Editör: Prof. Dr. Vehbi ÇELÝK TÜRK EÐÝTÝM SÝSTEMÝ VE OKUL YÖNETÝMÝ ISBN

Transkript

1

2 Editör: Prof. Dr. Vehbi ÇELÝK TÜRK EÐÝTÝM SÝSTEMÝ VE OKUL YÖNETÝMÝ ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluðu yazarlarýna aittir. 2008, Pegem Akademi Bu kitabýn basým, yayýn ve satýþ haklarý Pegem Akademi Yay. Eðt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Þti ye aittir. Anýlan kuruluþun izni alýnmadan kitabýn tümü yada bölümleri, kapak tasarýmý, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayýt ya da baþka yöntemlerle çoðaltýlamaz, basýlamaz, daðýtýlamaz. Bu kitap T.C. Kültür bakanlýðý bandrolü ile satýlmaktadýr. Okuyucularýmýzýn bandrolü olmayan kitaplar hakkýnda yayýnevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayýnlarý satýn almamasýný diliyoruz. 1. Baský: Ocak 2008 Yayýn Proje: Tarkan Toka Dizgi-Grafik Tasarým: Gürsel Avcý Kapak Tasarýmý: Zülfikar Sayýn Baský: Öncü Basýmevi (Ankara

3 İÇİNDEKİLER Sunu... iii İçindekiler... v 1. BÖLÜM TÜRK EĞİTİM SİSTEMİNİN AMAÇLARI, TEMEL İLKELERİ VE GENEL YAPISI (ss: 1 / 16) Giriş...2 Türk Eğitim Sistemini Düzenleyen Esaslar...2 Türk Milli Eğitim Sistemini Düzenleyen Genel Esaslar...3 Türk Milli Eğitiminin Amaçları...3 Genel Amaçlar...3 Özel Amaçlar...3 Türk Milli Eğitiminin Temel İlkeleri...4 Türk Milli Eğitim Sisteminin Genel Yapısı...6 Genel Hükümler...6 Örgün ve Yaygın Eğitim...6 Örgün Eğitim...7 Yaygın Eğitim...11 Özet...13 Değerlendirme Soruları...14 Yazar Hakkında...16 Kaynakça BÖLÜM EĞİTİMLE İLGİLİ YASAL DÜZENLEMELER (ss: 17 / 47) Giriş...25 Hukuksal Metinler Anayasa sında Yasal Düzenlemeler...23 İlköğretim ve Eğitim Kanunu...24 Kalkınma Planları...25 Milli Eğitim Şuraları...30 Öğretmen Yetiştirmede Yasal Düzenlemeler...32 Mesleki Eğitimde Modüler Program Uygulaması...33

4 Liselerin Dört Yıla Çıkarılması...34 Okul Meclisleri...34 Toplam Kalite Yönetimi...35 Öğretmenlik Kariyer Basamakları...36 Norm Kadro Uygulaması...38 Taşımalı Eğitim...39 Özel Eğitim...40 Özet...42 Değerlendirme Soruları...43 Yazar Hakkında...45 Kaynakça BÖLÜM TÜRKİYE EĞİTİM SİSTEMİNİN ÖRGÜT ve YÖNETİM YAPISI (ss: 49 / 73) Giriş...50 Bakanlık Merkez Teşkilatını Oluşturan Birimler...53 Bakanlık Makamı...53 Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı...53 Ana Hizmet Birimleri...54 Danışma ve Denetim Birimleri...58 Yardımcı Birimler...60 Sürekli Kurullar...64 Taşra Örgütü...65 Yurt Dışı Örgütü...67 Bağlı Kuruluşlar...68 Özet...69 Değerlendirme Soruları...70 Yazar Hakkında...72 Kaynakça BÖLÜM YÖNETİM ve LİDERLİK KURAMLARI (ss: 75 / 99) Giriş...76 Klasik Yönetim Kuramları...76

5 Neo-Klasik (Yönetimde İnsan İlişkileri) Teorisi...79 Davranış Bilimleri...80 X ve Y Kuramı...80 Z Kuramı...84 Sosyal Sermaye...84 Toplam Kalite Yönetimi...85 Öğrenen Örgüt...86 Kaos Kuramı...87 Postmodern Örgüt ve Yönetim Kuramı...89 Eğitim Yönetiminde Liderlik...89 Liderlik Kuramlarının Tarihsel Gelişimi...90 Yeni Liderlik Yaklaşımları...90 Özet...94 Değerlendirme Soruları...95 Yazar Hakkında...98 Kaynakça BÖLÜM YÖNETİM SÜREÇLERİ (ss: 101 / 120) Giriş Yönetim Süreçleri Özet Değerlendirme Soruları Yazar Hakkında Kaynakça BÖLÜM OKUL ÖRGÜTÜ ve YÖNETİMİ (ss: 121 / 140) Giriş Örgüt Kavramı Örgütlenmenin Nedenleri Örgütlerin Açık Bir Sistem Olarak Özellikleri Çevre Örgüt Yapısı...125

6 Örgüt Kültürü Kavramı Örgüt Kültürü ve Okul Müdürü Örgüt ve Yönetim Yönetim Kavramı Okum Yönetimi Örgütsel Yetki ve Sorumluluk Örgüt İklimi Örgütsel Bağlılık Eğitim Yönetiminin Özellikleri Özet Değerlendirme Soruları Yazar Hakkında Kaynakça BÖLÜM OKUL YÖNETİMİNDE PERSONEL EĞİTİM ve İŞLETMECİLİKLE İLGİLİ İŞLER (ss: 141 / 178) Giriş Personel Personel Geliştirme Okullarda Personel Hizmetleri İnsan Kaynakları Yönetiminde Aşamalar Okullarda Personel Hizmetleri Personel Hizmetlerinin Analizi Eğitim İle İlgili Hizmetler Özet Yazar Hakkında Değerlendirme Soruları Kaynakça...176

7 8. BÖLÜM OKUL YÖNETİMİNDE PERSONEL EĞİTİM ve İŞLETMECİLİKLE İLGİLİ İŞLER (ss: 179 / 196) Okul Yönetiminde Öğretim ve Öğrenciyle İlgili İşler Öğretim İşleri Öğrenci İşleri Özet Değerlendirme Soruları Yazar Hakkında Kaynakça BÖLÜM OKUL TOPLUM İLİŞKİLERİ ve OKULA TOPLUMSAL KATILIM (ss: 197 / 196) Giriş Çevre Nedir? Örgütün Çevresi Okul Çevre İşbirliğinin Önemi Okul - Çevre İlişkileri Okul Çevre İlişkisinin Değişkenleri Okul Çevre İlişkilerinde Yaşanan Sorunlar Okul Aile İşbirliğini Sağlama Yolları Okul Veli İlişkileri Okula Toplumsal Katılımı Sağlamak İçin Öneriler Özet Değerlendirme Soruları Yazar Hakkında Kaynakça...221

8 Türk milli Sisteminin Amaçları, Temel İlkeleri ve Genel Yapısı 1 Birinci Bölüm TÜRK EĞİTİM SİSTEMİNİN AMAÇLARI, TEMEL İLKELERİ VE GENEL YAPISI Öğrenme Hedefleri Türk eğitim sistemini düzenleyen esasları kavrayabilme. Türk milli eğitiminin amaçlarını kavrayabilme. Türk milli eğitiminin temel ilkelerini tanıyabilme. Türk milli eğitim sisteminin genel yapısını kavrayabilme Türk milli eğitim sistemindeki eğitim kademelerinin kapsam, amaç, görevler ve kuruluşunu kavrayabilme. İçindekiler Giriş Türk Milli Eğitiminin Amaçları Türk Milli Eğitim Sisteminin Genel Yapısı Değerlendirme Soruları Kaynakça

9 2 Türk Eğitim Sistemi ve Okul Yönetimi GİRİŞ Her devletin kendine özgü bir yapısı ve o devleti yapılandıran milletin zaman içerisinde oluşturmuş olduğu bir kültürü vardır. Bu yapı ve kültür o devletin yetiştirmeyi planladığı insan tipinin belirlenmesinde öncü bir rol oynamaktadır. Bu bağlamda her devletin eğitim sisteminin o devlete has, biricik ve diğer devletlerin eğitim sistemlerinden farklı olması beklenir. Türk eğitim sistemi de Türk toplumunun yapı ve kültürünü esas alarak; gelecekte okullar yardımıyla yetiştireceği insanların nasıl olmaları gerektiğini amaç ve ilkeler yardımıyla belirlemiş ve bunları biçimlendirmiştir. Bu biçimlendirme, Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, ilgili kanunlar, yönetmelikler ve diğer hukuki metinler, hükümet programları, kalkınma planları, milli eğitim şuraları ve ulusal program esas alınarak gerçekleştirilmiştir. Bu unsurlar yardımıyla okul öncesi eğitiminden yüksek öğretime kadar eğitim kademeleri şekillendirilmiş ve modern Türk insanını çağdaş medeniyetlerle yarışacak biçimde yetiştirmeye çaba gösterilmektedir. Türk eğitim sistemi Türk vatandaşlarının ve Türk toplumunun refah ve mutluluğunu artırmak; milli birlik ve bütünlük içerisinde iktisadi, sosyal ve kültürel kalkınmayı destekleyerek Türk Milletini modern dünyanın seçkin bir ortağı yapmayı hedeflemektedir. TÜRK EĞİTİM SİSTEMİNİ DÜZENLEYEN ESASLAR Türk eğitim sistemi; T.C. Anayasası, Eğitim ve Öğretimi Düzenleyen Yasalar, Hükümet Programları, Kalkınma Plânları, Millî Eğitim Şûraları, Ulusal Program esas alınarak düzenlenmektedir. Eğitim ve Öğretimi Düzenleyen Yasalar Hükümet Programları T.C. Anayasası TÜRK EĞİTİM SİSTEMİ Kalkınma Plânları Ulusal Program Millî Eğitim Şûraları

10 Eğitimle İlgili Yasal Düzenlemeler 17 İkinci Bölüm EĞİTİMLE İLGİLİ YASAL DÜZENLEMELER Öğrenme Hedefleri Eğitimin dayanağı olan hukuksal metinleri bilme Eğitimle ilişkili yasal düzenlemelerin gerekliliğini anlayabilme Öğretmen yetiştirmenin tarihsel sürecini bilme Kalkınma Planlarındaki ve Milli Eğitim Şûralarındaki eğitimsel kararları kavrayabilme Eğitim sistemimizde son yıllarda yapılan önemli düzenlemeleri kavrayabilme İçindekiler Giriş Eğitimin Yasal Dayanakları: Hukuksal Metinler 1982 Anayasa sında Yasal Düzenlemeler İlköğretim ve Eğitim Kanunu Kalkınma Planları Milli Eğitim Şuraları Öğretmen Yetiştirmede Yasal Düzenlemeler Mesleki Eğitimde Modüler Program Uygulaması Liselerin Dört Yıla çıkarılması Okul Meclisleri Toplam Kalite Yönetimi Öğretmenlik Kariyer Basamakları Norm Kadro Uygulaması Taşımalı Eğitim Özel Eğitim Özet Değerlendirme Soruları Kaynakça

11 18 Türk Eğitim Sistemi ve Okul Yönetimi GİRİŞ Çok geniş bir coğrafi alana yayılmış ve ülke nüfusunun nerdeyse tamamını ilgilendiren bir konu üzerinde çalışan, aynı zamanda da istihdam ettiği insan bakımından da devasa bir yapıya sahip olan ülkemizin Milli Eğitim sistemi merkezden yönetim biçimine sahip bir örgüttür. Eğitim, bir dizi dinamik etkinliklerden oluşan bir süreçtir. Bir taraftan, çağın gerektirdiği bilgi ve becerileri insanlara aktarırken, diğer taraftan da içinde bulunduğu toplumdan, bilimsel gelişmelerden ve çevresel faktörlerden etkilenmektedir. Bu durum da eğitimde zaman zaman düzenlemeler yapılmasını kaçınılmaz kılmaktadır. Eğitim örgütlerinin işlevlerini yerine getirmesi ve amaçlarına uygun olarak çalışabilmesi bu düzenlemelerle doğrudan ilişkilidir. Yukarıda belirtilen büyüklükteki bir örgütte değişiklik yapmak, problemlere anında müdahale etmek eğitim örgütümüz gibi merkezden yönetilen örgütlerde işi çok daha zor hale getirmektedir. Çünkü hukuksal metinlerin tamamı üst yönetimden yani merkezi yönetimden gelmektedir. Hukuksal Metinler Yönetimin belirli kurallara göre işlemesi gerekmektedir. Kamu örgütlerinde bu kurallar yapılış biçimlerine göre çok çeşitlilik göstermektedir. Bu kuralların tamamına yazılı hukuki metinler adı verilir. Hukuki metinlerin anayasaya uygun olması söz konusudur. Anayasaya aykırı bir hukuksal metin düzenlenemez. Şayet düzenlenirse; hukuksal metnin özelliğine göre ilgili birim tarafından iptal edilir Anayasa sında yapılan değişiklikle bazı uluslararası anlaşmalar anayasanın da üzerine çıkmıştır. Başka bir ifadeyle bazı uluslararası anlaşmalar ile ters düşen anayasa maddeleri ve kanunların değiştirilmesi zorunludur. Uluslararası Antlaşma Türk Dil Kurumunun sözlüğünde uluslar arası antlaşma, iki veya daha çok devletin saldırmazlık, savaşta iş birliği vb. konularda kararlaştırdıkları ilkelere uygun davranmayı kabul etmeleri durumu 1, şeklinde tanımlanmaktadır Anayasasının 90. maddesi Türkiye Cumhuriyeti adına yabancı devletlerle ve milletlerarası kuruluşlarla yapılacak antlaşmaların onaylanması, Türkiye Büyük Millet Meclisinin onaylamayı bir kanunla uygun bulmasına bağlıdır demektedir. Bu maddenin devamında; usulüne göre yürürlüğe konulmuş milletlerarası antlaşmalar kanun hükmündedir. Bunlar hakkında Anayasaya aykırılık iddiası ile Anayasa Mahkemesine başvurulamaz. Bununla birlikte,

12 Türkiye Eğitim Sisteminin Örgüt ve Yönetim Yapısı 49 Üçüncü Bölüm TÜRKİYE EĞİTİM SİSTEMİNİN ÖRGÜT VE YÖNETİM YAPISI Öğrenme Hedefleri Milli Eğitim Bakanlığı Teşkilatının kaç bölümden oluştuğunu söyleyebilme Bakanlık Merkez Teşkilatını oluşturan birimlerin görevlerini açıklayabilme Taşra örgütünü oluşturan il ve ilçe milli eğitim müdürlüklerinin görev alanlarını sıralayabilme Yurt dışı örgütünün amacını kavrayabilme Milli Eğitim Bakanlığının Bağlı Kuruluşlarının görevlerini açıklayabilme İçindekiler Giriş Bakanlık Merkez Teşkilatını Oluşturan Birimler Taşra Örgütü Yurt Dışı Örgütü Bağlı Kuruluşlar Özet Değerlendirme Soruları Kaynakça

13 50 Türk Eğitim Sistemi ve Okul Yönetimi GİRİŞ Osmanlı Devletinde 1839'da Rüştiye Okulları Bakanlığı (Mekatib-i Rüştiye Nezareti) olarak kurulan eğitimle ilgili bakanlık, daha sonra Okullar Genel Bakanlığı (Mekatib-i Umumiye Nezareti) adını almış ve zaman içinde farklı adlarla anılmıştır de Eğitim Geçici Meclisi kurulmuş, daha sonra bu meclis Eğitim Genel Meclisi adını almış, 1869 da da Eğitim Genel Tüzüğü (Maarif-i Umumiye Nizamnamesi) hazırlanmıştır. Dolayısıyla bu tüzük, bugünkü eğitim sisteminin temelini oluşturan ilk belge olmaktadır 1. 3 Mayıs 1920 de, TBMM nin kurduğu Bakanlıklar arasında Maarif Vekâleti de vardır. Bu kuruluşun daha sonraki yıllarda adı birkaç kez değiştirilmiştir de Kültür Bakanlığı, 1941 de Maarif Vekilliği, 1946 da Milli Eğitim Bakanlığı, 1954 de Maarif Vekâleti, 1961 de Milli Eğitim Bakanlığı, 1983 de Milli Eğitim Gençlik ve Spor Bakanlığı 2 ve 1991 de yeniden Milli Eğitim Bakanlığı oldu. Türkiye Eğitim sisteminin örgütsel ve yönetsel yapısı, tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanan 3797 sayılı Milli Eğitim Banklığının Teşkilat ve Görevleri Hakkındaki Yasa ya göre; merkez örgütü, taşra örgütü, yurt dışı örgütü ve bağlı kuruluşlardan olmak üzere dört başlıkta ele alınmakta ve ilgili yasa ya göre Milli Eğitim Bakanlığı nın görevleri şunlardır 3 : a. Atatürk İnkılâp ve İlkelerine ve anayasada ifadesini bulan Atatürk milliyetçiliğine bağlı, Türk milletinin milli, ahlaki, manevi, tarihi ve kültürel değerlerini benimseyen, koruyan ve geliştiren, ailesini, vatanını, milletini seven ve daima yüceltmeye çalışan, insan haklarına ve Anayasanın başlangıcındaki temel ilkelere dayanan demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devleti olan Türkiye Cumhuriyeti ne karşı görev ve sorumluluklarını bilen ve bunları davranış haline getirmiş vatandaş olarak yetiştirmek üzere, Bakanlığa bağlı her kademedeki öğretim kurumlarının öğretmen ve öğrencilerine ait bütün eğitim ve öğretim hizmetlerini planlamak, programlamak, yürütmek, takip ve denetim altında bulundurmak, b. Okul öncesi, ilköğretim, ortaöğretim ve her çeşit örgün ve yaygın eğitim kurumlarını açmak ve yükseköğretim dışında kalan öğretim kurumlarının diğer bakanlık kurum ve kuruluşlarınca açılmasına izin vermek, c. Türk vatandaşlarının yurt dışında yapılacak eğitim ve öğretimi ile ilgili hizmetleri düzenlemek ve yürütmek, d. Diğer bakanlık, kurum ve kuruluşlarca açılan ve yükseköğretim dışında kalan örgün ve yaygın eğitim kurumlarının denklik dereceleri-

14 Yönetim ve Liderlik Kuramları 75 Dördüncü Bölüm YÖNETİM ve LİDERLİK KURAMLARI Öğrenme Hedefleri Yönetim kuramlarını anlayabilme Yönetim kuramlarının okul yönetimine etkisini anlayabilme Sosyal bir sistem olarak okulu anlayabilme Liderlik kuramlarını anlayabilme Lider ile yönetici arasındaki farkı kavrayabilme Liderlik kuramlarının okul yönetimine etkisini anlayabilme Okul yönetiminin yönetsel temellerini kavrayabilme İçindekiler Giriş Klasik Yönetim Kuramları Yönetimde İnsan İlişkileri Davranış Bilimleri Z Kuramı Sosyal Sermaye Toplam Kalite Yönetimi Öğrenen Örgüt Kaos Kuramı Postmodern Örgüt ve Yönetim Kuramı Eğitim Yönetiminde Liderlik Liderlik Kuramlarının Tarihsel Gelişimi Yeni Liderlik Yaklaşımları Özet Değerlendirme Soruları Kaynakça

15 76 Türk Eğitim Sistemi ve Okul Yönetimi GİRİŞ Yönetim alanında geliştirilmiş olan kuramlar, yönetim düşüncesinin tarihsel gelişimine yön vermiştir.. Tarihsel süreç içinde yönetim ve örgüt alanında geliştirilmiş çok sayıda kuram bulunmaktadır. Yönetim alanında geliştirilen kuramlar belli tarihsel dönemler içinde incelenmeye çalışılmıştır. Okul yönetimini etkileyen örgüt ve yönetim kuramları, kamu yönetimi ve işletme yönetimi alanında geliştirilen kuramlara dayanmaktadır. Özellikle işletme yönetimi alanında geliştirilen çok sayıda yönetim kuramı bulunmaktadır. Okul yönetimini etkileyen kuramların her biri belli dönemlerde ortaya çıkmıştır. Yönetim kuramlarının her birisinin paradigması ve felsefesi diğerlerinden farklıdır. Okul yönetimini etkileyen yönetim kuramları belli dönemlerde etkili olmuştur. KLASİK YÖNETİM KURAMLARI Klasik yönetim kurumları 19. yüzyılın sonlarında ortaya çıkmış ve 20. yüzyılın başlarında gelişim göstermiştir. Klasik yönetim kuramları insan ilişkilerinden çok örgütsel yapı üzerinde durmuştur. Klasik yönetim kuramları bilimsel yönetim, yönetim süreçleri ve bürokrasi kuramı olmak üzere üç grupta incelenmektedir. Bilimsel Yönetim Frederick W. Taylor 1911 yılında İşletmelerin Bilimsel Yönetimi adlı bir kitap yazmış ve yönetimle ilgili görüşlerini bu kitapta ele almıştır. Taylor un yönetime ilişkin görüşleri Taylorizm olarak da adlandırılmaktadır. Taylorizm de iki önemli soruya cevap aranmaya çalışılmaktadır: 1. Verimlilik nasıl artırılabilir? 2. İşgörenler nasıl motive edilebilir? Bu soruların cevabını özendirici ödeme sistemi oluşturmaktadır (Aydın, 1994). Bilimsel yönetimin temel ilkeleri şunlardır (Karip, 1004, s.6): 1. İş süresi araştırma ilkesi. Her bir üretim etkinliği için süre çalışmaları yapılmalı ve her bir iş için standart bir süre belirlenmelidir. Zaman ve hareket çalışmaları yapılarak bir işin en uygun sürede yapılması sağlanmalıdır. 2. Parça başı ödeme ilkesi. Ücret ödeme üretim miktarına ve süre standartlarına göre yapılmalıdır.

16 Yönetim Süreçleri 101 Beşinci Bölüm YÖNETİM SÜREÇLERİ Öğrenme Hedefleri Örgüt kavramını, örgütsel yönetim süreçlerini tanımlayabilme Yönetim süreçlerini kavrama ve örgütün nasıl yönetildiği hakkında görüş ve anlayış sahibi olma Örgütsel yönetimde süreç boyutunun önem ve işlevini kavrayabilme Örgütsel yönetimde etkilik için öneriler sunulabilme İçindekiler Giriş Yönetim Süreçleri Özet Değerlendirme Soruları Kaynakça

17 102 Türk Eğitim Sistemi ve Okul Yönetimi GİRİŞ Yönetim örgütsel amaçların gerçekleştirilebilmesi için insan ve madde kaynaklarının etkili şekilde eşgüdümlenmesi ile iş ve eylemlerin yapılmasını sağlayabilme sürecidir. Diğer bir tanıma göre yönetim işlerin yapılmasını sağlama sanatıdır(kaya, 1991:41). Yönetim bir çok eylemin ortak bilinç ve işbirliğine dayalı gerçekleştirilmesidir. Neyin kim tarafından nasıl ve hangi ölçüde yapılacağının belirlenmesi öncelikli bir eylemdir. Bu sebeple karar verme yönetimin kalbi olarak ifade edilmektedir. Yönetimin bir zaman, eylemler, işgörenler ve kaynaklar boyutunun bulunması yönetimin bir süreç olduğunu göstermektedir. Yönetim bir diğer tanımla süreçler bütünüdür. Yönetsel etkililik için yönetim süreçlerinin bilimsel ve işlevsel olarak düzenlenmesi ve gerçekleştirilmesi gerekir. Örgütsel etkililik yönetimin temel amacıdır. Örgütsel etkililik, yönetimin örgütsel analiz ve gerçekçi çevresel düzenlemesini zorunlu kılar(karslı,2004:45). Karar Verme YÖNETİM SÜREÇERİ Karar verme, bir eyleme yol açan farklı seçeneklerden bir ya da bir kaçını tercih etmedir. Diğer bir ifadeyle karar verme bir problemin çözümü için en uygun olan yolu seçme şeklinde de tanımlanabilir(aydın, 1991:124). Herhangi bir etkinliğin gerçekleştirilebilmesinin temel şartı ne yapılacağına karar verilmesidir. Gerçekleştirilecek etkinliğin alanının, yapılış biçiminin ve yapılma düzeyinin neler ve nasıl olacağının belirlenmesi karar aşamasında gerçekleşir. Yapılacak bir çok işten hangisinin ve hangi sırayla yapılacağına ilişkin bir seçim yapmak bir zorunluluktur(kaya,1991:94). Örgütlerin bir yönetim birimi bulunmaktadır. Büyük oranda kararları da yönetim birimleri almaktadır. Bu sebeple yönetimin en temel işlevi karar verme aşamasında ortaya çıkar. Ancak bazı örgütlenme biçimlerinde karar vericilerle yönetenler farklı olabilmektedir. Örneğin özel okullarda, şirketlerde kararları çoğu zaman kurucular ve sahipleri alırlar ve yönetici olarak atananlar uygularlar. Ya da örgüt için oluşturulan yönetim kurulları kararları alır ve uygulayıcı yöneticiler uygularlar. Bazı durumlarda da eylem alanlarına göre karar alma paylaşımlı olabilir. Belirli düzeydeki kararları uygulayıcılar alırken daha üst düzeydeki kararları yönetim kurulları ya da daha üst yönetim görevlileri alırlar. Karar verme amaçlarla doğrudan ilişkilidir. Gerçekleştirilmek istenen eylemin niçin gerekli olduğun karar verilmesi amaçları ifade eder. Amaç varıl-

18 Okul Örgütü ve Yönetimi 121 Öğrenme Hedefleri Altıncı Bölüm OKUL ÖRGÜTÜ VE YÖNETİMİ Örgüt kavramını anlayabilme Yönetim kavramını anlayabilme Örgüt ve yönetim kavramları arasındaki ilişkiyi kavrayabilme Kültürün okul örgütü için önemini anlayabilme Örgüt başarısında yöneticinin önemini kavrayabilme Örgüt, yönetim, kültür, yetki, bağlılık ve yönetici kavramları arasında bağlantı kurabilme İçindekiler Giriş Örgüt Kavramı Örgütlenmenin Nedenleri Örgütlerin Açık Bir Sistem Olarak Özellikleri Çevre-Örgüt Yapısı Örgüt Kültürü Kavramı Örgüt Kültürü ve Okul Müdürü Örgüt ve Yönetim Yönetim Kavramı Okul Yönetimi Örgütsel Yetki ve Sorumluluk Örgüt İklimi Örgütsel Bağlılık Eğitim Yönetiminin Özellikleri Sonuç ve Öneriler Özet Değerlendirme Soruları Kaynakça

19 122 Türk Eğitim Sistemi ve Okul Yönetimi GİRİŞ İnsanların belirli amaçları gerçekleştirmek için işbirliği yapma gereksinmesinden doğan örgütler insanlık tarihi kadar eskidir. Örgütlerin özellikleri arasında, bürokratik ve biçimsel bir yapıya sahip olma, yetki ve sorumluluğun hiyeraşik olarak dağılımı yer almakta ve bu bağlamda eğitim kurumları da birer örgüt olma özelliği taşımaktadır 1. Temel girdi ve çıktısının insan olması ve eğitimin temel hedefleri arasında davranış değiştirmenin yer alması, eğitim örgütlerinin ve bu örgütlerin yönetimlerinin önemini arttırmaktadır. Örgütler, insanların karmaşık ilişkiler ağı ile birbirlerine bağlı olduğu sosyal yapılardır 2. Okullar da birer sosyal örgüttür 3. Okul örgütlerinde öğrenciler, öğretmenler, yöneticiler ve diğer yardımcı personel görev yapmaktadır. Okullarda her bir gruba ait bireylerin belirli görevleri vardır ve bu görevlerin örgütün tüm üyeleri tarafından yerine getirilmesi beklenir. Diğer örgütlerde olduğu gibi okul örgütlerinde de farklı konumlardaki bireyler arasındaki ilişki çeşitli ve karmaşıktır. Bu ilişkiler bireyler tarafından anlaşılır ve genel kabul görürse okul örgütleri etkili bir şekilde amacına ulaşabilir 4. Toplumun eğitim kavramı ve hizmeti ile özdeşleştirdiği kurum, okuldur. Bu nedenle toplumun eğitim hizmetinden yakınmasıyla okuldan yakınması eş değerdir. Okulu diğer eğitim kurumlarından ayıran temel özellik, okulun insan üzerinde çalışması ve onu farklılaştırma yeteneğidir. Okul, bireyi farklılaştırma işlevini öğretim yolu ile gerçekleştirir. Bu özellikler nedeniyle okul yöneticilerin ilgi odakları, okullarındaki gerçekleştirilen öğretim eylemlerine ilişkin olarak toplumun istek ve sorunları, çocuklar, öğrenciler, veliler ve okul çalışanlardır 5. Okulun yapı ve yönetiminde meydana gelen değişmeler, kuşkusuz okulu yöneten yöneticilerin rollerini de önemli ölçüde değiştirmiştir. Okul yöneticisi küreselleşme, enformasyon teknolojisi, örgütsel öğrenme ve toplam kalite yönetimi gibi yeniliklerin karşısında yeni roller üstlenmek zorunda kalmıştır. Bu da yeni bir misyon, yeni bir liderlik 6 ve her şeyden önemlisi yeni bir yönetsel davranışı gerektirir Yönetim, insanların işbirliğini sağlama ve onları bu amaca doğru yöneltme iş ve çabalarının toplamıdır. Yönetim süreci, özde insanı konu alır, yöneten ya da yönetilen olarak onun sorumluluk, statü ve rolünü inceler 7. Örgüt içinde hangi konumda olursa olsun insanın ilişkisi, insan için, insanca yaşama ve çalışma ilkesini birlikte getirir. Çağdaş yönetim anlayışı bu felsefeden kaynaklanır. Toplumdaki sosyal, politik ve ekonomik değişmelerden etkilenen eğitim kurumu ve yöneticisinin çevredeki değişikliklere aynı hızla uyum göstermesi beklenmektedir. Teknik alanlardaki önemli değişme ve gelişmeler, okul yö-

20 Okul Yönetiminde Personel ve İşletmecilikle İlgili İşler 141 Yedinci Bölüm OKUL YÖNETİMİNDE PERSONEL EĞİTİM VE İŞLETMECİLİKLE İLGİLİ İŞLER Öğrenme Hedefleri Personel kavramını anlayabilme Personel Geliştirme ile ilgili kavramları anlayabilme İnsan Kaynaklarının Yönetimi ile ilgili kavramları anlayabilme Okullarda Personel İşleri ile ilgili kavramları anlayabilme Okullarda eğitim hizmetleri ile ilgili kavramları anlayabilme Okullarda işletmecilikle ile ilgili kavramları anlayabilme İçindekiler Giriş Personel Personel Geliştirme İnsan Kaynakları Yönetimi İnsan Kaynakları Yönetimi İnsan Kaynaklarının Yönetiminde Aşamalar Okullarda Personel Hizmetleri Öğrenci Hizmetleri Eğitim İle İlgili Hizmetler Özet Değerlendirme Soruları Kaynakça

21 142 Türk Eğitim Sistemi ve Okul Yönetimi GİRİŞ Örgütlerde geçmişte uygulanan geleneksel yönetim biçimi, işletmecilik ve diğer ilgili alanlarda meydana gelen yeniliklere uygun olarak değişmiştir. Bir örgütte çalışanların etkili bir biçimde yönetilmelerinin ön koşulu, artan rekabet ortamı, beşeri ilişkiler alanındaki gelişmeler, nüfusun artması, insanların öğrenim ve eğitim düzeylerinin yükselmesi ve buna bağlı olarak beklenti ve isteklerinin değişmesi gibi nedenlerden dolayı ortaya çıkmış bulunmaktadır. Değişen yapı içinde insan kaynağı nasıl etkili bir biçimde yönetilecektir? sorusuna cevap aranması gerekmektedir. Burada İnsan Kaynaklarının başarı ile yürütülmesi ile bu soruya ilişkin etkili bir cevap bulabiliriz. Okul Yönetiminde de en önemli işlerden biri İnsan kaynaklarının yönetimidir. Okulun stratejik amaçlarının gerçekleştirilmesi ve bireysel işgören ihtiyaçlarının karşılanması insan kaynaklarının etkili kullanımını içerir. Bunun yanında okulda öğretim hizmetlerinin gerçekleştirilmesine katkıda bulunabilecek fiziksel ve teknolojik koşulların duruma göre seçilip ortamda uygulamaya konulması büyük önem arz eder. PERSONEL İnsan Kaynakları Yönetimi, personel yönetimi anlayışına da birtakım yenilikler getirmiştir. Personel yönetimi sürecinde, çalışanlarla ilişkiler geliştirici ve işbirliğine dayalı, problem çözümünde işgörenlerin katılımına başvuran, değerlerde çalışanlara ve müşteriye odaklanan bir anlayış ortaya çıkmıştır. Bu dönüşümle birlikte, klasik personel yönetim anlayışının yerini modern bir yönetim yaklaşımı almıştır. Personel yönetimi anlayışından insan kaynakları yönetimine geçişte kurumların yapısının önemli olduğu söylenebilir. Günümüzde kurumlar arasında daha iyiyi yapabilme ve fark edilebilme boyutunda rekabet ön plana çıkmıştır. İşletmeler için rekabet kavramı, geleneksel dar kalıplara sığdırılmış tanımlamasının ötesinde bir şeyler ifade etmeye başlamıştır. Esas itibariyle rekabet stratejileri, dengeli ücret politikası ve verimlilik ilişkisini aşarak, yüksek üretim kalitesi, ürün çeşitlemesi, yaratıcılık ve pazarda hızlı hareket edebilme gibi yeni düşünceleri kapsamaya başlamıştır. Böylece, yeni rekabet anlayışı beraberinde insan kaynakları politika ve uygulamalarında önemli bir organizasyonel değişimi getirmiştir (Büyükuslu, 1998). Bu noktada işletmelerin başarılı örgütsel yaşam evreleri geçirmelerinin, insanın artan öneminin dikkate alınması şartına bağlı olduğu görülmektedir (Storey ve Sisson, 1993). İşletmelerin artan rekabet ortamında başarıyı hedeflemeleri açısından "insan" faktörünün gözden kaçırılmaması düşüncesi, çalışma hayatında özellikle son yıllarda kabul görmüş ve bu düşünce işletme-

22 Okul Yönetiminde Öğretim ve Öğrenciyle ilgili Görüşleri 179 Sekizinci Bölüm OKUL YÖNETİMİNDE ÖĞRETİM VE ÖĞRENCİYLE İLGİLİ İŞLER Öğrenme Hedefleri Okul yönetiminin öğretimle ilgili görev alanlarını tanıyabilme Okul yönetiminin öğretimle ilgili sorumlulukları ile yetkilerini kavrayabilme Okul yönetiminin öğretimle ilgili işlerin işleyişi ile ilgili süreçleri kavrayabilme Okul yönetiminin öğrenci işleri ile ilgili görev alanlarını tanıyabilme Okul yönetiminin öğrenci işleri ile ilgili süreci kavrayabilme İçindekiler Öğretim İşleri Öğrenci İşleri Özet Değerlendirme Soruları Kaynakça

23 180 Türk Eğitim Sistemi ve Okul Yönetimi OKUL YÖNETİMİNDE ÖĞRETİM VE ÖĞRENCİYLE İLGİLİ İŞLER Eğitim yönetiminin sınırlı bir alana uygulanması olan okul yönetimi, okulda belli başlı bazı görevleri yerine getirmekle yükümlüdür. Etkili okul yöneticisi, yönetim biliminin ilke, yöntem ve tekniklerini sürekli takip eden ve okulunda uygulayan bir yönetici olmak durumundadır. Yönetim biliminin yöntem, ilke ve bulgularını okulun özel alanına uygulamakla yükümlü olan okul müdürü, öncelikle okulda yerine getirilmesi gereken iş ve işlemleri doğru analiz etmelidir. Okul yöneticisinin yerine getirmekle yükümlü olduğu iş ve işlemleri görev alanları olarak adlandıran Taymaz (2000) bu alanları 5 başlık altında açıklamaktadır. Okul yönetiminin yapmakla yükümlü olduğu bu iş ve işlem içerisinde Öğretim İşleri ve Öğrenci İşleri iki ayrı alan olarak değerlendirilmektedir. Aşağıdaki paragraflarda okul yönetiminin öğretim ve öğrenciyle ilgili işleri ana hatlarıyla açıklanmaya çalışılmaktadır. Öğretim İşleri Bir eğitim-öğretim kurumu olan okulda öğretim hizmetlerinin etkin bir biçimde sürdürülmesi, eğitimin amaçlarına ulaşabilmesinin temel şarlarından sayılmaktadır. Açık sistem özelliği gösteren okul, öğrencilerini eğitimin genel ve özel amaçları doğrultusunda yetiştirip, eğitimli bireyler olarak tekrar topluma kazandırmakla yükümlüdür. Okulun bir sistem bütünlüğü içinde varlığını sürdürebilmesi, okulda yürütülen eğitim-öğretimle ilgili hizmetlerin ne derecede etkili sunulduğuna bağlıdır(çalık ve Sezgin, 2007: 202). Okul yönetiminin, okulu etkili bir kurum haleni getirebilmesinin, okulda var olan işlerin etkin bir biçimde yürütülmesine bağlı olduğu açıktır. Okulun amaçlarına ulaşılıp ulaşılmadığının en açık göstergesi, öğretim işlerinin iyi yürütülüp yürütülmediği olduğu söylenebilir. Çünkü öğretim işlerinin iyi gitmediği bir okulun amaçlarına ulaşması mümkün değildir. Öğretimin iyi olması, eğitimin amaçlarına ulaşmak için şarttır, ama bu şartın yerine getirilmesi, eğitimin amaçlarına ulaşmak için tek başına yeterli değildir. Öğretimin iyi olmadığı bir okulda istenen amaçlara ulaşıldığını söylemek gerçekçi olmaz. Okulun bir eğitim-öğretim kurumu olması, okulda hem eğitim, hem de öğretim işlerinin etkili bir biçimde yürütülmesini gerektirir. Öğretim, okulun esas amacı olan eğitimli bireyler yetiştirmenin daha kolayca gerçekleştirilebilmesi için uygulanan bir okul hizmetidir. Öğretim, en geniş anlamıyla öğrenmeyi sağlama etkinlikleri (Fidan, 1996: 11) olarak tanımlanabilir. Buna göre, okulun en önemli amacı olan öğrencinin öğrenmesini gerçekleştirebilmek için başta okul yönetimi olmak üzere, öğretmenler ve diğer paydaşların bu işe etkili bir katkı yapması gerekir. Okullarda planlı, kontrollü ve örgüt-

24 Okul-Toplum İlişkileri ve Okula Toplumsal Katılım 197 Dokuzuncu Bölüm OKUL - TOPLUM İLİŞKİLERİ VE OKULA TOPLUMSAL KATILIM Öğrenme Hedefleri Çevre kavramını anlayabilme Örgütün çevresi ile ilişkisini anlayabilme Okul ile çevresi arasındaki ilişkiyi etkileyen değişkenleri kavrayabilme Okulun çevresi ile işbirliğini sağlamak için yapabilecekleri kavrama İçindekiler Giriş Çevre nedir? Örgütün Çevresi Okul - Çevre İşbirliğinin Önemi Okul - Çevre İlişkileri Okul - Çevre İlişkisinin Değişkenleri Okul - Çevre İlişkilerinde Yaşanan Sorunlar Okul Aile İşbirliğini Sağlama Yolları Okul - Veli İlişkileri Okula Toplumsal Katılımı Sağlamak İçin Öneriler Özet Değerlendirme Soruları Kaynakça

25 198 Türk Eğitim Sistemi ve Okul Yönetimi GİRİŞ Eğitim bir bütün olarak düşünüldüğünde; salt okulda verilen bilgileri temel alıp çocukların ailelerini, yetiştikleri ve çevreyi bu sürecin dışında tutarak hedefe ulaşmak olanaklı değildir. Bireyin eğitim yaşantısı, sadece öğretim yapılan yerler ve mekanlarla sınırlı değildir. Bu olgu çok net olarak bilinmesine rağmen okullarımızın, çağın gerektirdiği insan tipini yetiştirmede ve çevre ile gerektiği düzeyde iletişim kurmada yeterli oldukları söylenemez. Okulların başarılı olabilmesi için çevre ile eşgüdümün sağlanması, çevrenin yakından izlenilmesi, çevre ile olan iletişimin okula da yansıtılması konusunda okul yöneticisi, öğretmenler ve ailelere önemli görevler düşmektedir. Okullar, hedeflerini çevresi ile paylaştığı ve bu hedefler konusunda yakın çevresini bilgilendirdiği sürece, çevre örgütlerden gerekli desteği alabilecek ve çıktılarında hedef aldığı niteliği elde edebilecektir. Bu yapılmadığı sürece eğitimin en önemli boyutlarından biri olan çevre değişkeni gözardı edilmiş olacak ve eğitimde beklenen sonuçlar hiçbir zaman alınamayacaktır. ÇEVRE NEDİR? İnsan davranışlarını belirleyen en önemli iki öğe kalıtım ve çevredir. Kalıtım, gelecekte ne olabileceğimizin sınırını çizerken, çevre, bu sınır içinde ne olabileceğimizin yönünü belirler. İnsanlar türlü alışkanlık, bilgi, görgü ve becerileri çevreden kazanır. Kalıtımla gelen bazı özelliklerimizin yanı sıra giyim, kuşam, oturuş, yürüyüş, beslenme biçimlerimiz, sevdiğimiz ya da sevmediğimiz şeyler, korkular ve alışkanlıkların birçoğu çevreden öğrenilir. Özdeş ikizler üzerinde yapılan araştırmalar, çevrenin insan davranışları üzerinde çok önemli etkileri olduğunu göstermiştir (Çaplı, 1993). Çevre, insanı etkileyen toplumsal, fiziksel, kimyasal ve biyolojik tüm sistemleri kapsamaktadır. ÖRGÜTÜN ÇEVRESİ Örgütün toplumsal çevresi, bir örgütü ya da örgütler topluluğunu çevreleyen ve etkileyen tüm koşullar ve etkenlerdir. Bir örgütün çevre ile ilişkileri, o örgütün faaliyetlerini yerine getirirken ilişki kurduğu kesimlerle olan davranış biçimlerini içermekte ve şekillendirmektedir. Ancak örgütlerin çevresinin tanımlanması ve sınırlarının çizilmesi son derece zor olmasına rağmen (Çetin, 2003), çevrenin tanınması, örgütün dış çevresinden gelecek hem fırsatları hem de tehditleri algılaması, kendi gücünün ve zayıf yönlerinin farkına varmasına imkan tanımaktadır. Örgütlerin başarısı, geniş ölçüde çevrelerinin gereksinimlerini, üretilen mal veya hizmetlere gösterilen tepkileri ve çevrelerindeki değişiklikleri zamanında ve doğru olarak saptayabilmelerine, girdile-