Türkiye de Tekstil Sektörünün Üretim Potansiyeli ve Devlet Teşviklerinin Etkinliğinin Analizi ( )

Transkript

1 Türkiye de Tekstil Sektörünün Üretim Potansiyeli ve Devlet Teşviklerinin Etkinliğinin Analizi Türkiye de Tekstil Sektörünün Üretim Potansiyeli ve Devlet Teşviklerinin Etkinliğinin Analizi Kübra ÖNDER Muhammet ŞAHİN Öz Dünyanın en eski sanayi dallarından biri olan tekstil sektörü gerek ihracat gerek katma değer ve gerekse üretim süreci bakımından gelişmekte olan ülkelerin ekonomik kalkınmasında öncü sektör olmuştur. Sürekli değişen küresel piyasa koşullarında faaliyet gösteren sektör iç ve dış gelişmelerden çok çabuk etkilenmektedir. Küresel ekonomik yaşamın getirdiği rekabet ortamında ülkeler ekonomi politikası araçlarından biri olan teşvik ve sübvansiyon politikaları uygulamaktadır. Bu doğrultuda çalışmanın amacı tekstil sektörüne uygulanan teşvik politikalarının etkinliğini dönemlerine ait üçer aylık veriler kullanarak incelemektir. Hata Düzeltme Modeli (VEC) sonucu elde edilen ampirik bulgular incelendiğinde, tekstil sektörüne yönelik uygulanan teşvik politikalarının ekonomik beklentiler ile uyumlu olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Anahtar Kelimeler: Teşvikler, Tekstil Sektörü Üretimi, Hata Düzeltme Modeli Analysis of Production Potential of Textile Sector and Efficiency of Government Incentives in Turkey Abstract Textile sector, as one of the oldest industries of the world, has become a leading sector in economic development of the developing countries both in terms of export, added-value and production process. The sector operating under constantly changing global market conditions is affected by internal and external developments very quickly. In a competitive environment brought about by the global economic life, countries are implementing incentive and subsidy policies which are one of the Yrd.Doç.Dr., Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi, İİBF, İktisat Bölümü, konder@mehmetakif.edu.tr Yrd.Doç.Dr., Gümüşhane Üniversitesi, İİBF, Maliye Bölümü, sahin@gumushane.edu.tr 24 Maliye Dergisi Sayı 170 Ocak-Haziran 2016

2 K. ÖNDER, M. ŞAHİN economic policy instruments. In this context, the objective of this study is to examine the effectiveness of the incentive policies for the textile sector using quarterly data for the period When empirical evidence obtained through Vector Error Correction Model (VECM) is examined, it is concluded that incentive policies applied for textile industry are consistent with economic expectations. Keywords: Incentives, Textile Production, Vector Error Correction Model JEL Classification Codes: D24, C22, L60 Giriş Tekstil, tarihsel kökleri antik çağlara kadar uzanan oldukça eski bir iş koludur. Hatta çeşitli arkeolojik bulgulara göre ilk ortaya çıkışı tarım sektöründen bile öncesine dayanmaktadır (Walton, 1937: 16-18). Ancak sektör asıl atılımını 18 inci yüzyıldan itibaren Sanayi Devrimi ile yapmış ve dönemin getirmiş olduğu teknolojik yeniliklerin de bir sonucu olarak Batılı endüstrilerin temel faaliyet alanlarından birini oluşturmuştur (More, 2000: 3-5). Bugün ise durum daha farklıdır. Çünkü günümüzde tekstil sektörü gelişmiş ülkelerden ziyade, az gelişmiş veya gelişmekte olan ülkeler için daha büyük bir önem taşımaktadır. Öyle ki dünya tekstil ihracatının önemli bir kısmı bu ülkeler tarafından gerçekleştirilirken Almanya ve İtalya dışındaki gelişmiş Batılı ekonomiler daha çok tekstil ithalatçısı durumundadır (WTO, 2016). Gelişmekte olan bir ülke olarak Türkiye ekonomisi içerisinde de görece ağırlıklı bir konuma sahip olan tekstil sektörü (TÜİK, 2015) Osmanlı İmparatorluğu döneminden beri önemini korumaktadır. Sektörün bugünkü konumuna yükselişinde ise (Türkiye, tekstil ihracatında dünyada 6 ncı sırada yer almaktadır) özellikle 1980 sonrası ihracat odaklı büyüme politikalarına bağlı olarak uygulamaya konulan teşviklerin belirgin bir katkısı vardır. Yerli ve yabancı literatürde tekstil sektörünü farklı temalarla inceleyen birçok çalışma bulunmaktadır. Söz konusu çalışmaların büyük bir kısmının sektörün rekabet gücünü tek denklem, eşanlı denklem sistemi ve panel veri yöntemi veya swot analizi kullanarak incelediği (Eraslan vd., 2008; Ener ve Yelkikalan, 2004; Ulaş vd.; Yücel, 2010; Güran, 1990; Havrila ve Gunawardana, 2003, Junli, 2010), diğer bir kısmının tekstil sektörünün önemli girdilerinden olan elektrik ve işçilik maliyetlerinin, tekstil sektörü üzerindeki olası etkilerini değerlendirdiği (Terzioğlu vd., 2008; Öztürk, 2005; ILO, 2014) ve az olmakla beraber sektörü ele alan diğer bir kısım çalışmada ise il düzeyinde, işletmelere yönelik nicel araştırma yöntemi kullanılarak sektöre yönelik uygulanan teşvik uygulamalarından işletmelerin haberdar olup olmadığı veya teşvikleri kullanıp kullanmadığının araştırıldığı (Alüftekin vd., 2009; Şimşek ve Yazıcı, 2004; Karabıçak, 2013; Ersungur ve Noyan Yalman, 2009) görülmektedir. Dolayısıyla yapılan ulusal ve uluslararası yazın taramasında, tekstil sektörüne yönelik uygulanan teşvik politikalarının sektörün üretim düzeyi üzerindeki etkisinin incelenmediği görülmektedir. Çalışmanın amacı, Türkiye de uygulanan teşvik politikaları ile tekstil sektörü üretimi arasındaki ilişkiyi literatürdeki diğer çalışmalardan farklı olarak analiz etmektir dönemine ilişkin üçer aylık verilerin esas alındığı çalışmada eşbütünleşme ve hata düzeltme modelleri yardımı ile ekonometrik analizler gerçekleştirilecektir. Bu kapsamda, ilk aşamada Türkiye de uygulanan devlet Maliye Dergisi Sayı 170 Ocak-Haziran

3 Türkiye de Tekstil Sektörünün Üretim Potansiyeli ve Devlet Teşviklerinin Etkinliğinin Analizi teşvikleri ele alınacak. İkinci bölümde Türk tekstil sektörünün ekonomideki yeri ve önemine vurgu yapılarak sektöre yönelik uygulanan teşvik politikalarından bahsedilecektir. Ekonometrik yöntem ve bulgulara ilişkin bilgilerden sonra ise ulaşılan ampirik bulgular paralelinde, tekstil sektörünün teşvik politikalarına ve modelde kullanılan diğer değişkenlere karşı duyarlılığı değerlendirilecek ve sektöre yönelik politika önerilerinde bulunulacaktır. 1. Türkiye de Devlet Teşvikleri Ülkemizde hayata geçirilen ilk teşvik uygulamalarında milli sermayenin yetersizliği sorunu belirleyici olmuş ve buna bağlı olarak da gerek Osmanlı İmparatorluğu nun son dönemleri gerekse cumhuriyetin ilk yıllarındaki teşvik politikalarının özünü, milli burjuvaziyi güçlendirme hedefi oluşturmuştur (Semiz, 2014: 236; Korum, 1982: 66-67). İkinci Dünya Savaşı sonrasında teşvik politikalarında belirgin değişimler yaşanmış, çok partili hayata geçişin ilk yıllarında dışa açılma ve yabancı sermayenin teşviki konuları öne çıkarken planlı ekonomiye geçiş sürecinde ise 1980 sonrası teşvik uygulamalarının da altyapısını oluşturacak bürokratik zeminin temelleri atılmıştır (Karabıçak, 2013: 266; Yenal, 2010: ). Teşviklerle ilgili bir diğer önemli dönüm noktası da 24 Ocak 1980 Kararları ve ardından yaşanan serbestleşme ve dışa açılma sürecidir. Bu dönemde ihracatın özendirilmesine yönelik teşviklerde artış sağlanırken sektörel bazda tekstil, turizm otomotiv ve demir-çelik sanayi sektörlerine öncelik verilmiştir (Yavan, 2011: 77-78; Akdeve ve Karagöl, 2013: 337). Türkiye nin son dönem teşvik politikalarında ise uluslararası kuruluşlarla yürütülen ilişkilerin etkisi görülmektedir. Gerek 1995 yılındaki Dünya Ticaret Örgütü (WTO) üyeliği gerekse de 1996 yılında Avrupa Birliği ile imzalanan Gümrük Birliği Antlaşmasına bağlı olarak teşvik uygulamalarında çeşitli değişiklikler gündeme gelmiştir. Bu doğrultuda, özellikle araştırma-geliştirme ve çevre koruma faaliyetleri, KOBİ lere destek ve bölgeler arası eşitsizliklerin önlenmesi konuları üzerinde durulurken daha önceden yapılan doğrudan nakit desteğinin yerini giderek mali teşvikler almaya başlamıştır (Yavan, 2011: 80-83). Ayrıca 2000 li yıllardan itibaren teşviklerden beklenen amaçlarda da değişimler yaşanmış, 2004 ve 2006 teşviklerinde sektörel farklılıklara bakılmaksızın bölgesel teşviklere başvurulurken 2009 paketinde hem bölge hem de sektör farklılıklarına dayanan teşvikler bir bütün olarak ele alınmıştır (Acar ve Çağlar, 2012: 2-3). Halen yürürlükte olan 2012 tarihli teşvik paketi de, 2009 paketi gibi, bölge ve sektör temelli özendiricileri içermekte ve katma değeri yüksek olan stratejik sektörlerin teşvik edilmesini amaçlamaktadır. Bölgelerin gelişmişlik düzeyine göre altı farklı alana (en gelişmiş bölge 1 ve en az gelişmiş bölge 6 olmak üzere) ayrıldığı bu pakette; İstanbul, Kocaeli, Bursa, İzmir, Muğla, Antalya, Ankara ve Eskişehir illeri 1 inci Bölgede, Doğu ve Güneydoğu Anadolu illeri de ağırlıklı olarak 6 ncı Bölgede yer alırken diğer iller ise 2, 3, 4 ve 5 numaralı bölgelerde bulunmaktadır (Ekonomi Bakanlığı, 2014a). 1 Bu sınıflandırma teşvikin hem içeriği hem de miktarı bakımından önem taşımaktadır. Çünkü çeşitli sektörlere göre farklılaştırılmış olan teşvikler bölgesel geri kalmışlık düzeyi arttıkça daha yüksek miktarlar ve daha geniş 1 İl statüsünde olmamakla birlikte 2 nci Bölgede yer alan Çanakkale iline bağlı Bozcaada ve Gökçeada ilçeleri de 6 ncı Bölge kapsamında yer almaktadır. 26 Maliye Dergisi Sayı 170 Ocak-Haziran 2016

4 K. ÖNDER, M. ŞAHİN bir kapsamda uygulanmaktadır. Diğer bir ifade ile bölgesel yatırımlar içerisinde yalnızca Gümrük Vergisi Muafiyeti, KDV İstisnası ve Yatırım Yeri Tahsisi teşviklerinde tüm bölgeler için aynı koşullar geçerli iken Yatırıma Katkı Oranı, Vergi İndirim Oranı, SGK İşveren Desteği, Faiz Desteği Puanı, Kullanılan Krediler İçin Faiz Desteği Tavanı gibi oran, zaman veya miktar türünden teşviklerde ise 1 inci Bölgeden, 6 ncı Bölgeye gidildikçe daha cazip koşullar söz konusu olmaktadır (KPMG, 2013: 2). Teşvik paketinin sektörel boyutunda ise stratejik yatırımlar, büyük ölçekli yatırımlar ve genel nitelikli yatırımlara yönelik teşvikler uygulanmaktadır. Büyük ölçekli yatırımların özendirilmesinde Gümrük Vergisi Muafiyeti, KDV İstisnası, Faiz Desteği, Vergi İndirimi, Yatırım Yeri Tahsisi, Sigorta Primi İşveren Hissesi Desteği ile yalnızca 6 ncı Bölgede geçerli olmak üzere Gelir Vergisi Stopajı Desteği ve Sigorta Primi Desteği teşvikleri uygulanırken stratejik yatırımlarda bunlara ilaveten Faiz Desteği ve KDV iadesi politikalarına başvurulmaktadır. Genel nitelikli yatırımların özendirilmesinde ise daha dar nitelikli bir çerçeve çizilerek KDV İstisnası, Gümrük Vergisi Muafiyeti ve 6 ncı Bölgeyle sınırlı olmak kaydıyla Gelir Vergisi Stopajı Desteği politikalarından yararlanılmaktadır (Ekonomi Bakanlığı, 2013: 2). Bunlardan büyük ölçekli yatırımlar, asgari yatırım tutarı 50 milyon TL olan motorlu taşıtlar yan sanayi, elektronik ve hassas ölçüm malzemeleri, optik aygıtlar, havacılık ve uzay malzemeleri üretimi, ilaç sanayi ve metal malzeme üretimi benzeri yatırımları, asgari yatırım tutarı 200 milyon TL olan motorlu taşıtlar ana sanayi, liman hizmetleri ve kimyevi madde üretimi ile asgari yatırım tutarı 1 milyar TL olan rafine edilmiş petrol ürünleri imalatını kapsamaktadır (Bozoğlu ve Güneş, 2014). Ancak stratejik yatırımlar başlığının neleri içerdiği hususunda tam bir netlik söz konusu olmayıp, yalnızca stratejik yatırım olma özelliği taşıyan projelerin sahip olması gereken özelliklerden bahsedilmekle yetinilmiştir. Buna göre, bir yatırımın stratejik yatırım kapsamında değerlendirilebilmesi için minimum yatırım tutarının 50 milyon TL nin üzerinde olması, ithal edilecek ürünlerde yurt içi üretim kapasitesinin ithalat miktarından az olması rafineri ve petrokimya sektörleri dışındaki alanlarda en az %40 oranında katma değer sağlanması ve yurt içinde üretimi olmayan ürünler hariç olmak üzere yatırıma konu olan ürüne yönelik olarak son bir yıl içerisinde en az 50 milyon TL lik ithalat yapılmış olması koşullarının bir arada gerçekleşmesi gerekmektedir (Gümüş, 2013: ). Türkiye de uygulanan son dönem teşviklerinin sonuçlarını görebilmek açısından sayısal verilere bakmak yararlı olacaktır. Ekonomi Bakanlığı (2014b) istatistiklerine göre ülkemizde dönemini kapsayan zaman dilimi içerisinde yaklaşık olarak 49 bin yatırım teşvik belgesi verilerek 592 milyar TL lik bir yatırım miktarı gerçekleştirilmiş ve 1,9 milyonu aşkın kişiye istihdam imkânı sağlanmıştır. Veriler yerli ve yabancı sermaye bakımından değerlendirildiğinde yabancı sermayenin toplam yatırım miktarına katkısının %19,98, yerli sermayenin katkısının %80,01 oranında gerçekleştiği görülmüştür. Ayrıca çeşitli kriterlere göre yatırım miktarı içerisinde en yüksek paya sahip olanlar ise destek sınıfı bakımından genel nitelikli yatırımlar (%50,83), yatırım sınıfı bakımından komple yeni yatırımlar (%66,53), bölge bakımından 1 inci Bölge (%39,78) ve sektör bakımından da hizmetler sektörü (%33,12) şeklinde gerçekleşmiştir. Maliye Dergisi Sayı 170 Ocak-Haziran

5 Türkiye de Tekstil Sektörünün Üretim Potansiyeli ve Devlet Teşviklerinin Etkinliğinin Analizi Bu verilerden hareketle teşvik paketleriyle (ve özellikle de halen yürürlükte olması dolayısıyla 2012 teşvik paketiyle) ulaşılmaya çalışılan hedeflere ulaşılıp ulaşılmadığının tespit edilmesi de mümkündür. Zira son dönem teşvik politikalarında görece geri kalmış bölgelerin kalkındırılması ve yüksek katma değer sağlayacak sektörlerin özendirilmesi amaçlanmıştır. İlk olarak, Tablo 1 den de görüleceği üzere, teşvik paketleri ile yıllık toplam yatırım miktarının arttırılabilmesi ve 2001 deki 12,3 milyar TL den 8 katı aşan bir artışla 2015 yılında 103 milyar TL düzeyine ulaşılmış olması teşvik paketlerinin toplam etkisi bakımından olumlu bir durumdur. Diğer bir ifade ile teşviklerin, bir bütün olarak düşünüldüğünde, Türkiye deki yatırımlar üzerinde pozitif etkisinin olduğu söylenebilir. Ancak bölgesel amaçlar bakımından aynı şeyi söylemek güçtür. Çünkü görece geri kalmış illeri içeren 4, 5 ve 6 ncı Bölgelerin durumunda zaman içerisinde belirgin bir iyileşme olmamış, yalnızca 3 üncü Bölgede 2012 yılından itibaren gerek yatırım miktarı gerekse de toplam yatırımlar içerisindeki pay bakımından görece bir artış gözlenmiştir. 1 ve 2 nci Bölgeler tarihsel olarak zaten yüksek yatırım düzeylerine sahiptir. Sektörel amaçlar bakımından ise veriler henüz yeni olduğundan (büyük ölçekli yatırımlarda 2009, stratejik yatırımlarda ise 2012 sonrası verilere ulaşılabilmektedir) net bir çözümleme yapabilmek güçtür. Bu alanda büyük ölçekli yatırımlar makine, elektronik, kimya, ilaç, petrol türevleri, optik benzeri yüksek katma değerli ürünlerin üretilmesi, stratejik yatırımlar ise yurt dışından ithal edilen ürünlerin Türkiye de üretilerek ödemeler bilançosuna pozitif yönlü bir katkı sağlanabilmesi bakımından önemlidir. Her iki alana ait 2015 verilerinin hem mutlak olarak hem de toplam yatırımlar içerisindeki pay bakımından 2013 ve 2014 yıllarına göre daha yüksek olması olumludur. Bu durumun devam edebilmesi ise trendin korunabilmesine bağlı olup, 2015 yılındaki olumlu hava gelecekte de sürdürülebilir ise sektörel teşviklerden beklenen amaçlara ulaşılmasında başarı sağlanacağı söylenebilir. Tablo 1: Türkiye de Uygulanan Son Dönem Devlet Teşviklerinin Bölge ve Destek Sınıfı Bazlı Görünümü Tümü (Milyon TL) Bölgesi (Milyon TL) 1. Bölge Bölge Bölge Bölge Bölge Bölge Muhtelif Bölgeler (a) Destek Sınıfı (Milyon TL) Bölgesel Stratejik Yatırımlar Büyük Ölçekli Genel Nitelikli Bölgesi (%) 1. Bölge 37,79 60,60 35,84 42,96 41,48 49,14 31,59 42,69 25,01 2. Bölge 19,19 13,91 16,38 33,13 19,37 14,46 18,70 17,60 15,87 28 Maliye Dergisi Sayı 170 Ocak-Haziran 2016

6 K. ÖNDER, M. ŞAHİN Bölge 9,67 11,67 20,24 8,46 11,82 12,39 12,09 15,85 17,80 4. Bölge 15,42 6,48 7,85 7,59 11,75 9,86 10,59 8,25 9,23 5. Bölge 1,44 4,37 6,61 5,67 6,02 7,16 5,89 7,08 5,61 6. Bölge 6,63 0,84 2,69 1,91 3,88 6,26 6,95 6,48 2,22 Muhtelif Bölgeler (a) 9,86 2,14 10,37 0,29 5,67 0,74 14,19 2,04 24,25 Destek Sınıfı (%) Bölgesel 0,00 0,00 21,24 43,20 27,31 43,73 41,76 55,68 28,20 Stratejik Yatırımlar 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 18,52 6,69 1,17 12,26 Büyük Ölçekli 0,00 0,00 14,34 29,33 8,79 3,78 15,17 7,41 28,23 Genel Nitelikli 100,00 100,00 64,42 27,47 63,90 33,97 36,38 35,74 31,31 Not: (a) Yatırım teşviklerinde muhtelif bölgeler kavramı, birden fazla ile yayılmış yatırımları ifade etmek amacıyla kullanılmaktadır (Ekonomi Bakanlığı, 2013: 135). Kaynak: Ekonomi Bakanlığı, 2014b verilerinden yararlanılarak yazarlar tarafından hazırlanmıştır. 2. Türk Tekstil Sektörünün Ekonomideki Yeri ve Sektöre Yönelik Teşvikler Türkiye de tekstil sanayinin tarihsel kökleri Osmanlı dokumacılığına kadar uzanmakta olup sektör, cumhuriyet dönemi boyunca da önemini korumayı başarmıştır. Bugün ise tekstilin Türkiye ekonomisi içerisinde bu denli belirleyici bir konuma sahip oluşu büyük ölçüde 24 Ocak 1980 Kararları sonrası dışa açılma süreci ile gerçekleşmiştir (Uğur, 2004: 28-39). Sektöre ilişkin sayısal değerler tekstilin ekonomideki görece ağırlıklı konumunu yansıtmaktadır. TÜİK (2015) verilerine göre tekstil sanayi 20 bini aşkın imalathane ve 431 bini aşkın çalışanı ile yaklaşık olarak 87,1 milyar TL ciro, 83,2 milyar TL üretim değeri ve 18,7 milyar TL de katma değer elde etmektedir. Sektörün imalat sanayi içerisindeki ağırlığına bakıldığında ise tüm imalathanelerin %6 lık bir kısmını içerdiği görülmektedir. Tekstilin ekonomiye en önemli katkısı esasen istihdam alanındadır ve imalat sanayi toplam istihdamının yaklaşık %11,88 i tekstil endüstrisi tarafından gerçekleştirilmektedir. Ayrıca sektörün imalat sanayi içerisindeki ciro payı %8,6, üretim değeri payı %8,69 ve katma değer payı da yaklaşık olarak %10 düzeyindedir. Öte yandan tekstil endüstrisi Türkiye nin dış ticaretinde de önemli bir yere sahiptir itibarıyla 157,7 milyar dolar tutarındaki ihracatımızın 8,5 milyar doları tekstil sanayi tarafından gerçekleştirilmiştir. Yine aynı yıla ait verilere göre 242,2 milyar dolarlık ithalatımızın 9,7 milyar dolarlık tutarı da tekstile aittir. Oransal olarak düşünüldüğünde ihracatımızın yaklaşık olarak %5,3 ü, ithalatımızın ise %4 ü bu sektör tarafından yapılmıştır (İTKİB, 2014: 2-4). Bu dış ticaret değerleri ile de Türkiye tekstil ihracatında Çin, Hindistan, Almanya, ABD ve İtalya nın ardından dünyada 6 ncı sırada (Avrupa da da 3 üncü sırada) yer almıştır (WTO, 2016). Sektörün iç ve dış pazarlardaki yükselişinde devlet teşviklerinin belirgin bir katkısı vardır sonrasının ihracat odaklı büyüme yaklaşımına bağlı olarak bir yandan dış ticaret üzerindeki sınırlamaların azaltılması, diğer yandan ise vergi ve gümrük muafiyetleri, yatırım destekleri ve makine ithalatı kolaylıkları türünden özendiricilerin uygulanması ile birlikte tekstil sektörü hızlı bir büyüme göstermiş ve Rusya ile yapılan bavul ticareti ve Avrupa Birliği ile varılan Gümrük Birliği Antlaşması nın da etkisiyle önemli bir ihracat kalemi haline gelmiştir (Eraslan vd., 2008: 274). Ancak bu dönemdeki teşviklerin, tüm ülkeyi kapsayacak şekilde uygulansa bile, belirli bir düzen içerisinde olduğunu söylemek güçtür. Zira özellikle Maliye Dergisi Sayı 170 Ocak-Haziran

7 Türkiye de Tekstil Sektörünün Üretim Potansiyeli ve Devlet Teşviklerinin Etkinliğinin Analizi 1990 ların ortalarına kadar hızla tırmanan yatırımlar, yükselen tekstil makinası ithalatı ve kapasite oranlarındaki artışa bağlı olarak devlet teşviklerinde de bir süreliğine artma eğilimi görülmüş, fakat sektördeki kârlılık beklentisinin zamanla giderek azalmaya başlamasıyla birlikte 1990 ların sonlarına doğru teşviklerde önemli ölçüde düşüşler meydana gelmiştir (Mergen ve Müftüoğlu, 2004: 9-10). Öyle ki sektöre yönelik yatırım teşviklerinin tüm imalat sanayi içerisindeki payı 1995 yılı itibarıyla yaklaşık olarak %75,61 düzeyinde iken 1999 yılında bu oran %8,81 e kadar gerilemiştir li yıllarda ise tekstil yatırımlarına ait teşviklerin miktarı artmakla birlikte diğer imalat endüstrilerinin gelişmesine de bağlı olarak nispi değerler bakımından 1990 ların ortalarındaki düzeylere ulaşılamamıştır (Yerlikaya, 2010: 73). Günümüzde ise Türkiye deki tekstil yatırımlarının, 1980 ler ve 1990 lardaki yaklaşımın aksine, görece geri kalmış bölgelerde daha yoğun şekilde teşvik edildiği ve bu alana yönelik kamusal özendiricilerin ülke geneli için aynı düzeyde uygulanmadığı görülmektedir. Bu durumu izah edebilmek için 2009 ve 2012 teşvik paketlerine bakmak yararlı olacaktır. İlk olarak 2009 teşvik paketi ele alındığında hem bölgesel hem de sektörel teşvikleri içeren bu paketin dört farklı bölgeye ayrıldığı ve bunlardan en gelişmiş bölge olarak kabul edilen 1 inci Bölgede tekstil teşviklerinin diğer bölgelere nazaran daha sınırlı olduğu anlaşılmaktadır. Bu bölgedeki illerimizden İstanbul da tekstil endüstrisi tamamen teşvik dışı bırakılırken bölgede yer alan diğer illerdeki minimum yatırım düzeyi şartı da gelir düzeyi görece düşük olan illerden daha yüksek bir düzeyde tutulmuştur. Ayrıca bu pakette tekstilin her türü teşvik edilmemiş, spesifik bir farklılaşmaya gidilerek örneğin iplik ve dokuma alanında yalnızca modernizasyon yatırımlarına teşvik uygulanırken sentetik iplik, sentetik elyaf ve kütlü pamuk yatırımları ise büyük ölçüde teşvik dışı bırakılmıştır (Ekonomi Bakanlığı, 2014c). Yürürlükteki son teşvik paketi olan 2012 paketinde de benzer bir durum söz konusudur. Yine bölgesel ve sektörel bazlı destekleri içeren bu pakette yer alan altı bölgeden görece en gelişmiş illeri içeren 1 ve 2 nci Bölgede 2 milyon TL, 3, 4 ve 5 inci Bölgede 1 milyon TL ve 6 ncı Bölgede ise 500 bin TL minimum yatırım tutarı şartı getirilmiştir. Bu da göstermektedir ki 1 ve 2 nci Bölgedeki tekstil teşviklerinin kapsamı daha dar tutulup, illerin gelişmişlik düzeyi görece geriledikçe sektöre yönelik teşvikler de arttırılmaktadır. Ayrıca bu teşvik paketinde giyim eşyası üretimi 1 ve 2 nci Bölge için tamamen teşvik dışı bırakılırken 3 ve 4 üncü Bölgede minimum 1 milyon TL, 5 ve 6 ncı Bölgede ise minimum 500 TL tevsi (genişleme) ve modernizasyon yatırımı şartı aranmaktadır teşvik paketinin 2009 paketi ile olan bir diğer önemli benzerliği de tekstil yatırımları için spesifik bir teşvik politikasının güdülerek iplik ve dokuma yatırımlarının bir kısmının 6 ncı Bölge hariç olmak üzere devre dışı bırakılmış olmasıdır (Ekonomi Bakanlığı, 2014d). Tekstil teşvikleri sayısal veriler temelinde analiz edildiğinde tarihlerini kapsayan dönemde yaklaşık teşvik belgesi verildiği, bu teşviklerle 350 bini aşkın kişiye istihdam olanağı sağlandığı ve 36,8 milyar TL yi aşan bir yatırım miktarına ulaşıldığı görülür. Böylece tüm teşvikler içerisinde tekstil teşviklerinin payı belge adedi bakımından %14,63, yatırım miktarı bakımından %6,21 ve istihdama katkı bakımından ise %17,97 düzeyinde gerçekleşmiştir. Alt kalemler bazında incelendiğinde ise teşviklere bağlı tekstil yatırım miktarının %98,6 yı aşan bir kısmının yerli sermaye tarafından gerçekleştirildiği, yabancı 30 Maliye Dergisi Sayı 170 Ocak-Haziran 2016

8 K. ÖNDER, M. ŞAHİN sermaye payının ise yaklaşık olarak %1,3 düzeyinde kaldığı anlaşılmaktadır. Ayrıca tekstil teşviklerinde destek sınıfı bakımından %61,39 ile genel nitelikli yatırımlar, yatırım cinsi bakımından %43,56 ile komple yeni yatırımlar ve bölge bakımından ise %24,06 ile 3 üncü Bölge ilk sırada yer almaktadır (Ekonomi Bakanlığı, 2014b). 2 Sektöre yönelik teşvik verileri Tablo 2 den görülebilir. Söz konusu verilerle ilgili olarak şu sonuçlara ulaşmak mümkündür. İlk olarak tekstil teşviklerinde 2010 yılından itibaren belirgin bir artış meydana gelmiş, ancak 2014 ve 2015 yıllarında ise neredeyse 2010 miktarına düşecek kadar bir azalma yaşanmıştır. İkincisi teşvikler bölge bazlı incelendiğinde, tüm teşviklerdeki 1 ve 2 nci Bölge üstünlüğünün bu alanda ortadan kalktığı ve tekstil sektöründeki yatırım teşviklerinin toplamda 3 üncü Bölgede yoğunlaşmakla birlikte yıllar itibarıyla değişken bir görünüm sergilediği görülmüştür. Son olarak da tekstil alanında, destek sınıfı bakımından stratejik yatırımlar ile büyük ölçekli yatırımlar grubuna dahil edilebilecek projelerin mevcut olmadığı ve son yıllarda bölgesel teşviklerin genel nitelikli yatırımlar karşısında giderek öne çıktığı söylenebilir. Tablo 2: Son Dönem Tekstil Teşviklerinin Bölge ve Destek Sınıfı Bazlı Görünümü Tümü (Milyon TL) Bölgesi (Milyon TL) 1. Bölge Bölge Bölge Bölge Bölge Bölge Destek Sınıfı (Milyon TL) Bölgesel Genel Nitelikli Bölgesi (%) 1. Bölge 33,26 25,93 17,88 22,94 13,85 18,56 17,03 19,67 19,84 2. Bölge 36,15 31,82 30,40 18,13 26,75 15,77 22,63 18,91 27,87 3. Bölge 17,65 21,28 36,53 34,65 23,43 34,62 19,15 28,19 20,40 4. Bölge 4,92 4,34 1,92 5,12 11,09 4,27 6,91 4,63 3,76 5. Bölge 6,42 15,81 13,03 17,01 24,40 24,79 19,70 22,26 17,07 6. Bölge 1,50 0,83 0,26 2,20 0,49 2,02 14,58 6,34 11,11 Destek Sınıfı (%) Bölgesel 0,00 0,00 53,77 62,07 31,04 64,26 62,50 58,00 71,05 Genel Nitelikli 100,00 100,00 46,23 37,93 68,96 35,74 37,50 42,00 28,95 Kaynak: Ekonomi Bakanlığı, 2014b verilerinden yararlanılarak yazarlar tarafından hazırlanmıştır. Teşviklerin sektörün performansına etkisi ise teşvik miktarı, üretim değeri ve katma değerinin milyon TL, ihracatın ise milyon dolar cinsinden verildiği Şekil 2 Ekonomi Bakanlığı verilerinde tekstil teşvikleri dokuma ve giyim başlığı altında ele alınmıştır. Maliye Dergisi Sayı 170 Ocak-Haziran

9 Teşvik, Katma Değer ve İhracat Üretim Türkiye de Tekstil Sektörünün Üretim Potansiyeli ve Devlet Teşviklerinin Etkinliğinin Analizi 1 den görülebilir. Şekle göre 2008 Küresel Finans Krizi sonrası, birçok sektörde olduğu gibi, güç kaybeden sektör ilerleyen süreçte tekrar toparlanmayı başarmış ve 2010 yılından itibaren artan teşvik miktarına paralel olarak da özellikle üretim ve katma değer miktarlarında önemli yükselişler meydana gelmiştir. Ancak teşvik artışının ihracat üzerindeki etkisi daha sınırlı görünmektedir. Keza ve dönemlerinde ihracat eğrisinin giderek yatık bir hal alması ihracat artışında zorlanılmaya başlandığı şeklinde yorumlanabilir. Yani bir diğer ifade ile teşviklerdeki artışın, üretim değeri ve katma değere katkısı daha güçlü iken ihracatta ise bu etki görece daha zayıf kalmıştır denilebilir. Şekil 1: Kamu Teşvikleri ve Tekstil Sektörünün Performansı Katma Değer İhracat Teşvik Üretim Kaynak: İSO, 2014: 5; TÜİK, 2015; İTKİB, 2014: 4; İTKİB, 2006: 7; Ekonomi Bakanlığı, 2014b verilerinden yararlanılarak yazarlar tarafından hazırlanmıştır. 3. Veri Seti Türkiye de uygulanan teşvik politikalarının ihracatta çok önemli bir yere sahip olan tekstil sanayi üretimi üzerindeki etkisinin ele alındığı bu çalışmada, dönemlerine ait çeyrek dönemlik veriler kullanılmıştır. Çalışmada kullanılan tekstil ürünleri imalatı, sanayide brüt ücret-maaş endeksi ve sektöre ait yurt içi üretici fiyat endeksi Türkiye İstatistik Kurumundan (TÜİK, 2016a; TÜİK, 2016b), sanayi elektrik tüketim tarife fiyatı Türkiye Elektrik Dağıtım Anonim Şirketinden (TEDAŞ, 2016) ve pamuk fiyatları ise İzmir Ticaret Borsası (2016) web sayfasından derlenmiş ve seriler, tüketici fiyat endeksi (2010=100) kullanılarak deflete edildikten sonra modele dahil edilmiştir. Değişkenlere ait yapısal kırılmanın varlığını araştırmak için dönüşlü artıkların karelerini kullanan Cusum ve Cusum Q grafiklerinden (Brown vd., 1975: ) yararlanılmış ve tekstil üretim denkleminin 2007:Q3-2008:Q3 dönemlerinde yapısal kırılma gösterdiği tespit edilmiştir. Yapısal kırılma döneminin 2007 Finansal Kriz dönemine rastlaması nedeniyle yapısal kırılmayı ifade etmek üzere bir yapay kriz kukla değişkeni (D) de modele dahil edilmiştir. Çalışmada kullanılan verilerin tamamı logaritmiktir ve modelin tahmininde Eviews 8,0 ekonometrik paket programından yararlanılmıştır. Değişkenlere ait tanımlamalar Tablo 3 de sunulmuştur. 32 Maliye Dergisi Sayı 170 Ocak-Haziran 2016

10 K. ÖNDER, M. ŞAHİN Tablo 3: Modelde Kullanılan Bağımlı ve Bağımsız Değişkenler T Tekstil ürünleri imalatı S Tekstil sektörüne uygulanan teşvik (değer, milyon TL) Ct Pamuk fiyatı (TL/kilogram) E Sanayi elektrik tüketim tarife fiyatı (TL/kwh saat) W Sanayide brüt ücret-maaş endeksi P Tekstil sektörüne ait yurt içi üretici fiyat endeksi D Kriz kukla değişkeni (2007:Q3-2008:Q3 için 1 diğer dönemler için 0) 4. Araştırma Yöntemi İktisadi olaylar arasındaki karmaşıklık ve değişkenlerin karşılıklı olarak birbirlerini etkilemeleri birçok iktisadi olayın tek denklemli modeller yerine eşanlı denklemler aracılığı ile tahmin yapılmasını zorunlu kılmaktadır. Çünkü iktisadi değişkenler arasındaki karşılıklı etkileşim, değişkenlerin içsel ya da dışsal olarak belirlenmesini zorlaştırmaktadır. Nitekim Sims in (1980) geliştirdiği Vektör Otoregresif Modelinde (VAR) değişkenler içsel-dışsal ayırımına tabi tutulmadan tüm değişkenler içsel olarak belirlenmiştir. Değişkenlerin içsel sayılması nedeniyle VAR modeli eşanlı bir modeldir (Gujarati ve Porter, 2012: 784). VAR modellerinde, modellerin kurulmasında sıkı ekonomik kuramlara bağlı kalınma zorunluluğu ve yapısal modellerde değişkenlere getirilen güçlü önsel kısıtlamalar olmaksızın içsel değişkenler arasındaki dinamik ilişkiler tahmin edilmektedir (Keating, 1990: ; Wojciech ve Derek, 1992: 182). Bu durum, VAR modellerinin zaman serileri analizinde sıklıkla kullanılmasına neden olmaktadır. VAR denklemlerinin genel formu aşağıdaki gibidir ve ilgili eşitlikte; n gecikme uzunluğunu, v ise hata terimini ifade etmektedir. Y t = a o + X t = b o + n i=1 n i=1 n a 1i Y t 1 + a 2i X t i + v 1t i=1 n b 1i Y t i + b 2i X t i + v 2t i=1 VAR modellerinde yer alan değişkenlerin durağan olup olmaması konusunda yazında farklı görüşler (Sims, 1980; Doan, 1992; Cooley ve Leroy, 1985) olmasına rağmen durağan olmayan serilerin yer aldığı analizlerde, değişkenler arasında ilişki olmadığı halde sahte regresyon durumu ortaya çıkabilmekte ve bu tip serilerde geçici şokların etkileri de sürekli olabilmektedir (Granger ve Newbold, 1974). Söz konusu nedenlere bağlı olarak VAR modelleri ile analiz yapabilmek için öncelikle model içinde yer alan zaman serilerinin durağan olup olmadığı, eğer durağan ise hangi düzeyde durağan olduğu test edilmelidir. Bu çalışmada kullanılan serilerin durağanlık sınaması, uygulamada en çok kullanılan yöntemlerin başında gelen Genişletilmiş Dickey-Fuller (ADF) testi ve Phillips-Perron (PP) testleri aracılığı ile gerçekleştirilmiştir. Y t serilerinin birim kök özelliğini test etmek için aşağıda ifade edilen genel form kullanılmıştır (Gujarati, 1999: 713): (1) (2) Maliye Dergisi Sayı 170 Ocak-Haziran

11 Türkiye de Tekstil Sektörünün Üretim Potansiyeli ve Devlet Teşviklerinin Etkinliğinin Analizi Y t = β t + δy t 1 + n i=1 α i Y t 1 + ε t (3) İlgili eşitlikte; Y t değişkenin birinci fark işlemcisini, t genel eğilim değişkenini, Y t 1 değişkenin gecikmeli fark terimini ve n ise optimal gecikme sayısını ifade etmektedir. Gecikmeli fark terimlerinin dikkate alınmasındaki temel neden hata teriminin ardışık bağımsızlığını sağlamaktır. Çalışmada yer alan değişkenlere ait gecikme uzunluğunun belirlenmesinde Lütkepohl den (1982) yararlanılmıştır. Birim kök testi sonucuna bağlı olarak seriler düzeyde durağan değil ancak aynı seviyede fark durağan ise değişkenler arasındaki uzun dönemli ilişki eş bütünleşme testi ile analiz edilmelidir (Siregar ve Rajaguru, 2002). Uzun dönemde değişkenler arasında bütünleşik bir hareket olup olmadığını belirlemek için Engle ve Granger (1987: ), Johansen (1988: ) ve Johansen ve Juselius (1990: ) eş bütünleşme testlerinden Johansen eş bütünleşme testi uygulanacaktır: Z t = Γ 1 ΔZ t Γ k 1 ΔZ t k+1 + ΠZ t k + ε t (4) İlgili eşitlikte; Γ i, (i = 1,2,, k 1) Z t vektörünün birinci farkının gecikmeli değerinin parametreler matrisini; Π, değişkenlerin seviyelerine ilişkin parametre matrisini ve ε ise VAR modelinin kalıntı değerlerini ifade etmektedir. Aralarında uzun dönem ilişkisi aranan değişkenler arasındaki koentegrasyon ilişkisi, Johansen ve Juselius (1990) tarafından geliştirilen İz ve Maksimum Özdeğer Test istatistik değerleri ile değerlendirilir. Eğer Π matrisinin rankı bir ise, Z matrisini oluşturan değişkenlerin birbirleriyle eş bütünleşme halinde oldukları, yani uzun dönemde birlikte hareket ettikleri sonucuna ulaşılır (Uysal vd., 2008: 62). Johansen ve Juselius eş bütünleşme yöntemi ile seriler arasındaki uzun dönemli ilişkinin varlığı belirlendikten sonra ilgili eş bütünleşik vektörler arasındaki söz konusu kısa dönem ilişkisi Hata Düzeltme Modeli (VEC) yardımı ile analiz edilmektedir (Granger, 1988: ). VEC Modeli, değişkenler arasındaki kısa dönem dinamikleri ile uzun dönem dengesi arasında ayırım yaparak kısa dönem dinamiklerinin belirlenmesi amacıyla kullanılmaktadır. Hata Düzeltme Modeli genel olarak aşağıdaki şekilde ifade edilmektedir (Gujarati, 1999: ): n n Y = β 0 + β 1i X t i + β 2i Y t i + β 3i ECT t 1 + ε i (5) i=1 n i=1 n X = α 0 + α 1i Y i 1 + α 2i X i 1 + α 3i ECT t 1 + ε i (6) i=1 i=1 Eşitlik 5 de yer alan regresyon denkleminde; Y deki değişmeyi X deki değişmeye ve bir önceki dönemin dengeleme hatasına bağlamaktadır. İlgili eşitlikte, X, Y deki kısa dönem sapmaların etkisini ifade ederken ECT t 1 ise eş bütünleşme denkleminden elde edilen hata terimlerinin gecikmeli değerini ifade etmekte ve hata düzeltme katsayısı olarak kullanılmaktadır. Hata düzeltme katsayısı kısa dönemdeki dengesizliğin ne kadarının uzun dönemde düzeltileceğini açıklamaktadır. Hata düzeltme katsayısının (β 3i ) istatistiksel bakımdan anlamlı çıkması sapmanın varlığının, katsayının büyüklüğü ise uzun dönem denge değerine doğru yakınlaşma hızının bir göstergesidir. Hata düzeltme modeli uygulandıktan sonraki aşamada nedenselliğe karar vermek için (5) ve (6) numaralı denklemlerdeki bağımsız değişkenlerin katsayılarının anlamlılığı test edilecektir. 34 Maliye Dergisi Sayı 170 Ocak-Haziran 2016

12 K. ÖNDER, M. ŞAHİN 5. Ampirik Analiz Tekstil ürünleri üretim fonksiyonunu analiz etmeden önce fonksiyonda yer alan değişkenlerin durağan olup olmadıkları ADF ve PP birim kök testi ile analiz edilmiştir. Tablo 4 de yer alan test sonuçlarına göre hiçbir serinin düzey değerinde durağan olmadığı ve birinci dereceden farkları alındığında ise çalışmada yer alan bütün değişkenlerin %5 anlamlılık düzeyinde birinci derece fark durağan oldukları görülmektedir. Tablo 4: Birim Kök Testi Sonuçları Değişkenler T ADF Testi PP Testi Sabit Sabit ve Trend Sabit Sabit ve Trend t-istatistik p-değeri t-istatistik p-değeri t-stat p-değeri t-stat p-değeri -2,684(4) 0,083-2,313(4) 0,419-2,772(6) 0,068-3,253(4) 0,084 Ct -2,828(0) 0,060-2,784(0) 0,208-2,820(2) 0,615-2,774(2) 0,212 S -2,564(0) 0,106-2,572(0) 0,293-2,558(2) 0,107-2,566(2) 0,296 Düzey E -0,538(0) 0,875-3,615(4) 0,037-0,541(5) 0,874-2,839(2) 0,189 W 1,040(0) 0,996-1,362(4) 0,861 0,935(2) 0,995-3,084(2) 0,119 P -0,017(1) 0,952-2,373(1) 0,389-0,662(2) 0,847-2,466(3) 0,343 T -7,518(3) 0,000-3,004(3) 0,140-11,097(5) 0,000-10,965(5) 0,000 Ct -7,991(0) 0,000-7,941(0) 0,000-8,573(8) 0,000-8,558(8) 0,000 S -8,850(0) 0,000-8,780(0) 0,000-8,852(1) 0,000-8,782(1) 0,000 1.Fark E -5,158(2) 0,000-5,107(2) 0,000-7,211(6) 0,000-7,145(6) 0,000 W -3,543(3) 0,013-2,853(5) 0,014-8,643(2) 0,000-9,030(3) 0,000 P -5,101(0) 0,000-5,044(0) 0,000-5,002(4) 0,000-4,926(4) 0,000 Not: Schwarz Bilgi Kriteri ile optimal gecikme uzunluğu belirlenmiştir. Sabitli model için kritik değerler %1 (-3,548), %5 (-2,912) ve %10 (-2,594); sabit ve trendli model için ise sırasıyla %1(-4,124), %5(-3,489) ve %10 (-3,173)'dir. Gecikme sayıları parantez içinde verilmiştir. VAR analiz tahminlerinin doğru biçimde yapabilmesi için en uygun gecikme uzunluğu belirlendikten sonra (Ek 1) ilgili gecikmede; modelin istikrar koşulunu sağlaması, modelin hata terimleri arasında ilişki olmaması ve sabit varyans varsayımının geçerli olması göz önünde bulundurulmuştur (Ek 2a-c). Ek 1 deki bilgi kriterlerini minimum yapan 5 gecikme uzunluğu dikkate alınmış ve aynı düzeyde (birinci fark) durağan olduğu belirlenen seriler arasındaki uzun dönem ilişkisi, Johansen eş bütünleşme testi kullanılarak analiz edilmeden önce eş bütünleşme testi için uygun deterministik trend Pantula prensibi ile belirlenmiştir (Tablo 5). 3 3 Detaylı bilgi için bkz. Asterio ve Hall, 2007: Maliye Dergisi Sayı 170 Ocak-Haziran

13 Türkiye de Tekstil Sektörünün Üretim Potansiyeli ve Devlet Teşviklerinin Etkinliğinin Analizi Tablo 5: Pantula Prensibine Göre Trace (İz) İstatistikleri Rank (r) Model 2 Model 3 Model 4 (r=0) 162,636 (0,0004) Red 135,904 (0,0101) Red 159,910 (0,0133) Red En çok (r=1) 115,409 (0,0069) Red 93,905 (0,066) Kabul 116,19 (0,0621) Kabul En çok (r=2) 73,710 (0,086) Kabul 57,819 (0,3084) Kabul 79,34 (0,1980) Kabul En çok (r=3) 49,833 (0,1134) Kabul 36,606 (0,366) Kabul 30,98 (0,4449) Kabul Not: r vektör sayısını ifade etmektedir. Olasılık değerleri parantez içerisindedir. Pantula prensibi istatistik sonuçlarına göre, hiç eş bütünleşme vektörü olmadığını kabul eden sıfır hipotezi %5 anlam seviyesinde reddedilmekte ve eş bütünleşme testi için uygun spesifikasyonun Model 3 olduğuna karar verilmektedir. Model 3 ün kullanıldığı eş bütünleşme analizi sonuçlarına göre ise %5 kritik değerde değişkenler arasında en az bir eş bütünleşme ilişkisinin var olduğu kabul edilmektedir. Kısa dönemde birbirinden farklı hareket ediyor gibi görünen değişkenler aslında aynı stokastik trendi paylaşmaktadır ve uzun dönemli bir dengeye sahiptir. Tekstil ürünleri için tespit edilen uzun dönem denge modelinin denklemi aşağıda ifade edilmektedir: lnt = 0.119lnS 0,288lnE 0,187lnCt 0,611lnW + 0,444lnP + 0,054D ,1173 0, ,1716 (0,0825) (0,0273) ,4632 4,5721 3,5606 [5,3818] [1,978] Tekstil ürünleri imalatına ait uzun dönem eş bütünleşme analiz sonuçları incelendiğinde; modelde yer alan bütün değişkenlerin katsayılarının anlamlı olduğu ve değişkenlere ait işaretlerin iktisadi beklentiyle uyumlu olduğu görülmektedir. Ancak Juselius a (1999) göre, VAR modeli tahmini sonucu elde edilen katsayıların büyüklükleri değişkenler arasındaki dinamik etkileşimlerden kaynaklandığı için sadece katsayıların işareti yorumlanabilir. Dolayısıyla uzun dönemde ne kadar sürede dengeye gelineceği ve ilişkinin yönü hakkında yorum yapılamaz. Bu nedenle değişkenlerin kısa dönem ilişkilerini gösteren VEC modeli tahmin edilmelidir. Uzun dönemli dengeden bir sapma olduğunda sistem uzun dönem dengeye dönüyor ise bu durum değişkenlerden en az bir tanesinin kısa dönem dengesizliğe uyum gösterdiğini ifade etmektedir. VEC modeli tahmin edilmeden önce uzun dönem dengeye hangi değişken veya değişkenler aracılığıyla dönüldüğünü belirlemek için değişkenlere Zayıf Dışsallık Testi uygulanmıştır (Tablo 6). 4 7 nolu eşitlikte yer alan parantez içindeki değerler standart hataları, köşeli parantez içerisinde yer alan değerler ise t-istatistik değerlerini ifade etmektedir. t-istatistiklerinin %1, %5 ve %10 anlamlılık düzeyindeki kritik değerleri sırası ile (2,578), (1,96) ve (1,645) dir. 36 Maliye Dergisi Sayı 170 Ocak-Haziran 2016

14 K. ÖNDER, M. ŞAHİN Tablo 6: Zayıf Dışsallık Testi Değişken Kısıt Chi-Kare (1) Prob T A(1,1)=0 4,9675 0,0258** S A(2,1)=0 3,3892 0,0656*** E A(3,1)=0 0,1038 0,7472 Ct A(4,1)=0 2,0409 0,1531 W A(5,1)=0 0,3060 0,5801 P A(6,1)=0 2,9424 0,0862*** D A(7,1)=0 0,1011 0,7504 Not: A (k, r) birinci VEC denklemindeki birinci eşbütünleşme ilişkisini göstermektedir. ***, ** ve * sırası ile %1, %5 ve %10 anlam düzeylerini ifade etmektedir. Tablo 6 incelendiğinde; H 0 : değişken zayıf dışsaldır" hipotezinin sadece tekstil ürünleri imalatı, teşvikler ve tekstil yurt içi fiyat endeksi için reddedildiği görülmektedir. Modelde yer alan diğer değişkenler (E, Ct, W ve D) ise zayıf dışsaldır. Ücretlerin zayıf dışsal çıkmasının altında yatan nedenlerin sosyal devlet politikası ve sendikal faaliyetlerden dolayı ücretlerin aşağı doğru katı olması ve sektörde istihdam edilen emek gücünün küçümsenmeyecek oranda kayıt dışı çalıştırılması (Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, 2015); pamuk fiyatlarının zayıf dışsal çıkmasının altında yatan neden ise Türkiye nin kaliteli pamuk üretimi ile dünyada büyük öneme sahip ülke konumunda olmasına rağmen pamuk piyasasında oluşan fiyatların dünya fiyatlarından (Aindeks vb.) etkilenmesinin neden olmuş olabileceği düşünülmektedir (İTB, 2016). Zayıf dışsal olmayan değişkenlerin uzun dönem denge değerine doğru yakınlaşma hızlarını bulmak için ise VEC modeli uygulanmış ve elde edilen ampirik sonuçlar Tablo 7 de sunulmuştur. Tablo 7: Hata Düzeltme (VEC Modeli) Testi Sonuçları ECT(-1) D(LOGT(-1)) D(LOGS(-1)) D(LOGE(-1)) D(LOGCt(-1)) D(LOGW(-1)) D(LOGP(-1)) C Model 1 D(LOGT) Model 2 D(LOGS) Model 3 D(LOGP) D(ECT) * ** ** * ( ) ( ) ( ) ( ) [ ] [ ] [ ] [ ] ( ) ( ) ( ) ( ) [6,14831] [ ] [ ] [ ] ( ) ( ) ( ) ( ) [ ] [ ] [ ] [ ] ** ( ) ( ) ( ) ( ) [ ] [ ] [ ] [ ] ( ) ( ) ( ) ( ) [ ] [ ] [ ] [ ] ** * ** ( ) ( ) ( ) ( ) [ ] [ ] [ ] [ ] *** * ( ) ( ) ( ) ( ) [ ] [ ] [ ] [ ] ( ) ( ) ( ) ( ) [ ] [ ] [ ] [ ] Not: Tabloda yer alan parantez içinde verilen değerler standart hataları, köşeli parantez içerisinde yer alan değerler ise t-istatistik değerlerini göstermektedir. ***, ** ve * sırası ile %1, %5 ve %10 anlam düzeylerini ifade etmektedir. Maliye Dergisi Sayı 170 Ocak-Haziran

15 Türkiye de Tekstil Sektörünün Üretim Potansiyeli ve Devlet Teşviklerinin Etkinliğinin Analizi Hata düzeltme testi sonuçlarına göre elde edilen katsayılar tüm değişkenler için sıfırdan farklıdır ve negatif işarete sahiptir. Değişkenlere ait katsayıların negatif işarete sahip olması kısa dönemli dengesizliklerden dengeye doğru bir yönelme olduğunu göstermektedir. Tekstil ürünleri imalat sektörü için uyarlanma hızı katsayısı (-0,029) olarak tespit edilmiş olup analiz sonuçlarına göre uzun dönemde dengeden bir sapma olduğunda tekstil ürünleri sektörünün yaklaşık 35 dönem sonra dengeye gelebileceğini ifade etmektedir. Uyum katsayısının aldığı bu değer, kısa dönem dengesizliklerin yeniden tesis edilmesinin oldukça uzun bir zaman dilimi gerektirdiğini göstermektedir. Sonuç ve Değerlendirme Çalışmada, teşvik uygulamaları ile tekstil sektörü üretimi arasındaki ilişki dönemlerine ait üçer aylık zaman serileri kullanılarak analiz edilmiştir Çalışmada kullanılan zaman serilerine sırası ile birim kök testleri uygulanmış ve değişkenler birinci sıra fark durağan bulunmuştur. Aynı düzeyde durağan olan değişkenler arasındaki uzun dönem ilişkinin varlığı Johansen eşbütünleşme testi ile doğrulandıktan sonra eşbütünleşme ilişkisinin varlığı tespit edilen serilerin uzun dönem dengesinde ortaya çıkan bir sapmanın hangi değişken veya değişkenler tarafından ve ne kadar hızla düzeldiğini belirlemek için VEC Modeli uygulanmıştır. VEC Modeli tahmin sonuçlarına göre, tekstil sektörü için uyarlanma hızı katsayısının çok düşük olduğu ve uzun dönemde dengeden bir sapma olduğunda sektörün yaklaşık 35 dönem sonra dengeye gelebileceği tahmin edilmiştir. Ayrıca sektöre yönelik uygulanan teşviklerde ortaya çıkan %1 lik bir artışın tekstil ürünleri üretiminde %0,31 oranında bir artışa neden olabileceği ve tekstil ürünleri fiyatlarındaki %1 lik bir artışın sektör üretimini yaklaşık %0,33 oranında artırabileceği sonuçlarına ulaşılmıştır. Sektör temel girdi fiyatlarındaki (işçi ücretleri, pamuk ve elektrik fiyatları) %1 lik bir artışın ise tekstil ürünleri üretiminde sırası ile (%0,66), (%0,013) ve (%0,55) oranlarında bir azalışa yol açabileceği sonucu elde edilmiştir. Ticari serbestleşmenin hız kazandığı, teknolojinin her geçen gün daha da ilerlediği günümüz dünyasında ülkeler dış ticaretten daha fazla pay alabilmek için adeta yarışma pozisyonu almışlar, fiyat ve ürün çeşitliliğine yönelmişlerdir. Bu durum, yarattığı katma değer, sağladığı istihdam olanakları ve uluslararası ticaretteki payı açısından Türkiye ekonomisine büyük katkı sağlayan tekstil sektörünü de etkilemiştir. Türkiye, aynı veya daha düşük kalitede ama daha ucuz mal üreten rakipleri (Çin, Hindistan ve onların hinterlandındaki Uzakdoğu ülkeleri) karşısında rekabet gücünü ve piyasada yapıcı ülke olma özelliğini zamanla kaybetmiştir (İTKİB, 2016). Bu duruma; sektördeki firmaların gelişen teknolojiye ayak uyduramaması, yurt dışındaki rakiplere göre enerji, doğal gaz, vergi, sigorta gibi temel girdilerin yüksek olması, tekstil mamullerinin maliyetlerinde doğrudan etkili olan hammadde fiyatlarının dünya fiyatlarının üzerinde seyretmesi (TÜİK, 2015; İzmir Ticaret Borsası, 2016) ve verimliliğe oranla daha yüksek işçilik ücretleri neden olmaktadır. Döviz kurlarının yükselmesi ise bu etkiyi daha da artırmaktadır. Maliyetlerin gittikçe artması büyük çoğunluğu KOBİ lerden oluşan sektördeki birçok firmanın küçülmesine ya da faaliyetlerine son vermesine neden olmaktadır. Dolayısıyla iç ve dış gelişmelerden çok hızlı etkilenen tekstil sektörünün rekabetçi avantajını sürdürebilmesi için dünyada tekstil sektöründe meydana gelen gelişmeler 38 Maliye Dergisi Sayı 170 Ocak-Haziran 2016

16 K. ÖNDER, M. ŞAHİN ve uygulanan yeni politikalar dahilinde yeniden yapılanması önem arz etmektedir. Bunun için sektörün kaliteli ürün üretebilmesi için gerekli olan nitelikli eleman yetersizliğini üniversite sanayi işbirliğine giderek, hammadde açısından pamuk ekimi ise desteklenerek veya teşvik edilerek giderilmelidir. Ayrıca sektör kullandığı makinalarını ve teknolojisini sürekli geliştirmeli ve bu yönde yapılacak yatırımlar ve Ar-Ge çalışmaları yine devlet tarafından finanse edilmelidir. Sektörde temel girdi maliyetini oluşturan enerji, sektör özelinde, devlet tarafından sübvanse edilmeli ve rakip ülkelerde uygulanan fiyat tarifeleri düzeyine indirgenmelidir. Kaynakça Acar, O. ve Çağlar, E. (2012), Yeni Teşvik Paketi Üzerine Bir Değerlendirme, Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı, Yayın No: Akdeve, E. ve Karagöl, E.T. (2013), Geçmişten Günümüze Türkiye de Teşvikler ve Ülke Uygulamaları, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 37(Temmuz), Alüftekin, N., Yüksel, Ö., Taş, A., Çakar, G. ve Bayraktar, F. (2009), Küresel Krizden Çıkışta Kümelenme Modeli: Tekstil ve Hazır Giyim Sektörü Örneği, ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 5(10), Asteriou, D. ve Hall, G.S. (2007), Applied Econometrics (A Modern Approach using Eviews and Microfit Revised Edition), New York: Palgrave Macmillar. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı (2015), Tekstil, Hazır Giyim, Deri ve Deri Ürünleri Sektörleri Raporu, 2015/2, Ankara, (Erişim Tarihi: ) Bozoğlu, M.Ö. ve Güneş, A. (2014), Yatırım Teşvik Sistemi, (Erişim Tarihi: ) Brown, R.L., Durbin, J. ve Evans, J.M. (1975), Techniques for Testing the Constancy of Regression Relationhips Over Time, Journal of the Royal Statistical Society, Series B (Methodological), 37(2), Cooley, T.F. ve Leroy, S.L. (1985), Atheoretical Macroeconometrics: A Critique, Journal of Monetary Economics, 16(3), Doan, T. (1992), RATS User s Manual, Evanston, III, Estima. Ekonomi Bakanlığı (2013), Yatırım Teşvik Sistemi Yıllık Değerlendirme Raporu (Haziran 2012-Haziran 2013), Teşvik Uygulama ve Yabancı Sermaye Genel Müdürlüğü, bution%20folders/web/yat%c4%b1r%c4%b1m/yat%c4%b1r%c4%b1m%2 0Te%C5%9Fvik%20Sistemi/ekler/TesvikSistemiYillikRapor.pdf?lve (Erişim Tarihi: ) Ekonomi Bakanlığı (2014a), Bölgesel Teşvik Sistemi, portal/content/conn/ucm/path/contribution%20folders/web/yat%c4%b1r%c4 %b1m/yat%c4%b1r%c4%b1m%20te%c5%9fvik%20sistemi/tesvik_haritasi.h tml?lve (Erişim Tarihi: ) Ekonomi Bakanlığı (2014b), Yatırım Teşvik Verisi, portal/faces/oracle/webcenter/portalapp/pages/content/doclistviewer.jspx?folder =%2FContribution+Folders%2Fweb%2FYat%C4%B1r%C4%B1m%2F%C4%B 0statistikler+ve+Yay%C4%B1nlar%2Fekler%2F01.%C4%B0statistikler%2F&p arentpage=yatirim&_adf.ctrl-state=quen5ktqh_346&_afrloop= Maliye Dergisi Sayı 170 Ocak-Haziran

17 Türkiye de Tekstil Sektörünün Üretim Potansiyeli ve Devlet Teşviklerinin Etkinliğinin Analizi &_afrwindowmode=0&_afrwindowid=quen5ktqh_343#! (Erişim Tarihi: ) Ekonomi Bakanlığı (2014c), Yürürlükten Kaldırılan Yatırım Teşvik Mevzuatı ( Sayılı Karara İlişkin Mevzuat) / Ek-2, faces/home/yatirim/yatirimtesvik/yatirimtesvik-yatirimtesvikmevzuati?_afr Loop= &_afrWindowMode=0&_afrWindowId=null#!%40%4 0%3F_afrWindowId%3Dnull%26_afrLoop%3D %26_afrWin dowmode%3d0%26_adf.ctrl-state%3d6yzhrxqf2_428 (Erişim Tarihi: ) Ekonomi Bakanlığı (2014d), 2012/3305 Sayılı Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar ve 2012/1 Sayılı Tebliğ / Ek-2a ve Ek-2b, gov.tr/portal/content/conn/ucm/uuid/ddocname:ek (Erişim Tarihi: ) Enders, W. (1995), Applied Econometric Time Series, NewYork: John Wiley and Sons Inc. Ener, M. ve Yelkikalan, N. (2004), Çin in Dünya Ticaret Örgütüne Üyeliğinin Türkiye nin Tekstil ve Konfeksiyon Sektörüne Etkileri-Swot Analizi Yöntemiyle Değerlendirilmesi, Yönetim Bilimleri Dergisi, 2(2), Engle, R.F. ve Granger, C.W.J. (1987), Co-integration and Error-Correction: Representation, Estimation and Testing, Econometrica, 55, Eraslan, İ.H., Bakan, İ. ve Helvacıoğlu Kuyucu, A.D. (2008), Türk Tekstil ve Hazırgiyim Sektörünün Uluslararası Rekabetçilik Düzeyinin Analizi, İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 13(Bahar), Ersungur, Ş.M. ve Noyan Yalman, İ. (2009), Bölgesel Kalkınmada İhracat Teşviklerinin Etkinliği: Sivas İlinde Bir Uygulanma, CÜ İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 10(1), Granger, C. (1988), Some Recent Development in a Concept of Causality, Journal of Econometrics, 39(1-2), Granger, C. ve Newbold, P. (1974), Spurious Regressions in Econometrics, Journal of Econometrics, 2(2), Gujarati, D.N. (1999), Temel Ekonometri, (Çev). Ü. Şenesen, G. Günlük Şenesen, İstanbul: Literatür Yayınları. Gujarati, D.N. ve Porter, D. (2012), Temel Ekonometri, 5. Basım (Çev). Ü. Şenesen, G. Günlük Şenesen, İstanbul: Literatür Yayınları. Gümüş, E. (2013), Son Değişiklikler Çerçevesinde Yeni Teşvik Sistemi, Mali Çözüm, 115 (Ocak-Şubat), Güran, N. (1990), Dışa Açılma Sürecinde Türkiye Ekonomisinin Rekabet Gücü, DPT, Yayın No: 2231-AETB:24, Ankara. Havrila, I. ve Gunawardana, P. (2003), Analysing Comparative Advantage and Competitiveness: An Application to Australia s Textile and Clothing Industries, Australian Economic Papers, Blackwell Publishing, 42. İSO (2014), Tekstil İmalat Sanayi, İstanbul Sanayi Odası Yayın No: 2014/4. İTKİB (2006), İstatistiklerle Türkiye Tekstil ve Konfeksiyon Dış Ticareti-2006, (Erişim Tarihi: ) İTKİB (2014), Türkiye Genel, Hazır Giyim, Tekstil, Deri ve Halı Dış Ticareti: , (Erişim Tarihi: ) 40 Maliye Dergisi Sayı 170 Ocak-Haziran 2016