtılması ile sağlanmaktadır XIV. yüzyıla ait İsa Bey Hamamında, yapılan arkeolojik araştırmalarda, hamama ait zeminde su toplama kanalları ortaya çıkarılmıştır. Bkz. Şule Pfeiffer - Taş, Archaeological Researches in Ayasuluk-Ephesus, Proceeding of the First International Congress on Islamic Archaeology, Islamic Archaeologic Series 1, İstanbul,2011, s.85

58 38 4. BÖLÜM ANKARA KARACABEY KÜLLİYE YAPI GRUBU GÜNÜMÜZDEKİ KONUMU VE GENEL ÖZELLİKLERİ 4.1. KARACABEY CAMİ VE TÜRBESİ KONUMU VE TARİHÇESİ Karacabey Cami ve Türbesi Konumu Karacabey Külliyesi, cami, türbe ve hamamdan oluşmaktadır. Cami ve türbe Ankara nın Altındağ ilçesi Hamamönü semti Karacabey Mahallesi Samsun Sokak 2 no. da yer almaktayken, bugün Hacettepe Hastanesi nin sınırları içinde kalmıştır. (Resim 6,7). Ancak bulundukları semte adını veren çifte hamamlar bu yapılara oldukça uzak bir mesafede konumlanmıştır. 69 Hamamın Cami ve Külliyeye olan mesafesi 280,2 m dir. 70 (Şekil 10) Külliyeyi bir avlu duvarı çevrelemekte avlu girişinin sağında bir çeşme, girişin karşısında Karacabey Cami ve avlunun kuzeydoğu köşesinde de türbe bulunmaktadır. 69 İnci Aslanoğlu, Ankara Karacabey Külliyesi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Tanıtma Eserler Dizisi:10, Ankara 1988, s.2 70 Google Earth resmi internet sitesinden Ocak 2012 tarihinde elde edilen harita ile hesaplanmıştır.

59 39 Resim6 Karacabey İmareti, Resim7- Karacabey İmareti, Karacabey Cami ve Türbesi Tarihçesi Karacabey külliyesi, 1440 yılında 73 hazırlanan Karacabey Vakfiyesine göre 1427 yılında inşaatına başlanmış, inşası 13 yıl sürmüş ve 1440 yılında Karacabey Hamamı ile tamamlanmıştır. 74 Karacabey Camii, Bursa tipi ters T ve ya zaviyeli plan tipindedir İnci Aslanoğlu, Ankara Karacabey Külliyesi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Tanıtma Eserler Dizisi:10, Ankara 1988, s internet adresinden alınmıştır. 73 Vakfiye tarihi kaynaklara göre farklı yıllar içermektedir. Bkz. Türkiye de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, Cilt 1, (2. ed.), Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 1983, s.373, Ekrem Hakkı Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri II, Damla Ofset, İstanbul, 1989, s İnci Aslanoğlu, Ankara Karacabey Külliyesi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Tanıtma Eserler Dizisi:10, Ankara, 1988, s.6,42 75 Zaviyeli plan tipi bkz. III.Bölüm Külliye Yapı Grubunda Camiler

60 40 Şekil 9 Karacabey Cami Planı (1969) 76 (E.H.Ayverdi) 76 Ekrem Hakkı Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri II, Damla Ofset, İstanbul, 1989, s.258 Şekilde kullanılan Karacabey Cami planı ulaşılabilen en eski tarihli plandır.

61 41 Bu tip camilerin Ankara daki tek örneğidir. (Şekil 9) Özellikle XV. Yüzyılda Bursa da görülen camilerin 77 Karacabey İmaret Camisi nde uygulanması, üstleri genellikle toprak damlı veya kiremitli çatılı olan diğer Ankara camileri arasında tek ve farklı bir örnek yaratmaktadır. 78 Taş ve tuğla karışımı bir yapıdır. 79 Son cemaat cephesi tamamen tuğla, yan ön duvarlar üç sıra tuğla, bir sıra taş, arada taşı çeviren birer dik tuğlalıdır. Üzeri kiremit çatıyla kaplıdır. Arka ve minareye kadar yan duvarlar ahşap hatıllı ve kerpiçtir. 80 Beş bölmeli son cemaat yeri oval kubbelerle örtülüdür. Diğerlerinden daha küçük ve yüksek olan ortadaki kubbe, Türk üçgenlerinin meydana getirdiği sıraların, tepedeki on altı kollu kabaraya kadar küçülerek tekrarlanmasıyla meydana gelmiştir. (Resim 8) 77 Bursa örnekleri için bkz. III.Bölüm Külliye Yapı Grubunda Camiler 78 İnci Aslanoğlu, Ankara Karacabey Külliyesi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Tanıtma Eserler Dizisi:10, Ankara, 1988, s Ekrem Hakkı Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri II, Damla Ofset, İstanbul, 1989, s Gönül Öney, Ankara da Türk Devri Dini ve Sosyal Yapıları, A.Ü. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara 1971, s. 52

62 42 Resim 8 Karacabey Cami son cemaat yerindeki taç kapı üzerindeki kubbe, 1987 (İ.Aslanoğlu) Resim 9 Karacabey Cami Taç Kapısı, 1987 (İ.Aslanoğlu) Ayrıca taç kapı üzerindeki kısımda dokuz sıra stalaktit mevcuttur. 81 Bu stalaktitlerin arasında badem motifleri bulunur. Bunlardan sarkan beş bölümü kitabeyi ikisi kapının, diğer ikiside yanlardaki mihrabiyelerin üstlerinde kalmak üzere dört kısma ayırmıştır. Yanlardaki mihrabiyelerin üstlerinde de stalaktitler vardır. 82 (Resim 9) 81 Ekrem Hakkı Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri II, Damla Ofset, İstanbul, 1989, s İnci Aslanoğlu, a.g.e., s.19

63 depreminde ibadet mekanının üzeri çökmüş, II. Abdülhamit zamanında onarılarak, depremden önce kubbeli olan ibadet mekanının üzeri ahşap bir tavanla örtülmüştür. 83 Stalaktitli taş işçiliği, devşirme malzeme kullanımı, mukarnas bezemeleri ile döneminin mimari özelliklerini yansıtmaktadır. Caminin kuzeybatı köşesinde Karacabey in türbesi yer almaktadır. Şekil 10 Ankara Karacabey Türbesi Planı (1969) 84 (E.H.Ayverdi) Vakfiyede sözü geçmeyen türbenin yapım yılı kesin olarak bilinmemektedir. Türbenin içerisinde Varna Savaşında şehit düşen 83 Türkiye de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, Cilt 1, (2. ed.), Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 1983, s Ekrem Hakkı Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri II, Damla Ofset, İstanbul, 1989, s.262 Şekilde kullanılan Karacabey Türbesi planı ulaşılabilen en eski tarihli plandır.

64 44 Karacabey in ve oğlu Ahmet Çelebi nin mezarları yer almaktadır. 85 Bu türbe Sultan III.Selim zamanında Pir Mehmet tarafından onartılmış, daha sonra da 1943 yılında Milli Eğitim Bakanlığınca da onarılmıştır. Türbenin duvarları taş ve tuğlanın örgülü biçimde birlikte kullanılmasıyla oluşmuştur.(şekil 10) 4.2. KARACABEY ÇİFTE HAMAMI KONUMU VE TARİHÇESİ Karacabey Çifte Hamamı Konumu Üçüncü bölümde bahsedilen, inşa edildiği dönem olan XV. yüzyıl erken dönem Osmanlı mimarisi özelliklerini, yerleşim düzeni, mekansal ve yapısal nitelikleri ve süsleme sanatı açılarından yansıtan bu yapı, Karacabey Külliyesi yapıları içinde yer almaktadır. (Şekil 12) Kültür ve Turizm Bakanlığı veri tabanında bulunan bilgilere göre, Karacabey Hamamı Ankara Altındağ ilçesine bağlı Hamamönü semtinde bulunur. Vakıflar Genel Müdürlüğü, Abide ve Yapı İşleri Dairesi, Abide ve Eski Eser Fişinde bulunan bilgilere göre Talatpaşa Caddesi üzerinde konumlanmıştır. 101 kapı numaralıdır. Yapının herhangi başka bir adı yoktur. (Ek 1) Yasal statüsünden bahsedilecek olursa; Vakıflar Genel Müdürlüğü ne bağlı Sanat Eserleri ve Yapı İşleri Daire Başkanlığı sorumluluğunda bulunmaktadır. Yapı daha önce mülhak bir vakıf olan Karacabey Vakfına ait olup daha sonra bu vakfın Vakıflar Genel Müdürlüğü ne devrolması ile Vakıflar Genel Müdürlüğü nün sorumluluğuna 85 İbrahim H. Konyalı nın Karacabey Mamuresi adlı eserinde, s.16 da yer alan Karacabey in ölüm yılı(h.848,m.1444,) olarak belirtilmekte ve s.166 da da II.Murad ın eniştesi için Ankara da bir türbe yaptırdığından bahsedilmektedir. Böylece türbenin yapım yılı 1444 olabileceği anlaşılmaktadır.

65 45 girmiştir. Ankara Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kuruluna kayıtlıdır. Vakıflar Genel Müdürlüğü aynı zamanda bakımından da sorumludur. Envanter türü taşınmaz olup bulunduğu yer sit alanı 86 içerisindedir. (Tablo 1) (Tablo 2) Sıra Numarası: 1/2 Veritabanı Adı: KTBKVE Varlık Adı: KARACABEY HAMAMI Envanter Türü: TAŞINMAZ Varlık Türü: SİT ALANLARI VE YAPILAR Varlık Alt Türü: KÜLTÜREL Bulunduğu Yer: SİT İÇİNDE İl: ANKARA İlçe: ALTINDAĞ Web Adresi: Tablo 1 Karacabey Hamamı Kültür Bakanlığı KTBKVE Veri Tabanı Bilgileri 87 Sıra Numarası: 2/2 Veritabanı Adı: VGM Envanter No: /096 Varlık Adı: KARACABEY HAMAMI Envanter Türü: TAŞINMAZ Varlık Türü: TEK YAPI Varlık Alt Türü: HAMAM İl: ANKARA İlçe: ALTINDAĞ Tablo 2 Karacabey Hamamı Kültür Bakanlığı KTBKVE Veri Tabanı Bilgileri Yapı kentsel sit alanı içerisindedir. Sit alanları detaylı bilgi için bkz. Zeynep Ahunbay, Tarihi Çevre Koruma ve Restorasyon, Yem Yayın, İstanbul, 2009, s Kültür ve Turizm Bakanlığı resmi internet sitesi, mand=tara&the_page=&the_ts=&vtadi=vgm%2ctuba%2cttk%2cktbkve&cwid=3

66 46 Topografik olarak Karacabey Hamamının rakımı 898 m dir. Enlem ve boylamı haritada gösterilmiştir. (Şekil 11) Ankara nın çevresinde yükseklik seviyesi yer yer değişiklik göstermesine rağmen, binanın bulunduğu bölge coğrafi açıdan düz bir zemindir. Şekil 11 - Ankara İli, Altındağ İlçesi Hamamönü Semtinde Konumlanmış Karacabey Hamamını Gösterir Harita (2011) 89 Şekil 12 Ankara İli, Altındağ İlçesi Hamamönü Semti Karacabey Mahallesinde Konumlanmış Külliye Yapı Gruplarını Gösterir Harita (2011) Kültür ve Turizm Bakanlığı resmi internet sitesi mand=tara&the_page=&the_ts=&vtadi=vgm%2ctuba%2cttk%2cktbkve&cwid=3 89 Harita Google Earth resmi internet sitesinden Ocak 2012 tarihinde elde edilmiştir.

67 Karacabey Çifte Hamamı Tarihçesi Hamamın mimarının, külliyenin diğer binalarını yapan Bekir oğlu Ahmet Ağa olduğu, yapım tarihini gösteren hiçbir kitabeye rastlanmadığı ancak vakfiyenin tarihi olan H.844 M.1440 yılında bitirilmiş olabileceği söylenmektedir. Çifte hamamların banisi, II. Murad ın kadıaskeri olan Celaleddin Karacabey bin Abdullahtır. 91 XVI. Yüzyıldan başlamak üzere Osmanlı devleti sosyal, askeri ve ekonomik bir bunalım içine girmiş ve ülkede Celali isyanları etkili olmaya başlamıştır. Anadolu şehirlerinde ve Ankara da da oldukça büyük yıkımlara yol açan bu isyanlar sırasında Külliye yapılarıyla beraber hamamların da çok büyük zarar gördüğü tahmin edilmektedir. Ayrıca yapı 1892 de meydana gelen depremde de oldukça tahrip olmuştur Harita Google Earth resmi internet sitesinden Ocak 2012 tarihinde elde edilmiştir. 91 İnci Aslanoğlu, Ankara Karacabey Külliyesi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Tanıtma Eserler Dizisi:10, Ankara, 1988, s.42 Vakıflar Genel Müdürlüğü abide ve eski eser fişinde yapım tarihi 1444 olarak kayıtlıdır. (Ek 1) 92 Türkiye de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, Cilt 1, (2. ed.), Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 1983, s.373

68 48 5. BÖLÜM ANKARA KARACABEY ÇİFTE HAMAMI GÜNÜMÜZE AİT MİMARİ TANIMLAMALARI VE DEĞERLENDİRMELERİ 1940 yılında çizilmiş olan Vakıflar Genel Müdürlüğü arşivinden elde edilen projelere bakıldığında, projelerin yapının dış cephesinden çok iç mekanlarının onarımına yönelik olduğudur. (Ek 1-17) 1940 yılında çizilmiş olan bu projelerle ilgili İ.Aslanoğlu nun eserinde bilgi bulunmamaktadır. Yapı dış onarımlarını en kapsamlı şekilde 1988 yılında yapılan restorasyonda geçirmiştir DIŞ CEPHE MİMARİ TANIMLAMASI VE DEĞERLENDİRME Yapı yaklaşık 2000 metrekarelik bir alan üzerinde konumlandırılmıştır. Yapının dış cephesinin 1970 li yıllardan önceki hali oldukça harap durumdadır. (Resim 10) 1940 yılında yapılan restorasyon çizimleri Resim 8 den anlaşıldığı üzere uygulanmamıştır. Tıpkı cami ve türbesi için bahsedilen 1892 depreminden yapının da etkilendiği düşünülmektedir. 93 Yapının günümüzde Talatpaşa Bulvarı üzerinde olan güney cephesinde, daha sonraki yıllarda görülen taş tuğla duvar yapısı bulunmamaktadır. (Resim 11) 93 İnci Aslanoğlu, Ankara Karacabey Külliyesi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Tanıtma Eserler Dizisi:10, Ankara, 1988, s.42

69 49 Resim 10 Karacabey Hamamı 1970 li Yıllar Öncesi (VGM Arşivi) 94 Resim 11 Karacabey Hamamı Güney Cephesi, 2010 (Ç.Erol) Yapının günümüzde güney cephesinde erkekler bölümüne giriş olan bir adet kapı ve üç adet pencere bulunmaktadır. (Resim 12) Bu cephede 1970 li yıllarda erkeler bölümü ılıklık mekanına gelen kısımda şu an mevcut olmayan bir pencere göze çarpmaktadır. (Resim 14) Resim 12 Karacabey Hamamı Güney Cephesi,2010 (Ç.Erol) 94 VGM Arşivinden elde edilen Resim 10,14,16,17,21,22,27,28,29,33 fotoğrafların tarihleri belli değildir. Fotoğraf çekim tekniği ve fotoğrafın içerikleri değerlendirilerek bir tarih saptaması yöntemine gidilmiştir.

70 50 Hamamın günümüzde güney cephe dış duvarları taş - tuğla duvar görüntüsündedir. (Resim 13) Ancak 1970 li yıllarda bu cephenin taş duvar üzerine sıvalı ve oldukça bakımsız olduğu görülüyor. 95 (Resim 14) Resim 13 Karacabey Hamamı Güney Cephesi Duvar Görünüşü,2010 (Ç.Erol) Resim 14 - Karacabey Hamamı 1970 li Yıllar Güney Cephesi (VGM Arşivi) 95 Ek 1 deki 1970 tarihli belgede eserin bugünkü durumu isimli başlıkta yapının moloz taştan yapılmış duvarlarının harap bir durumda olduğu sıvalarının dökük olduğu ve onarıma muhtaç olduğu belirtilmiştir.

71 51 Batı cephesinde günümüzde, Hamam sokak ve kadınlar bölümü girişi vardır. Bu cephede kadınlar bölümüne girilen bir adet kapı, bir depo kapısı, dört adet pencere ve yedi adet tepe penceresi bulunmaktadır. Duvarlar yerden cm yükseklikte yekpare yan yana dizilmiş taşlar ve üzeri sıva boya görünümündedir. Kadınlar hamamı girişinin caddeden uzak bir şekilde kuzey cephesine doğru konumlandırıldığı görülmektedir. (Resim 15) Resim 15 Karacabey Hamamı Batı Cephesi,2010 (Ç.Erol) Batı cephesinde 1970 li yıllardan önce bir bitişik dükkan bulunmaktadır. (Resim 16) Bu dükkan günümüzde bulunmamaktadır ve ne zaman yıkıldığı bilinmemektedir. Ayrıca bu cephede yer alan pencere ve tepe pencereleri günümüzdeki mevcut pencere açıklıklarıyla aynı yerde bulunmaktadır. (Resim 16,17)

72 52 Resim 16 - Karacabey Hamamı 1970 li Yıllar Öncesi Güney ve Batı Cephesi (VGM Arşivi) Resim 17 - Karacabey Hamamı Doğu Cephesi Dükkan,1970 li Yıllar Öncesi (VGM Arşivi) Kuzey cephesinde ise yapıya ait kapı ve pencere bulunmamaktadır. Kadınlar hamamının depo olarak kullanılan ve sonradan eklenen, fazla büyük olmayan mekanı mevcuttur. Kuzey cephesinin, diğer bölümleri hamama ait olmayan yerleşim yerlerine aittir. (Resim 18)

73 53 Resim 18 Karacabey Hamamı Kuzey Cephesi,2010 (Ç.Erol) Doğu cephesinde ise günümüzde açık bir alan ve külhan bölümüne inen bir merdiven bulunmaktadır.(resim 20) Bu cephede üç adet biri demir olan kapı bulunur. (Resim 19) Resim 19 Karacabey Hamamı Doğu Cephesi,2010 (Ç.Erol) Resim 20 Karacabey Hamamı Doğu Cephesi Külhan Girişi,2010 (Ç.Erol)

74 li yıllarda doğu cephesinde hamama bitişik olan ve günümüzde olmayan iki adet dükkan bulunmaktadır.(resim 21,22) Bu dükkanların 1984 yılında çıkan kurul kararıyla yıkılmasına karar verilmiş, (Ek 4) ancak 2007 tarihinde yıkım kararı onaylanmıştır.(resim 23)(Ek 6) Resim 21 Karacabey Hamamı Güney Cephesi,1980 li Yıllar Hamamın Doğu Cephesine Bitişik İki Adet Dükkan (VGM Arşivi) Resim 22 - Karacabey Hamamı 1970 Yıllar(VGM Arşivi) lı Resim 23 - Karacabey Hamamı Doğu Cephesi, 2010 (Ç.Erol)

75 Külhan Doğu cephesinde yer alan külhan bölümü tipik bir Osmanlı Hamam mimarisi genel özelliği olarak kot seviyesinin altında konumlanmıştır. Yaklaşık olarak 50 m² lik dikdörtgen bir alandır. (Ek 7) Ocak külhanın kuzey bölümünde yer almaktadır. (Resim 24) Genel olarak bakıldığında günümüzde oldukça bakımsız ve harap durumdadır. Çatısında çatlaklar ve dökülmüş sıvalar göze çarpmaktadır. (Resim 25) Ocakta hamamın ısıtılması için yakıt olarak kömür kullanılmaktadır. Ayrıca burada külhan ile ilgisi olmayan malzemelerin depolaması yapıldığı görülmüştür. (Resim 26) Resim 24 Külhan Kuzey Duvarı Görünüşü, 2012 (Ç.Erol) Resim 25 Külhan Bölümü Tavan Görünüşü, 2012 (Ç.Erol)

76 56 Resim 26 Külhan Batı Duvarı Görünüşü, 2012 (Ç.Erol) Çatı Örtüleri Günümüzde kubbelerin tamamı 1970 yılında VGM tarafından yenilenmiş olan halindedirler li yıllarda kubbelerin üzerindeki toprak yığını kaldırılarak, kubbelerin tamamı onarılmıştır. 96 Yapının 1987 yılına ait bir fotoğrafında ise kubbelerin tamamen onarıma uğramış olduğu görülmektedir. (Resim 27, 28, 29) 96 İ. Aslanoğlu 1970 yılında VGM tarafından kubbelerdeki toprak yığınının kaldırılarak onarıldığından bahsetmiştir. İnci Aslanoğlu, Ankara Karacabey Külliyesi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Tanıtma Eserler Dizisi:10, Ankara, 1988, s.43

77 57 Resim 27 Karacabey Hamamı 1970 li Yıllar Öncesi, Kubbelerin Üzerlerindeki Toprak Yığını Kaldırılmadan Önce ( VGM Arşivi) Resim 28 Karacabey Hamamı ve Çevresi 1970 li Yıllar, Kubbelerin Üzerlerindeki Toprak Yığını Kaldırma Çalışmaları Sırasında (VGM Arşivi) Resim 29 Karacabey Hamamı Güney Cephesinden Kubbe Görünüşleri, 1987 (İ.Aslanoğlu) (Resim 30) Hamamın çatısına doğu cephesinden çıkılan bir merdiven vardır.

78 58 Resim 30 Karacabey Hamamı Doğu Cephesi Çatıya Çıkılan Merdiven, 2010 (Ç.Erol) İlk çıkılan alan, kadınlar hamamının üst kısmı olmaktadır. Burada sıcaklığın üzerine gelen bir büyük ana kubbe, iki adet bu ana kubbeye bitişik tonoz çatı örtüsü bulunmaktadır. Eyvanların üzerine denk gelen iki adet çatı örtüsü vardır. Dört adet halvete ait çatı örtüsünün ikisi, kubbe şeklindedir. Diğer ikisi ise, dikdörtgen formludur. Son olarak, kadınlar hamamının ılıklıktan halvete geçilen eyvan bölümünün üzerinde küçük bir tonoz bulunmaktadır. (Resim 31)

79 59 Resim 31 Kadınlar Bölümü Ilıklıktan Güney Cephesi Halvetine Geçilen Eyvan Üzeri Tonozu,2010 (Ç.Erol) Çatıda, güney kısmına gidildikçe, erkekler hamamına ait olan çatı örtülerini görmekteyiz. Bunlardan en gösterişlisi, yine sıcaklık üzerine denk gelen büyük kubbedir. (Resim 32) Resim 32 Erkekler Bölümü Sıcaklı Kubbesi,2010 (Ç.Erol) Sıcaklık bölümünde yer alan, eyvanların çatı örtüsü kadınlar bölümünden farklı olarak kubbe formundadır. Ayrıca, ılıklık ve mevcut iki adet

80 60 halvetin üst kısımları da, kubbe şeklinde örtülmüştür. Farklı olarak, bir halvetin üzerinde bulunan kemerin çatı örtüsü dikdörtgen formludur. Batı cephesinin çatısı ise erkek ve kadın hamamlarının soyunmalık kısımlarının kare planlı çatılarıdır. Orta kısımlarında tüteklikler bulunmaktadır. (Şekil 13) Şekil 13 Karacabey Hamamı Planı Erkekler ve Kadınlar Bölümü Çatı Örtüsü Analizi, 2012 (Ç.Erol) 97 Soyunmalık kısmı çatıları onarılmış günümüz çatı malzemelerinden olan oluklu eternit çatı malzemesi kullanılarak yenilenmiştir. (Resim 33, 34) 1980 li 97 Planda çatı örtülerini gösteren kırmızı renkli işaretlemeler tarafımızdan eklenmiştir.

81 61 yıllar öncesi soyunmalık bölümünü tepe fenerli kiremit çatıların örttüğü söylenmektedir. 98 Başka bir kaynakta ise 1980 li yıllarda soyunmalığın ahşap çatılı olduğu belirtilmiştir. 99 Ancak VGM arşivinden elde edilen 1970 li yıllardaki bir fotoğrafta soyunmalık mekanları tepe fenerli ahşap üzeri kiremit bir çatıyla kaplı olduğu görülmektedir. Resim 33 - Karacabey Hamamı Erkekler Bölümü Soyunmalık Çatısı,1970 li yıllar (VGM Arşivi) 98 İnci Aslanoğlu, Ankara Karacabey Külliyesi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Tanıtma Eserler Dizisi:10, Ankara, 1988, s Ekrem Hakkı Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri II, Damla Ofset, İstanbul, 1989, s.265

82 62 Resim 34 - Karacabey Hamamı Erkekler Bölümü Soyunmalık Bölümü Eternit Çatısı,2010 (Ç.Erol) Günümüzde yapının çevresinde herhangi bir otopark mevcut değildir. Hamama gelen ziyaretçiler arabalarını güney cephesinde bulunan Talatpaşa Bulvarı yol kenarına park etmektedirler. Günümüze en yakın tarihli bir Koruma Bölge Kurulu Karar belgesine göre alınan kararda otopark ve çevre düzenlemesi projeleri değerlendirilmesinin reddine ancak hamama bitişik 2 dükkanın yıkılmasına karar vermiş, ayrıca hamamın onarımı için rölöve ve restorasyon projelerinin hazırlanarak kurula teslim edilmesine de karar vermiştir. (Ek 6)

83 İÇ MEKAN MİMARİ TANIMLAMASI VE DEĞERLENDİRME Erken dönem Osmanlı hamamlarının mimari özelliklerinde görülen plan düzeni, Karacabey hamam örneğinde oldukça geniş bir biçimde uygulanmıştır. XV. Yüzyılın ilk yarısı içinde yapılan hamamlar arasında olan Karacabey Hamamı, dışının sadeliğine rağmen sıcaklık ve ılıklık kısımlarında görülen yapısal dekoratif özellikli kubbe ve tonoz yapısı, fil gözlerinin biçim çeşitliliği ile tipik bir örnek oluşturmaktadır. 100 Plan tipi olarak döneminin özelliklerini yansıtan yapı, dikdörtgen planlı eyvanları, döneminin hamamlarına göre daha büyük hacimde plana sahip olan ılıklık bölümü ve sıcaklık bölümüne açılan iki halvetli plan tipindedir. Hamam planı çifte hamam şeklinde oluşmuştur. (Şekil 14,15) (Ek1) Daha önceki bölümde bahsedilen S. Eyice tipolojisine göre E tipindedir. 100 Bkz. 3.Bölüm Erken Dönem Osmanlı Hamam Mimarisi Özellikleri

84 64 Şekil 14 Ankara Karacabey Hamamı Planı (1969) 101 (E.H.Ayverdi) 101 Ekrem Hakkı Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri II, Damla Ofset, İstanbul, 1989, s.266 Şekilde kullanılan Karacabey Hamamı planı ulaşılabilen, tarihi belli en eski tarihli plandır. Yön işareti ve mekan adları tarafımızdan eklenmiştir.

85 65 Şekil 15 Ankara Karacabey Hamamı Kesiti (1969) 102 (E.H.Ayverdi) Hamamların, Vakıflar Genel Müdürlüğü arşivinde bulunan ilk restorasyon projelerinin 1940 yılında çizilmiş ancak herhangi bir onarım ya da restorasyon çalışması yapılmamıştır yılında Abide ve Eski Eserler Onarım Fişinde bazı onarımların yapılacağından bahsedilmektedir. (Ek 2) Daha sonra başka onarımlar için 1977 yılında hamamın onarımı ile ilgili Kültür Bakanlığından izin istenmiş ancak iç ve dış fotoğrafların kurula getirilmesi şartı ile uygun bulunduğu kararı çıkmıştır. (Ek 3) Yedi sene herhangi bir uygulama yapılmamış 1984 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü için Bakanlığa tekrar başvurmuş ve karar rölöve ve restorasyon projelerinin bölge kuruluna teslim edilmesi gerektiği yönünde olmuştur. (Ek 4) Ancak yapı hiçbir zaman kapsamlı bir restorasyona uğramamıştır. Ek 3 te belirtilen çıkan karardan 4 yıl sonra, 1988 yılında onarımına başlanmış 1990 yılında tamamlanmıştır. Onarımın 2 yıl devam ettiğini 1989 yılında yapılan bir yazışmadan (Ek 5) ve Abide ve Eski Eserler onarım fişinden anlaşılmaktadır. 102 Ekrem Hakkı Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri II, Damla Ofset, İstanbul, 1989, s.266 Şekilde kullanılan Karacabey Hamamı planı ulaşılabilen, tarihi belli en eski tarihli plandır. Yön işareti ve mekan adları tarafımızdan eklenmiştir. 103 Vakıflar Genel Müdürlüğü nde yapının 1940 yılına ait restorasyon projeleri bulunmasına karşın, yapılmış onarım ya da restorasyona ilişkin herhangi bir yazışma belgesi bulunmamaktadır.

86 66 (Ek 2) Tüm bu anlatılanlar toparlanacak olursa yapı en kapsamlı onarımını 1988 yılında geçirdiğinden, günümüzdeki durumu ile bu yıldan önceki durumu karşılaştırılarak bir mimari tanımlama yapmak daha doğru olacaktır. Yapının iç mekan restorasyonları ve onarımlarına ait fotoğraflarının bulunmaması nedeni ile Vakıflar Genel Müdürlüğü arşivinden alınan restorasyon projeleri ve günümüze ait fotoğrafları üzerinden bir değerlendirme yapmak durumunda kalınmıştır. Tarihi yapılarda mimari elemanların değişikliği, dış cephe onarımları ve iç mekan tasarımları, sırasında son derece titiz davranılması ve yapının tarihi geçmişini çok iyi bilen arkeolog, mimar ve iç mimarlar eşliğinde yapıya müdahale edilmesi gerekmektedir. Karacabey Hamamında 1940 yıllarına ait mevcut projeler ile 1988 yılında yapılan kapsamlı restorasyon çalışmalarında bu durumun dikkate alındığı söylenemez.

87 Erkekler Bölümü İç Mekan Tanımlaması Şekil 16 Karacabey Hamamı Planı,2012 (Ç.Erol) Genel olarak yapının iç mekanından bahsedilecek olursa, yapı tek katlı olarak inşa edilmiştir. (Şekil 16) Ancak soyunmalık bölümü asma kat şeklinde konumlandırılmış bir yapıya sahiptir. Yapının girişinde ana giriş kapısından ayrı, ikinci bir kapı daha mevcuttur. (Resim 35) Bu ikinci kapıdan soyunmalık alanına girilmektedir. Soyunmalık alanına ilk girildiğinde, dikkati çeken en önemli öğe alanın ortasına konumlandırılmış günümüze ait fıskiyeli havuz ve sekizgen ahşap kubbeli çatı feneridir. (Resim 37) Çatı örtüsü

88 68 ahşap kiremitli çatıdır.(ek 9) Mekanın çatı fenerine kadar yüksekliği 10 metredir. (Ek 8)(Şekil 17) Soyunmalık bölümü 207,3m dir. (Ek 16) Şekil 17 Karacabey Hamamı Erkekler Bölümü Güney Görünüşü,1981 (VGM Arşivi) Fıskiyeli havuzun etrafında, sedir tarzı oturma elemanları mevcuttur.(resim 39) Ayrıca bu mekanda, girişin sağında konumlanmış çay ocağı mevcuttur. Giriş kapısının tam karşısı ve sol tarafında küçük soyunma odacıkları mevcuttur. Bu bölümde, ahşap kolonların alt kısımları taştır. Mekan büyük bir soba ile ısıtılmaktadır. Ayrıca, çay ocağının tam karşısında tuvalet vardır. Çay ocağının, yan tarafından asma kata çıkılmaktadır.(resim 36) Asma katta da alt katta olduğu gibi, soyunma odacıkları mevcuttur.(resim 38) Alt kat zemini günümüze ait seramiklerle, üst katın zemini ise halı kaplıdır.

89 69 Resim 35 Erkekler Bölümü Giriş Kapısı,2010 (Ç.Erol) Resim 36 Erkekler Bölümü Asma Kat Merdiveni,2010 (Ç.Erol) Resim 37 Erkekler Bölümü Çatı Feneri,2010 (Ç.Erol)

90 70 Resim 38 Erkekler Bölümü Asma Kat, 2010 (Ç.Erol) Resim 39 Erkekler Bölümü Soyunmalık Alanı,2010 (Ç.Erol) Erkekler bölümü soyunmalığında en göze çarpan değişiklik üst kata çıkılan merdivenin iki adet olması ve yerlerinin değişikliğidir lı yıllara ait planda mevcut olan iki adet merdivenden birinin yeri güney cephede diğeri ise doğu cephesindedir.(şekil 18)(Ek 13)

91 71 Şekil 18 Karacabey Hamamı Erkekler Bölümü Soyunmalık Planı (1940) 104 (VGM Arşivinden) Bu merdivenlerden ikisi restorasyon sonrası iptal edilmiş ve güney cepheye başka bir merdiven yapılmıştır. (Şekil 19)(Ek14) 104 Erkekler Bölümü soyunmalık kısmında iki adet merdivenin konumlarını gösterir 1940 tarihli harita.

92 72 Şekil 19 Karacabey Hamamı Erkekler Bölümü Soyunmalık Planı(1981) 105 (VGM Arşivinden) 105 Erkekler Bölümü soyunmalık kısmında iki adet merdivenin konumlarını gösterir 1940 tarihli harita.

93 73 Hamamın ılıklık bölümü yapının güney cephesinde konumlanmıştır. Soyunmalık bölümünden bu mekana geçişte herhangi bir kapı bulunmamaktadır, geçiş bir aralıktan sağlanmaktadır. (Resim 40) Ilıklık bölümü, dikdörtgen planlıdır ve duvarları tamamen parlak seramik kaplı zemin ise günümüze ait seramiklerle kaplıdır. (Resim 41) Resim 40 Erkekler Bölümü Ilıklık Girişi, 2010 (Ç.Erol) Resim 41 - Erkekler Bölümü Ilıklık,2010 (Ç.Erol)

94 74 Mekanın çatı örtüsü, beşgen ve dairesel fil gözlerinin olduğu ve Türk üçgenleriyle geçişi sağlanan bir kubbedir. 106 Türk üçgenlerinin orijinal olduğu söylenebilir. 107 Kubbenin yüksekliği yaklaşık 5 metredir. (Ek 10) Kubbenin tam ortasından aşağı sarkıtılan günümüze ait bir avize mevcuttur. Mekanın çatı örtüsü olan kubbe, beyaz boya ile boyanmıştır. (Resim 42) Resim 42 - Erkekler Bölümü Ilıklık Kubbesi,2010 (Ç.Erol) Ayrıca bu mekanda havlu ve peştamalların konulduğu sonradan yapılmış dolap ve oturma alanları mevcuttur. Ilıklık bölümü 19,5m² dir. (Ek 16) 1940 lı yıllarda traşlık alanının tuvalet olarak kullanıldığı VGM arşivindeki bir plan çizimine dayanarak söylenebilir. (Şekil 20) (Ek15) 1969 yılında ılıklık bölümünden batı eyvanına bir geçiş mevcuttur. Bu eyvanda traşlığın yer aldığı 106 XV. yy Osmanlı hamam mimarisi özelliklerinden olan ılıklık kubbesi geçişlerinde Türk Üçgeni yaygın olarak kullanılmıştır. Bkz Çatı Örtü Sistemleri 107 Şekil 18 de yer alan 1940 tarihli planda ılıklık bölümünün kubbesinde bulunan Türk üçgeni geçişleri günümüzdeki durumu gibi çizilmiştir.

95 75 söylenmektedir. 108 (Şekil 14). Bu bölümden batı eyvanına geçiş günümüzde kapanmıştır. Şekil 20 Karacabey Hamamı Erkekler Bölümü Planı(1940) 109 (VGM Arşivi) Ilıklık bölümüne oturma elemanları ve bir dolap eklenmiştir. Ayrıca bu kısmın çatısı ve duvarları günümüze ait seramik malzemesiyle kaplanmış ve boyanmıştır. Bu tür uygulamalar ile tarihi mekanın sahip olduğu bölümler ve ya geçiş alanları kapatılamaz. Bu yapıyı başkalaştırarak tarihi olmaktan çıkarıp günümüze ait kılmaktadır. 108 Ekrem Hakkı Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri II, Damla Ofset, İstanbul, 1989, s Erkekler Bölümü ılıklık kısmından batı eyvanına geçişi ve batı eyvanının tuvalete dönüştürülmesini gösterir 1940 tarihli olduğu düşünülen plan.

96 76 Hamamın yıkanılan bölümü olan sıcaklık kısmına girildiğinde, mekanın orta kısmına konumlandırılmış sekizgen mermer kaplı göbek taşı bulunmaktadır. Göbektaşı mermer malzemesi ile kaplanmıştır. (Resim 43, 44) Resim 43 - Erkekler Bölümü Sıcaklık Girişi,2012 (Ç.Erol) Resim 44 - Erkekler Bölümü Göbek Taşı,2012 (Ç.Erol) Sıcaklık bölümünde, tamamı göbek taşının tam üstüne denk gelen, farklı şekillerde fil gözlerine sahip olan sıcaklık kubbesi, altı stalaktit sırasıyla sekizgen kasnağa oturmaktadır yılına ait fotoğrafta görülen kubbe şeklinin günümüzdekiyle aynı olduğu söylenebilir.(resim 45) 110 İnci Aslanoğlu, Ankara Karacabey Külliyesi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Tanıtma Eserler Dizisi:10, Ankara, 1988, s.43

97 77 Resim 45 - Erkekler Bölümü Sıcaklığı Göbektaşının Bulunduğu Orta Mekan, 1987 (İ. Aslanoğlu) Kubbe yüksekliği yaklaşık 8 metredir. 111 (Şekil 21) (Ek 10) Eyvanlara kadar olan genel yıkanma alanı 114,1m dir. (Ek 16) 111 Erkekler bölümü soyunmalık kubbe yüksekliğinde kaynaklar arasında yaklaşık 10cm fark çıkmaktadır. Bkz. Ekrem Hakkı Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri II, Damla Ofset, İstanbul, 1989, s.267 ve Ek 10 da bulunan VGM Arşivi kesiti.

98 78 Resim 46 - Erkekler Bölümü Sıcaklık Kubbe Görünüşü,2012, (Ç.Erol) Kubbe geçişlerinde, ikisi daha büyük olan dilimli üç trompçuk, alt üç sırada badem motifleri yer almaktadır. 112 (Resim 47) 1987 yılından günümüze kadar kubbe geçişlerinde bir değişiklik olmamıştır. (Resim 48) Bu badem motifleri ve stalaktit sıraları Karacabey Cami taç kapısında da görülmektedir. 113 Ayrıca, kubbeden aşağıya gene günümüze ait bir aydınlatma elemanı sarkıtılmıştır. (Resim 46) 112 İnci Aslanoğlu, Ankara Karacabey Külliyesi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Tanıtma Eserler Dizisi:10, Ankara, 1988, s Bkz. 4. Bölüm Karacabey Cami ve Türbesi Tarihçesi

99 79 Resim 47 - Erkekler Bölümü Sıcaklık Kubbe Geçişleri,2012 (Ç.Erol) Resim 48 - Erkekler Bölümü Sıcaklık Kubbe Geçişleri,1987 (İ.Aslanoğlu) Şekil 21 Karacabey Hamamı Erkekler Bölümünü Gösteren Kesit (VGM Arşivi)

100 80 Sıcaklık mekanının dört yönü; batı, doğu, kuzey ve güney doğrultusunda dört adet eyvan konumlandırılmıştır.(resim 49, 50, 51, 52) Bunlardan kuzey eyvanı 16,1 m², batı eyvanı 12,1m², doğu eyvanı 15,6m², güney eyvanı ise 15,8m dir.(ek16) Resim 49 Erkekler Bölümü Batı Cephesi Eyvanı, 2012 (Ç.Erol) Resim 50 - Erkekler Bölümü Doğu Cephesi Eyvanı,2012 (Ç.Erol) Resim 51 - Erkekler Bölümü Kuzey Cephesi Eyvanı,2012 (Ç.Erol) Resim 52 - Erkekler Bölümü Güney Cephesi Eyvanı,2012 (Ç.Erol)

101 81 Eyvanlara geçişte iki sıra sivri kemer göze çarpmaktadır. Kemerlerin başlangıçlarında stalaktit sıraları vardır. 114 (Resim 53, 54) Resim 53 - Erkekler Bölümü Eyvan Geçişi Kemer,2012 (Ç.Erol) Resim 54 Erkekler Bölümü Eyvan Kemerleri Geçiş Stalaktit Bezeme,2012 (Ç.Erol) 114 İnci Aslanoğlu, Ankara Karacabey Külliyesi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Tanıtma Eserler Dizisi:10, Ankara, 1988, s.50

102 82 Eyvanların, kubbeleri beşgen ve yuvarlak fil gözleriyle kaplı olup ve Türk üçgenleriyle bezeli dikdörtgen bir kasnağın üzerine oturmaktadır. (Resim 55) XV. yy İzmir Selçuk Hamam III de sıcaklık mekanına ait kubbe geçişlerindeki Türk üçgenleri, bu yüzyılda Türk üçgeni 115 kullanımını göstermektedir. Bu durum Karacabey Hamamının sıcaklık eyvanlarında görülen bu geçiş elemanının orijinal olduğunu göstermektedir. (Resim 56) Türk üçgeni detaylı bilgi için bkz. Doğan Kuban, Mimarlık Kavramları, YEM Yayın, İstanbul, 1998, s Şule Pfeiffer - Taş, Archaeological Researches in Ayasuluk-Ephesus, Proceeding of the First International Congress on Islamic Archaeology, Islamic Archaeologic Series 1, İstanbul,2011, s.631,632

103 83 Resim 55 Erkekler Bölümü Sıcaklık Eyvanı Kubbesi,2012 (Ç.Erol) Resim 56 XIV. yy İzmir / Selçuk Hamam III Sıcaklık Bölümü Kubbedeki Türk Üçgeni Geçişleri (Ş.Pfeiffer-Taş) 117 Batı yönündeki eyvan daha dardır ve kubbesi de daha küçüktür. Kuzey güney ve doğu yönündeki eyvanlarda toplam dokuz tane mermer kurna bulunmaktadır. Kurnalarda ikişer tane musluk mevcuttur. Ancak batı yönündeki eyvan günümüzde tam ortasından kubbeye doğru bir tüteklik geçirilmesi nedeniyle ikiye bölünmüş vaziyettedir ve yıkanma bölümü olarak kullanılmamaktadır. (Resim 57) Hamam yapılarının en önemli ögeleri olan çatı örtüleri hamam yapısının en önemli karakteristiğidir. Buna bilinçsiz bir şekilde müdahale edilmiş olması kubbenin bezemelerine ve yapısal strüktürüne zarar vermiştir. 117 Şule Pfeiffer - Taş, Archaeological Researches in Ayasuluk-Ephesus, Proceeding of the First International Congress on Islamic Archaeology, Islamic Archaeologic Series 1, İstanbul,2011, s.92

104 84 Resim 57 Erkekler Bölümü Batı Eyvanı Kubbesinden Geçirilen Tüteklik, 2012 (Ç.Erol) Doğu de bulunan eyvandan, kuzey ve güney yönlü iki halvete iki adet geçiş bulunmaktadır. Bu mekanlarında, duvarları yaklaşık 1,40 m yüksekliğe kadar mermer kaplıdır, üst kısmı beyaz boyalıdır. Bu halvet hücrelerinin kubbeleri sekizgen kasnağın üzerine pandantiflerle oturmaktadır. Kubbelerin üzerinde beşgen fil gözleri bulunur. (Resim 58)

105 85 Resim 58 Erkekler Bölümü Kuzey Halveti Kubbesi,2012 (Ç.Erol) Bu iki adet halvetin kuzey yönünde olanı, sauna haline dönüştürülmüş ve alüminyum kapı eklenmiştir.(resim 59) Kuzey yönlü bu halvetin alanı 17,4m² dir. (Ek16) Bu halvette kurna bulunmamaktadır. Bir duvarında su seviyesinin kontrolü için pencere bulunmaktadır. Bu pencere yapının orijinal durumunda da bulunmaktadır. 118 Altında külhan ve ocak yer almaktadır. (Resim 60) 118 İnci Aslanoğlu, Ankara Karacabey Külliyesi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Tanıtma Eserler Dizisi:10, Ankara, 1988, s.50

106 86 Resim 59 Erkekler Bölümü Kuzey Halveti (Sauna) Kapısı, 2012 (Ç.Erol) Resim 60 Erkekler Bölümü Kuzey Halveti (Sauna),2012 (Ç.Erol)

107 87 Erkekler bölümünün, üç adet mermer kurnalı, en süslemeli ve önemli mekanı sıcaklığa girilen kapının tam karşısında konumlandırılmış Karacabey in yıkandığı kuzey yönünde konumlanmış halvettir. 119 (Resim 61) Resim 61 Karacabey Halveti Genel Görünüş,2012 (Ç.Erol) 119 İnci Aslanoğlu, Ankara Karacabey Külliyesi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Tanıtma Eserler Dizisi:10, Ankara, 1988, s.43

108 88 Bu halvete, batı yönündeki dar eyvandan iki kapıyla geçilir.(resim 62) (Şekil 20) Resim 62 Erkekler Bölümü Karacabey Halveti Geçiş Kapıları,2012 (Ç.Erol) Bu halvet günümüzde iki bölüm şeklindedir. Genel alanı 9,5m² dir. (Ek16) 1980 li yıllar öncesi bu mekan orijinal halindedir. Ancak 1980 li yıllar sonrası bazı değişiklikler olmuştur. (Şekil14, 22,23) Aslında özel soyunma mekanı olarak tasarlanan küçük bölüm günümüzde traşlık olarak işlevlendirilmiştir. 120 (Resim 63, 64) Hamamın en önemli özelliği olan taş kaplaması tamamen yok olmuştur. 120 İnci Aslanoğlu, Ankara Karacabey Külliyesi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Tanıtma Eserler Dizisi:10, Ankara, 1988, s.43

109 89 Resim 63 Erkekler Bölümü Traşlık Girişi, 2012 (Ç.Erol) Resim 64 Erkekler Bölümü Traşlık,2012 (Ç.Erol) Halvete geçiş mekanının üzerinde ki tonoz, tepede ki delikli kısma kadar stalaktit salkımlarından meydana gelmiştir. Buradan da süslü bir kemerin ayırdığı halvete geçilir. (Resim 65) Hamamın bezeme açısından, en itinalı yeri olan halvetin üst örtüsü, kubbesinde yıldız biçimli fil gözleri olan sekizgene kadar tümüyle stalaktit salkımların oluşturduğu bir örtüdür.(resim 66) Sekizgen bir kaideye oturan bu kubbede girift geometrik strüktürel bezemelerden başka hiçbir düz yüzey yoktur. 121 (Resim 67) Bu mekan Karacabey Hamamının en önemli mekanıdır ve burada yapılan yıkım, mekan genişletilmesi ve bölünmesi kabul edilemez durumdadır. Tüm tavan süslemelerle bezeli olduğundan bu yıkım sırasında mukarnaslar zarar görüp, bir kısmı yok olmuş olabileceği düşünülmektedir. Ancak günümüzde bu tahribat görülmemektedir. Bu durumda bu süslemelerin 1988 yılındaki kapsamlı onarım 121 İnci Aslanoğlu, a.g.e., s.43

110 90 çalışmaları sırasında onarıldığı anlamına gelmektedir. Halvet mekanında Karacabey e ait olduğu söylenen Dede Kurnasının bulunduğu bilinmektedir, ancak şu an mevcut değildir. 122 Burada bulunan Karacabey in yıkandığı dede kurnası günümüze ait ve tarihi yapıyla hiçbir ilgisi olmayan kurnalarla değiştirilmiştir. Bu kurnanın nerde olduğu bilinmemektedir. Şekil 22 Karacabey Hamamı Planı, 1987 (İ.Aslanoğlu) 122 İnci Aslanoğlu, Ankara Karacabey Külliyesi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Tanıtma Eserler Dizisi:10, Ankara, 1988, s.43

111 91 Şekil 23 Karacabey Hamamı Kesitleri, 1987 (İ.Aslanoğlu) Resim 65 - Karacabey Halvetine Geçilen Alandaki Kubbe Süslemesi,2012 (Ç.Erol)

112 92 Resim 66 - Karacabey Halveti Kubbe Stalaktitleri,2012 (Ç.Erol) Resim 67 - Karacabey Halveti Kubbe Görünüşü,2012 (Ç.Erol)

113 Kadınlar Bölümü İç Mekan Tanımlaması Erkekler Hamamına kıyasla, kadınlar bölümünün içi çok daha sade planı da daha küçük ve farklıdır. 123 Ana giriş kapısından sonra bir kapı daha mevcuttur.(resim 68) İkinci kapıdan sonra sedir oturma elemanların bulunduğu bir hacim mevcuttur.(resim 69) Ayrıca burada, bir adet depo girişi ve soyunmalığa geçiş kapısı bulunmaktadır.(resim 70) Soyunmalık kotu, erkeklerinkinden farklı olarak daha aşağı seviyededir. Dolayısıyla buraya merdivenlerle inilir.(resim 71) Resim 68 Kadınlar Bölümü Giriş Kapısı2012 (Ç.Erol) Resim 69 - Kadınlar Bölümü Giriş Alanı,2012 (Ç.Erol) 123 İnci Aslanoğlu, Ankara Karacabey Külliyesi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Tanıtma Eserler Dizisi:10, Ankara, 1988, s.50

114 94 Resim 70 - Kadınlar Bölümü Depo Alanı,2012 (Ç.Erol) Resim 71 - Kadınlar Bölümü Soyunmalık Giriş,2012 (Ç.Erol) Soyunmalık bölümü, erkeklerin soyunmalık bölümünden daha büyüktür. Orta kısıma konumlandırılmış fıskiyeli havuz ve kare şekilli ahşap çatı feneri bulunmaktadır. (Resim 72, 74)

115 95 Resim 72 - Kadınlar Bölümü Soyunmalık Çatı Feneri,2012 (Ç.Erol) Ahşap çatı yüksekliği 9 metre civarındadır.(şekil 24)(Ek 9,11) Şekil 24 Karacabey Hamamı Soyunmalıklar Bölümlerini Gösteren Kesit (VGM Arşivi) Soyunmalık bölümünün çatı fenerinden aşağı, oldukça büyük günümüze ait bir aydınlatma elemanı sarkıtılmıştır. Bu bölümde, yer alan ahşap kolonların alt kısımları cm civarında taştır.(resim 73)

116 96 Resim 73 - Kadınlar Bölümü Soyunmalık Kısmı Kolon Görünüşü,2012 (Ç.Erol) Zemin, günümüz seramikleriyle döşenmiştir. Fıskiyeli havuzun etrafında masa, sandalye ve soba bulunmaktadır. Sıcaklık mekanının dört cephesinde ahşap panellerle ayrılmış küçük soyunma odacıkları bulunur. Ayrıca, batı cephesinden merdivenle bir üst kata çıkılmaktadır. Üst katın, malzemeleri ve plan şekli, erkek bölümüyle bire bir aynıdır. Bu bölümü ısıtmak için, günümüze ait büyük bir sobadan faydalanılmaktadır.

117 97 Resim 74 - Kadınlar Bölümü Soyunmalık Alanı,2012 (Ç.Erol) Kadınlar bölümünün soyunmalığında da en çok göze çarpan merdiven yerinin değiştirilmiş olmasıdır. (Şekil 25)(Ek 15) Buradaki yanlış uygulamalar da erkekler bölümüyle aynı özellikleri taşımaktadır.

118 98 Şekil 25 - Karacabey Hamamı Kadınlar Bölümü Soyunmalık Planı (1940) 124 (VGM Arşivinden) Soyunmalık bölümünden, ılıklık bölümüne geçiş doğu cephesinden ve alüminyum bir kapıyla yapılmaktadır.(resim 75) Ilıklık bölümünün zemini ve oturma kısımları mermer kaplı, duvarları çatı örtüsüne kadar seramik kaplıdır.(resim 76) Bu bölümün çatı örtüsü çapraz tonozdur ve oldukça sadedir. Çapraz tonozda İki beşgen, üç yuvarlak fil gözü bulunmaktadır. (Resim 77) 125 Daha önceki mekanlarda bahsedildiği gibi çapraz tonozdan 124 Kadınlar Bölümü Soyunmalık kısmındaki merdiveni gösterir 1940 tarihli plan. 125 Osmanlı Hamamları fil gözleri tipolojileri için bkz. Eleni Kanetaki, The Still Existing Ottoman Hamams In The Greek Territory, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Dergisi, C.21, S.1-2, Ankara, 2004, s. 98,

119 99 aşağı günümüze ait bir aydınlatma elemanı sarkıtılmıştır. (Resim 78) Ilıklık bölümünün güney cephesinden, sıcaklık bölümüne geçilmektedir. (Resim 79) Resim 75 - Kadınlar Bölümü Ilıklık Girişi 2012 (Ç.Erol) Resim 76 - Kadınlar Bölümü Ilıklık,2012 (Ç.Erol)

120 100 Resim 77 - Kadınlar Bölümü Ilıklık Kubbesi Fil Gözleri,2012 (Ç.Erol) Resim 78 Kadınlar Bölümü Ilıklık Kubbesi,2012 (Ç.Erol)

121 101 Resim 79 - Kadınlar Bölümü Sıcaklık Girişi,2012 (Ç.Erol) Sıcaklık bölümünün, en çok göze çarpan elemanı sekizgen mermer kaplı göbek taşıdır.(resim 80) Göbek taşının üzerine gelen sıcaklık kubbesi kasnağı sekizgen formda, oldukça sade, sadece yuvarlak fil gözleriyle bezenmiştir. (Resim 81, 82) Kubbe yüksekliği 8.5 metre civarındadır.(şekil 26) (Ek12) Resim 80 - Kadınlar Bölümü Göbek Taşı ve Halvet Geçişleri,2012 (Ç.Erol)

122 102 Resim 81 - Kadınlar Bölümü Sıcaklık Kubbesi Fil Gözleri,2012 (Ç.Erol) Resim 82 - Kadınlar Bölümü Sıcaklık Kubbesi,2012 (Ç.Erol)

123 103 Şekil 26 Karacabey Hamamı Sıcaklıkları Gösteren Kesit (VGM Arşivinden) Sıcaklık bölümünde kuzey, güney ve batı yönünde üç adet eyvan vardır. (Resim 84, 85) Bu eyvanlardan batı yönündeki daha dardır ve çatısı ortada kubbesi olan bir tonozdur. Eyvanların duvarı yarıya kadar mermer kaplı, geri kalan kısmı tonozlar da dahil beyaz boyanmıştır. Eyvan geçişlerinde oldukça sade olan sivri kemerler bulunmaktadır. Eyvanların sivri tonozları az sayıda fil gözü içermektedir ve bunlar yuvarlak şekillidir. 126 (Resim 83) 126 İnci Aslanoğlu, Ankara Karacabey Külliyesi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Tanıtma Eserler Dizisi:10, Ankara, 1988, s.50

124 104 Resim 83 - Kadınlar Bölümü Eyvanı Sivri Tonozu,2012 (Ç.Erol) Resim 84 - Kadınlar Bölümü Kuzey Cephe Eyvanı,2012 (Ç.Erol)

125 105 Resim 85 - Kadınlar Bölümü Güney Cephe Eyvanı, 2012 (Ç.Erol) Sıcaklık bölümünde gelin kurnasının bulunduğu batı eyvanı günümüzde yıkanma bölümü olarak kullanılmamaktadır. Erken dönem Osmanlı hamam mimarisindeki en önemli özelliklerden biri olan kadınlar kısmındaki gelin kurnası ve halvet mekanının işlevine son verilmiş olması yapının kimliğine zarar vermiş ve bu mekanın sıcaklık bölümünü en önemli kısmı olma özelliğini yok etmiştir. Kadınlar kısmında bulunan eyvanların günümüze ait perdelerle sıcaklık mekanından ayrılma çabaları yine bahsettiğimiz yapıyı kimlik kaybına götürmüştür. Sıcaklık bölümünün doğu cephesinden, iki adet halvete giriş mevcuttur. Bu halvetler, yarıya kadar mermer kaplı, kubbe kısımlarına kadar beyaz boyalıdır. Halvetlerin çatı örtülerinde yuvarlak fil gözlü kubbeleri vardır. Güney cephesinde ki halvete batı yönündeki dar eyvandan geçilmektedir. Bu halvette oldukça sade bir çatı örtüsü düzeni göze çarpar. Tıpkı ılıklık gibi bu mekanında çatısı tonozla örtülüdür. Ancak bu halvetinki

126 106 aynalı tonozdur. 127 Üç adet yuvarlak fil gözü tonozun ayna kısmında bulunmaktadır. Burada da günümüze ait bir aydınlatma elemanı mevcuttur. (Resim 86, 87, 88) Resim 86 - Kadınlar Bölümü Güney Cephesi Halvet Görünüşü,2012 (Ç.Erol) Resim 87 - Kadınlar Bölümü Güney Cephesi Halvetinden Kurna ve Musluk Görünüşü,2012 (Ç.Erol) 127 İnci Aslanoğlu, Ankara Karacabey Külliyesi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Tanıtma Eserler Dizisi:10, Ankara, 1988, s.50

127 107 Resim 88 - Kadınlar Bölümü Güney Cephesi Halveti Aynalı Tonozu ve Fil gözleri, 2012 (Ç.Erol) Karşılaştırma ve Değerlendirme XV. yy Bursa Emir Sultan Hamamı, XIV. yy İznik Orhan Gazi Hamamı, XV. yy Birgi Çarşı Hamamı, XV. yy Gölpazarı Mihal Bey Hamamı, XV. yy Milas Beçin Büyük Hamam, XV. yy Milas Beçin Yelli Hamamı, Karacabey Hamamı ile plan şeması açısından benzerlik gösteren hamamlara örnek olarak verilebilir. (Şekil 27)

128 108 Şekil 27 Karacabey Hamamı Plan Şeması ile Benzerlik Gösteren Hamamlar, 2012 (Ç.Erol) Şekilde yer alan planlar; 1. Ekrem Hakkı Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri II, Damla Ofset, İstanbul, 1989, s Rahmi Hüseyin Ünal, Die Archäologie Beçins, Der Münzschatz von Beçin, Rahmi Hüseyin Ünal, Friedrich Krinzinger, Michael Alram, Şule Pfeiffer Taş (Hrsg.), Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien, 2010, s Şakir Çakmak, Hamamlar, Birgi, der. Rahmi Hüseyin Ünal, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2001, s Rahmi Hüseyin Ünal, Die Archäologie Beçins, Der Münzschatz von Beçin, Rahmi Hüseyin Ünal, Friedrich Krinzinger, Michael Alram, Şule Pfeiffer Taş (Hrsg.), Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien, 2010, s.9,10

129 109 Şekilde yer alan planlarda ortası kubbeli, enine sıcaklıklı ve çifte halvetli plan tipi görülmektedir. XV. yy erken dönem hamamlarında en yaygın örnekler görülen bu plan tipi, XIII-XVII. yy lar arası başka pek çok örneği bulunmaktadır. 129 Ayrıca bu örneklerde enine dikdörtgen planlı sıcaklık mekanının orta bölümü bir kubbe ile yanlarda kalan iki bölüm ise birer tonozla örtülmüştür. Karacabey Hamamında genel şema açısından bahsedilen örneklere benzemesine karşın bazı farklılıklara da sahiptir. Örneğin Karacabey Hamamı soyunmalık ve ılıklık mekanları daha geniş planlıdır. Birgi Çarşı Hamamında ise genel şema olarak yukarıdaki örneklere benzemekle birlikte sıcaklık mekanı olarak düzenlenen orta kubbeli, enine planlı bölüm ılıklık işlevindedir. Bu uygulamanın benzerlerine, genellikle taşrada yer alan az sayıda insana hizmet verdiği anlaşılan küçük boyutlu hamamlarda rastlanmaktadır. 130 Buraya kadar yapılan tüm dış cephe ve iç mekan mimari tanımlamalar ve bunların değerlendirilmesi sonucunda şunlar söylenebilir; Çağdaş restorasyon kuramı çerçevesinde, İtalyan Camillio Boito ya göre, çağdaş onarım kurallarının öncüsü kabul edilen bu ilkeler şöyle sıralanmaktadır; 1. Anıtlar tüm insanlığın tarihini belgelerler. Bu nedenle onlara saygılı davranılması gerekir. Yapılacak herhangi bir değişiklik yanıltıcı sonuç ve hükümlere yol açabilir. 129 Şakir Çakmak, Hamamlar, Birgi, der. Rahmi Hüseyin Ünal, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2001, s Şakir Çakmak, a.g.e., s.130

130 Mimari anıtlara müdahale edilmesi zorunlu olabilir; ancak sağlamlaştırma onarımdan, onarım ise restore etmekten daha iyidir. Yenileme ve eklerden kaçınılmalıdır. 131 Bu kuramda bahsedilen uygulama ilkeleri Ankara Karacabey Hamamı restorasyon çalışmalarında maalesef uygulanmamış ve yapının iç mekan verileri tamamen kaybolmuştur. Tarihi mekanların belgeleyici özelliklerini kaybetmeden yapıya müdahale etmek gerekmekte ve iç düzenlemeleri buna göre yapmak gerekmektedir. Zorunlu durumlarda, günümüze ait yapım malzemesi, eşya, aydınlatma sistemi, tesisat sistemleri tarihi yapılarda belirli ölçülerde ve kurallarına uygun olarak uygulanabilir. Seçilen uygulama biçimleri ve malzemeleri yapının geçmişini araştırarak belgeleyerek buna göre seçilmelidir. 131 Zeynep Ahunbay, Tarihi Çevre Koruma ve Restorasyon,Yem Yayın, İstanbul 1996, s.18

131 BÖLÜM SONUÇ VE ÖNERİLER Bu bölüme kadar anlatılanlar doğrultusunda Karacabey çifte hamamının iç mekan analizi ve restorasyon değerlendirmesi sırasında ortaya konan en büyük sorun yapının iç mekan düzenlenmesinin oldukça bilinçsiz uygulanmış olmasıdır KADINLAR BÖLÜMÜ SOYUNMALIK İÇ MEKAN TASARIMI ÖNERİSİ Hamam günümüzde hala işlevini koruduğu için yeniden işlevlendirme yoluna gitmek gerekmemektedir. Ancak yapının soyunmalık bölümleri zaman içerisinde tamamen yok olduğu için 6.2. İç Mekan Restorasyon Çalışmaları Tanımlaması ve Değerlendirmesi bölümünde bahsedilmiş olan 1988 yılında yapılan en kapsamlı restorasyon çalışmasında bu bölüm orijinaline uygun olarak yapılmaya çalışılmıştır. Ancak bu yapılan restorasyondaki bütünleme çalışması eskiyi taklit durumundan öteye geçememiştir. Çünkü restorasyonda bütünleme (reintegrasyon) 132 kuralına göre; bir bölümü hasar görmüş ya da yok olmuş yapı ve ögeleri ilk tasarımlarındaki bütünlüğe kavuşturacak biçimde geleneksel ya da çağdaş malzeme kullanarak tamamlama yapılması gerekmektedir. Bütünlemeyi yönlendiren temel etmenler estetik, işlevsel ya 132 Bütünleme (reintegrasyon) kuralı hakkında detaylı bilgi için bkz. Zeynep Ahunbay, Tarihi Çevre Koruma ve Restorasyon, Yem Yayın, İstanbul 1996, s.96

132 112 da strüktürel denge kaygıları olabilir. Yıkık durumda göze hoş gelmeyen bir yapı bütünlenerek, hem estetik bütünlüğüne kavuşur hem de kullanılabilir duruma getirilmiş olur. 133 Karacabey hamamı günümüzde hala aynı işlevle kullanılmaktadır. Ancak hamam genel olarak estetik kaygılardan çok uzak, hijyenik olmayan ve yapının korunmasına yönelik uygulamaların olmadığı bir durumdadır. Ayrıca yapının çevre tasarımı da aynı durumdadır. Yapının park yeri düzenlemesi, peysaj tasarımı ve ya herhangi bir çevre düzenlenmesi bulunmamaktadır. Soyunmalık dışında kalan alanlar XV. yüzyıl hamam yapılarının karakterini plan düzenlenmesi, bezemeleri, çatı örtüleri bakımından yansıttığı için ve belirli bir düzen kurgusunda olduğu için iç mimari açıdan en çok müdahale edilebilecek alan soyunmalık bölümleridir. Kadınlar bölümü soyunmalığında mekan işlevleri ve konumları oldukça yanlış kurgulanmıştır. (Şekil 28)(Ek 14 ) 133 Zeynep Ahunbay, Tarihi Çevre Koruma ve Restorasyon,Yem Yayın, İstanbul 1996, s.96

133 113 Şekil 28 Kadınlar Bölümü Soyunmalık Planı(1981) (VGM Arşivi) Soyunmalık mekanında ilk göze çarpan bir karşılama bölümünün olmayışıdır. Ayrıca soyunma mekanlarının ahşap panellerle ayrılmış hücreler olarak mekanı çepeçevre sarması malzemelerin kalitesiz oluşu sebebiyle oldukça rahatsız edicidir. Yapının soyunmalık bölümü tamamen yok olduğu için günümüze ait çağdaş malzemelerin kullanımıyla yapılan bir tefriş restorasyon teknikleri kuramı çerçevesinde uygun olacaktır.(şekil 29) (Ek 18)

134 114 Şekil 29 Kadınlar Bölümü Soyunmalık Önerisi Planı, 2012 (Ç.Erol) Şekil 29 da yer alan planda yapılan öneride mekan işlevleri açıkça ortaya konmuş ve işlevlendirilmiştir. Planlama yapılırken yapının ana karakteristik plan biçiminden uzaklaşılmamış ve XV. yüzyıl hamam planı kimliği dikkate

135 115 alınmıştır. Kuzey bölümünde bir karşılama resepsiyonu ve tuvaletler önerilmiştir. Batı bölümünde ise oturma elemanlarının yer aldığı bir dinlenme alanı ve servis mekanı tasarlanmıştır. XV. yüzyıl Osmanlı hamamlarının vazgeçilmez unsuru olan aydınlık fenerinin altına konumlandırılmış havuz ise günümüz malzemeleri kullanılarak daha modern bir yaklaşımla tasarlanmıştır. Güney bölümünde ise havlu, peştamal gibi gereçlerin temizlik, kurutma ve depolama yapıldığı bir bölüm önerilmiştir. Günümüzde bu gereçler estetik ve hijyenik kaygıdan uzak hamamın çatı bölümündeki alanda yıkanıp kurutulmaktadır.(resim 89) Resim 89 Karacabey Hamamı Çatı Bölümü, 2012 (Ç.Erol)

136 116 Mekanın soyunma işlevinin gerçekleştirileceği alan günümüzde uygulanan bir sistemle, kapalı hücreler değil, açık alanda kilitli dolaplar ve oturma üniteleriyle hamamın kişi sayısı kapasitesine uygun olarak tasarlanmıştır. Hamamın kişi sayısı belirlenirken şu yol izlenmiştir; Erkekler bölümünde yıkanma işlevlerinin gerçekleştirildiği toplam alan 238,4m² dir. (Ek 16) Bu bahsedilen alana yönelik yaptığımız bir iç mekan analiz çalışmasına göre; XV. yy da bireyin yıkanma alanı yaklaşık olarak 1,8m² kabul edilirse 135, XVI. yüzyılda Kale yerleşkesi nüfusu 170 hanedir. Hamamın konumlandığı Ahi Hacı Murad Mahallesi nüfusu ise 18 hanedir x 5 = 90 kişi mahalle nüfusu olarak alınırsa 137 ; Bunların 90 2 = 45 bay ve bayan yaklaşık olarak kabul edilmektedir. 134 Yapılan arkeolojik araştırmalarda Hamam III külhan önündeki kazıda iki insan iskeleti bulunmuş ve antropolojik olarak XV. yy da bir bireyin boyutları saptanmıştır. Şule Pfeiffer- Taş, Funde und Befunde aus dem Schachtbrunnen im Hamam III in Ayasuluk / Ephesos: Eine schamanistische Bestattung des 15. Jahrhunderts ( Archäologische Forschungen), Akademie der Wissenschaften, Wien, 2010, s Peter Neufert, Peter Mittmann, Peter Graf, Banyolar, Neufert Yapı Tasarımı, ed.çağla Özaslan, Beta Basım, İstanbul,1998, s tarihli tahrir defterlerine göre Kale ve çevresinde 170 hane bulunmaktadır. Hamamın yapım yılı olan 1440 tarihine ulaşılabilen en yakın tarih bu olduğu için ve Ankara mahallelerinden en kalabalık mahalle Ahi Hacı Murad olduğu için bu veriler kullanılmıştır. Ayrıntı için bkz. Özer Ergenç, XVI. Yüzyılda Ankara ve Konya, Ankara Enstitüsü Vakfı Yayınları, Ankara Ocak 1995, s. 29, Her hanedeki aile birey sayısını hesaplamak için 5 ile çarpım yoluna gidilmiştir. Bkz. Ömer Lütfi Barkan, Tarihi Demografi Araştırmaları ve Osmanlı Tarihi, Türkiyat Mecmuası, C.10,1953, s.12

137 117 Erkekler bölümü yıkanma işlevlerinin gerçekleştiği alan ölçüsü; 238,4m² 1,8m² = 132,4 sayısı bize bu alanda yaklaşık kaç kişinin rahatlıkla yıkanma işlevini gerçekleştirebileceğini göstermektedir. Hamam çifte hamam olduğuna göre erkekler için yıkanma alanı bahsedilen nüfus sayısına göre oldukça yeterlidir. Kadınlar bölümü soyunmalık önerisi erkekler hamamının 132 kişilik kapasitesi olduğu düşünülerek planlanmıştır. Ayrıca ılıklık bölümüne gidilen alan, yıkanma işlevlerinin gerçekleştirileceği düşünüldüğünde, bu mekana yakın olan alanların zemininde günümüzde uygulanan suya dayanıklı kompozit ahşap deck karolar kullanılması önerilmiştir. Mekanın mevcut durumda bir asma katı bulunmaktadır. Bu erken dönem Osmanlı hamamlarında uygulanan bir plan biçimidir. Soyunmalık işlevinin gerçekleştirileceği bir alan olarak bu katın da düzenlemesi yapılmalıdır. Isıtma sistemi olarak yerden ısıtma sistemi yöntemi uygulanabilir. Günümüzde bu mekan tarihi bir yapının durumuna uygun olmayacak şekilde büyük bir sobayla ısıtılmaktadır. Bu mekanın ahşap olduğu da göz önüne alındığında yangın riskine karşı da oldukça yanlış bir uygulamadır.(resim 90) Soyunmalık bölümünde kullanılan aydınlatma elemanları da yanlış bir şekilde seçilmiştir. Ahşap kolonlara asılan gaz lambaları da yangın riski taşımaktadır. (Resim 91) Yangın riski taşımayan günümüze ait çağdaş aydınlatma sistemleri kullanılarak, gece saatlerinde aydınlatma sağlanılabilir. Özellikle ışık kaynağı saklanılarak yapılan bir aydınlatma mekanda homojen bir aydınlatma sağlayacaktır.

138 118 Resim 90 Kadınlar Bölümü Soyunmalık Bölümünde Bulunan Soba, 2012 (Ç.Erol) Resim 91 Kadınlar Bölümü Soyunmalık Bölümünde Kullanılan Aydınlatma Elemanı, 2012 (Ç.Erol)

139 SONUÇ Tezin bütün bölümlerinde analiz edilen konulara göre; Ankara Karacabey Çifte Hamamı nın günümüzde yapılan iç mekan onarımları sırasında tarihi dokunun korunması ilkesi gözardı edilmiştir. Bu nedenle en önemli tarihi yapılardan biri olan hamamın iç mekan analizi ile bu güne kadar yapılan yanlış uygulamaların tespit edilmiş ve öneriler sunulmuştur. Bugüne kadar yapı ile ilgili ayrıntılı belgelemenin yapılmamış olması sebebiyle yapının mimari ve iç mimari öğeleri zarar görmüştür. Bu araştırmada, kalan orijinal unsurlar, yapılan ayrıntılı belgelemeler sayesinde geleceğe aktarılabilecek ve yanlış uygulamaların önüne geçilebilecektir. Bilimsel olmayan bazı kaynaklarda hamamın tamamen yıkılıp harabe haline dönüştüğü yazılmışsa da, hamam tarihten bugüne kadar geçirdiği birçok olumsuz etkilere, doğal afetler ve savaşlardaki tahribatlara rağmen günümüzde incelenecek ve araştırılacak birçok unsura sahip olduğu yapılan analiz sonucunda belgelenmiştir. Bu tahribatlar iç mimari öğeleri kimlik kaybına uğrayacak şekilde etkilememiş, yapı döneme ait birçok izi muhafaza etmiştir. Bu anlamda yapının günümüz özelliklerinin ortaya konması önem taşımaktadır. Bunun yanı sıra yapılan iç mekan analizi sırasında inşa edildiği dönemde ki sosyal ve kültürel yaşayış biçimi, bulunduğu mahallenin demografik durumu da ortaya konulmuştur. Tarihi yapıların restorasyonları sonrasında konusunda eğitim almış iç mimarlar tarafından iç mekan analizi yapılarak bu sürece dahil olmaları gerekliliği yapılan bu araştırma sonrasında belirgin bir şekilde ortaya konmuştur. Tıpkı restorasyon kuramlarında bahsedilen yapıyı kimlik kaybına uğratmadan müdahale edilmesi gerekliliği iç mimari düzenleme içinde geçerlidir. Yapının bir bölümü herhangi bir nedenle yok olmuşsa ve orijinal haline ilişkin hiçbir veri bulunmuyorsa, çağdaş malzeme kullanımı uygun

140 120 olacaktır. Çünkü bu uygulama ne kadar orijinaline benzetilmeye çalışılırsa çalışılsın sahte olmaktan öteye geçemez ve hiçbir tarihi değeri olamaz. Karacabey Hamamı Ankara da döneminde yapılmış tek Bursa örnekli bir yapı olduğu için tarihi değeri oldukça yüksek bir yapıdır. Bu sebeple turizm amaçlı kullanıma açık olduğu düşünülürse iç mekan tasarımı oldukça büyük önem taşımaktadır. Yapının hijyenik olması, estetik kaygılarının yüksek olması ve tarihi yapıya milli saygı duyarlılığının gerekliliği açısından mutlaka restorasyon sonrası iç mimari uygulamalar yapılmalıdır.

141 121 KAYNAKÇA 1. ACUN, Hakkı, Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, AHUNBAY, Zeynep, Tarihi Çevre Koruma ve Restorasyon, Yem, İstanbul, Mayıs AKTÜRE, Sevgi, 16. Yüzyıl Öncesi Ankara sı Üzerine Bilinenler, Tarih İçinde Ankara Eylül 1981 Seminer Bildirileri, Ankara,1984, s ASLANAPA, Oktay, Türk Sanatı, Remzi Kitabevi Yayıncılık, İstanbul, ASLANOĞLU, İnci N., Ankara Karacabey Külliyesi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, AYDIN, Suavi, EMİROĞLU, Kudret., TÜRKOĞLU, Ömer., ÖZSOY, Ergi., Küçük Asya nın Bin Yüzü: Ankara, Dost, Temmuz 2005, Ankara 7. AYVERDİ, E.Hakkı, Osmanlı Mimarisinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri II, Damla Ofset, İstanbul, BARKAN, Ö.Lütfi, Tarihi Demografi Araştırmaları ve Osmanlı Tarihi, Türkiyat Mecmuası, C.10, 1953, s BAYRAM, Sadi, MERT, Lütfü, Türkiye de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, TC Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayını, Ankara, DEMİRİZ, Yıldız, Erken Osmanlı Sanatı, Güzel Sanatlar Ders Notları, Creative Yayıncılık, İstanbul, 2000, s ERDOĞDU, Şeref, Ankara nın Tarihi Semt İsimleri ve Öyküleri, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara,2002

142 ERGENÇ, Özer, XVI. Yüzyılda Ankara ve Konya, Ankara Enstitüsü Vakfı Yayınları, Ankara, ERKAL, Coşkun, FİKİRLİEL, İzzet., KESKİNOK, Cumhur., KAYASÜ,M. Turhan., ÜNAL, Şükrü., Ankara Mimarlık Rehberi, Türk Serbest Mimarlar Müşavirler Derneği, Ankara, EYİCE, Semavi, İznik te Büyük Hamam ve Osmanlı Devri Hamamları Hakkında Bir Deneme, Tarih Dergisi, C.11, S.15, İstanbul,1960, s HASOL, Doğan, Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, Yem Yayın, İstanbul, KANETAKİ, Eleni, The Still Existing Ottoman Hamams In The Greek Territory, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Dergisi, C.21,S.1-2, Ankara, 2004, s KONYALI, İbrahim Hakkı, Ankara Abidelerinden: Karacabey Mamuresi Vakfiyesi, Eserleri ve Tarihi, Numune, İstanbul, KUBAN, Doğan, Mimarlık Kavramları, Yem Yayın, İstanbul, KUBAN, Doğan, Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı, Yapı Kredi Yayınları,İstanbul, KUBAN, Doğan, Osmanlı Mimarisi, Yem Yayınları, İstanbul, KRICKL, Alfons, PFEIFFER TAŞ, Şule, Zur Nutzungs und Zerstörungsgeschichte des sogenannten İsa Bey Hamamı, Jahreshefte des Österreichischen Archäologischen Institutes in Wien, Band 71, Wien, 2002, s ÖNEY, Gönül., Ankara da Türk Devri Dini ve Sosyal Yapıları, A.Ü. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara, NEUFERT, Peter, MITTMANN, Peter, GRAF, Peter, Neufert Yapı Tasarımı, ed. ÖZASLAN, Çağla, Beta Basım, İstanbul,1998

143 ÖNDER, Oğuz, Sivas İli Merkezindeki Türk Devri Hamamları, Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, ÖNGE, M.Yılmaz., Anadolu da XII-XIII. Yüzyıl Türk Hamamları, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, ÖNGE, M.Yılmaz, Tarihi Su Mimarisinden Örnekler, Arkitekt, C.1964, S (317), 1964, s ÖZDURAL, Alpay., Vakıflar Dergisi, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, PFEIFFER TAŞ, Şule, Süvari, Seyis, At ve Köpek Ayasuluk ta Kuyu Kurbanları, Konya Ticaret Odası Yeni İpek Yolu Dergisi, S. Özel Sayı 10, Konya, 2007, s PFEIFFER - TAŞ, Şule, Archaeological Researches in Ayasuluk- Ephesus, Proceeding of the First International Congress on Islamic Archaeology, Islamic Archaeologic Series 1, İstanbul, 2011, s PFEIFFER-TAŞ, Şule, Funde und Befunde aus dem Schachtbrunnen im Hamam III in Ayasuluk / Ephesos: Eine schamanistische Bestattung des 15. Jahrhunderts ( Archäologische Forschungen), Akademie der Wissenschaften, Wien, TAŞ, Hülya, XVII. Yüzyılda Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, TAŞÇIOĞLU, Tülay., Türk Hamamı, Ünilever Yayınları, İstanbul, TUNCER, Mehmet, Ankara Şehri Merkez Gelişimi ( yy), T.C. Kültür Bakanlığı Kültür Eserleri, Ankara, Türkiye de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, Cilt 1 (2. ed.), Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, ÜNAL, H.Rahmi, Birgi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2001

144 ÜNAL, H.Rahmi, KRİNZİNGER, Friedrich, ALRAM, Michael, PFEIFFER - TAŞ, Şule (Hrsg.), Der Münzschatz von Beçin, Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Band I, Wien, YEGÜL, Fikret, Roma Dünyasında Yıkanma, Koç Üniversitesi Yayınları,İstanbul, YEGÜL, Fikret, Antik Çağda Hamamlar ve Yıkanma, Homer Yayıncılık, İstanbul, Kültür ve Turizm Bakanlığı resmi internet sitesi, am%fd&s_f=1&command=tara&the_page=&the_ts=&vtadi=vgm% 2CTUBA%2CTTK%2CKTBKVE&cwid=3 (erişim) opy.jpg (erişim) (erişim) (erişim) (erişim)

145 125 EKLER EK 1 VGM Abide ve Eski Eserler Onarım Fişi / 1

146 EK 1 - VGM Abide ve Eski Eserler Onarım Fişi / 2 126

147 EK 2 VGM Abide ve Eski Eser Onarım Fişi 127

148 128 EK 3 T.C. Kültür Bakanlığı Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu Başkanlığı Karar

149 129 EK 4 T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Ankara Bölge Kurulu Karar

150 130 EK 5 - T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Ankara Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu Karar

151 131 EK 6 - T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Ankara Yenileme Alanı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Karar

152 EK 7 Ankara Karacabey Hamamı Planı, Ş. Çağlayan EROL 132

153 133 EK 8 Ankara Karacabey Hamamı Soyunma Kısmı Güney Görünüşü, VGM Arşivi

154 EK 9 Ankara Karacabey Hamamı Çatı Projesi, VGM Arşivi 134

155 EK 10 Ankara Karacabey Hamamı Erkekler Kısmı Kesiti, VGM Arşivi 135

156 EK 11 Ankara Karacabey Hamamı Soyunmalıklar Kesiti, VGM Arşivi 136

157 EK 12 Ankara Karacabey Hamamı Sıcaklılar Kesiti, VGM Arşivi 137

158 138 EK 13 Ankara Karacabey Hamamı Erkekler Bölümü Soyunmalık Planı, VGM Arşivi

159 EK 14 Ankara Karacabey Hamamı Soyunmalıklar Planı, VGM Arşivi 139

160 EK 15 Ankara Karacabey Hamamı Planı, VGM Arşivi 140

161 EK 16 - Ankara Karacabey Hamamı Planı, VGM Arşivi 141

162 EK 17 Ankara Karacabey Hamamı Vaziyet Planı, VGM Arşivi 142

163 143 EK 18 Ankara Karacabey Hamamı Kadınlar Bölümü Soyunmalık Planı, Ş. Çağlayan EROL