BATI ANADOLU NUN YARI KIYMETLİ SÜSTAŞLARININ BAŞLICA MİNERALOJİK, JEOLOJİK VE EKONOMİK NİTELİKLERİ

Transkript

1 BATI ANADOLU NUN YARI KIYMETLİ SÜSTAŞLARININ BAŞLICA MİNERALOJİK, JEOLOJİK VE EKONOMİK NİTELİKLERİ Murat HATİPOĞLU ve Nuran GÖKÇEN Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir Meslek Yüksekokulu, Taş ve Metal İşlemeciliği Teknikerliği Programı Buca/İZMİR ÖZET: Batı Anadolu da Aydın, Balıkesir, Bursa, Çanakkale, İzmir, Kütahya, Manisa ve Muğla bölgelerinde, çoğunluğu silikat grubundan olmak üzere 26 adet yarı kıymetli süstaşı olarak değerlendirilebilecek mineral yatağı saptanmış bulunmaktadır. Coğrafik konumları, karakteristik özellikleri, boyutları, doğada bulunuşları ve oluşum mekanizmaları verilen bu süstaşları, Dünya piyasalarındaki ekonomik değerleriyle, bölgenin bir hammadde potansiyeli olarak ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Çalışma, sadece Batı Anadolu yu içeren gemolojik bir koleksiyon olarak ilk kez hazırlanmıştır. ABSTRACT: 26 mineral deposits of semiprecious gems, mostly of the silicate group, have been determined in the Western part of Anatolia namely in Aydın, Balıkesir, Bursa, Çanakkale, İzmir, Kütahya, Manisa and Muğla regions. These gemstones, whose geographical locations, characteristics, dimensions, forming mechanism and existence in the nature are given, have a potential as natural resources of the region, considering their economic value in the world markets today. This study has been performed for the first time as a gemmological collection including only the Western Anatolia. 1.GİRİŞ Bu çalışmayla, Batı Anadolu nun farklı bölgelerinde bulunan ve diğer ülkelerdeki benzerlerine göre değişik özellik sunabilen veya eşi bulunmayan yarı kıymetli süstaşlarımızın coğrafi konumları başta olmak üzere mineralojik, jeolojik ve ekonomik nitelliklerinin tanıtımı yapılacaktır.

2 Murat HATİPOĞLU-Nuran GÖKÇEN 2 Suyun dışında doğadan elde edilen her tür maddeyi içeren ve dolayısıyla çok geniş kapsama sahip hammaddenin sınıflamasında, yarı kıymetli süstaşlarına ancak son yıllarda yer verilmiştir. Mücevherat sektöründe kullanılan soy metaller ve bunların metalik cevherleri ile kıymetli süstaşları konumuz kapsamı dışında bırakılmıştır. Ayrıca Batı Anadolu nun birçok yöresinde değişik araştırıcıların jeolojik çalışmaları sırasında ortaya çıkardığı bazı süstaşı zuhurları, ya tam incelenemediği için veya minerallerin süstaşı kalitesinde olmaması nedeniyle burada konu edilmemiştir. Süstaşlarının kıymetli ve yarı kıymetli olarak gruplanması, tüm Dünyada uygulamada geçerliliğini sürdürmesine karşın, gerçekte göreceli bir kavramdır. Bilindiği gibi elmas, yakut, safir, topaz ve zümrüt tartışmasız olarak kıymetli süstaşlarıdır. Oysa beril grubundan olan ve yarı kıymetli sayılan bir akuvamarin minerali örneği iri kristalli, saydam, saf ve ideal renkli olduğu zaman, bu nitelikleri daha düşük olan aynı grubun çok değerli minerali zümrütten çok kıymetlidir. Süstaşı sanayii Dünyadaki örneklerinde görüldüğü üzere bilinçli çalıştırıldığında milyonlarca dolarlık bir ekonomik potansiyeli belirler. Ülkemizde gemoloji bilimi ve süstaşı işleme sanayii henüz yeterli düzeyde gelişmemiş olduğundan, Anadolu süstaşı potansiyeli gerçek anlamıyla ortaya konulamamıştır. Metalik cevher özelliğik taşımadığı için ekonomik boyutlarından habersiz birçok kişi ve kuruluş için süstaşları, atıl hammadde gibi görülmüş veya kulaktan dolma bilgilerle zorlukla ve zorlukla ve savurganlıkla işletilmiştir. Dünya gemologlarına referans olması için hazırlanan, Amerikan Gemoloji Enstitüsünün yayın organı Gems&Gemology dergisinde yayımlanan Dünyadaki süstaşı bölgelerinin vurgulandığı makalede (Shigley et al.,1990), Türkiye deki süstaşları hiç konu edilmemiştir. Yalnız, yabancı bir yazarın (Swingle, 1976), Türkiye de jadeit minerali aramak için yaptığı çalışmasının sonucunda bu minerali bulamayışına karşın bazı cins agatların olduğuna ilişkin magazin türü yazısı ile Türk araştırıcılarının son 15 yıl içerisinde Anadolu daki süstaşlarına doğrudan ya da dolaylı olarak değinen bilimsel yazıları yayınlanmıştır. Bunun gibi yaygın olmamakla beraber özellikle doktora ve yüksek lisans tezleri ile lisans bitirme projeleri düzeyinde ülkemizin bazı bölgelerinde yapılmış incelemelerle, birçok

3 Murat HATİPOĞLU-Nuran GÖKÇEN 3 süstaşı yatağının varlığı vurgulanmıştır. Yazıda alfabetik düzende konu edilen sekiz bölge Aydın, Balıkesir, Bursa, Çanakkale, İzmir, Kütahya, Manisa ve Muğla bölgeleri (Çizelge 1) halen projemizin çalışma alanlarındandır. 2.BÖLGESEL TANITIM Altta, Batı Anadolu nun yarı kıymetli süstaşı yataklarının bölgesel tanıtımında coğrafik konum, mineralojik ve jeolojik özellikler ile bulunuş şekli anlatılmaktadır. 2.1 AYDIN BÖLGESİ Çine Çine Mardan dağı yöresinde süstaşlarından Adular (feldspat grubu), Dağ Kristali (kuvars grubu) ve Dumanlı Kuvars (kuvars grubu) bulunmaktadır. Adularya örneklerine Aydın-Muğla karayolu üzerinde Çine ilçesinin 8-10 km doğusundaki Mardan Dağındaki Yeniköy çevresinde ve Çine-Muğla karayolundan ayrılarak ulaşılan Ovacık köyünün hemen üstündeki Comet madenciliğin işlettiği ocakta rastlanılmaktadır. Dağ kristali ve dumanlı kuvars mineralleri ise yaygın olarak Çine ilçesinin doğusundaki Madran dağı eteklerinde kurulu bulunan Topçam, Kırksakallar, Yeniköy ve Ovacık köyleri çevresinde, az olarak da Çine-Muğla karayolu üzerindeki (yaklaşık 3. km sinde) Kuruköy den ayrılan yoldan 3-5 km sonra ulaşılan Çamlık bölgesinde yer almaktadır. Adular örnekleri saydam, yarı saydam ve beyaz renklidir. Bunlar genelde 4-5 cm lik düzensiz kristaller şeklindedir. Dağ kristalleri renksiz, daha ender gözlenen dumanlı kuvarslar ise siyahımsı-füme renklerde olup, her iki tür de genellikle saydam, bazıları ise yarı saydamdır. Dağ kristali ve dumanlı kuvarslar genellikle bir yönüyle, ender olarak da iki yönüyle ideal büyümüş kenarlıdır. Bu kristaller maksimum 100 cm uzunluğa ve 30 cm çapa ulaşabilmekte iken, ancak ortalama büyüklükleri 5-10 cm uzunluk ve 3-5 cm çaptadır. Her üç süstaşı da, muhtemelen hidrotermal koşullarda, düşük sıcaklıkta oluşmuştur. Yerleştiği damar boşluklarının geniş olması ise minerallerin oldukça büyük boyutlara ulaşmasına sebep olmuştur. Bu bölgenin metamorfik kayacı gnaysların ve leptitlerin çatlak zonlarında, metamorfizma sonrası oluşmuş bol miktarda adular, dağ kristali ve dumanlı kuvars örnekleri bulunmasına karşın; süstaşı kalitesinde olanlar genellikle aynı birim içerisinde daha sonra oluşan muhtemelen Miyosen yaşlı, D-B yönlü çatlaklar da (Kun ve diğ., 1986) yerleşmiş

4 Murat HATİPOĞLU-Nuran GÖKÇEN 4 filonlarda gözlenir. Tüm bu süstaşları, damar çeperinden damar boşluğuna doğru tek yönlü büyüme yapıları göstermektedir. Çine nin kuzeyinde geniş bir yayılım gösteren leptitler (başlıca kuvars, mika ve plajiyoklastan oluşan kayaç), gri ve açık morumsu gri renkler arasında değişen, masif yapılı, sert ve şistozitesi oldukça zor gözlenen bu leptitler sert yapılı olduklarından çatlak sistemlerinden fazlaca etkilenmişler ve içleri mm ile m boyutlarında pegmatite benzer damarlar oluşturmuşlardır. Bu damarlar, süstaşı kalitesindeki kuvarslar, adularya kristalleri ile muskovit ve turmalin örnekleri de içerirler. Bu tür damarlar gnayslara yakın bölgelerde öyle etkindirler ki, buralarda kayacın taneleri irileşir, kuvars ile feldspatların oranı artar. Taneler büyüdükçe kaya çift mikalı gnaysa benzer bir görünüm alır. Ancak gerçekte bunlar, leptitlerin içerisindeki damarların çevresindeki bölgesel oluşuklardır Karacasu Karacasu yöresinde süstaşlarından Dağ Kristali (kuvars grubu) ve Dumanlı Kuvars (kuvars grubu) bulunmaktadır. Dağ kristali ve dumanlı kuvars örnekleri Aydın-Denizli karayolu üzerindeki Karacasu ilçesinin doğusundaki tepelerde bulunmaktadır. Cam gibi tam saydam ve mükemmel beyaz renkli dağ kristali örnekleri Karacasu yolu üzerinden ayrılarak gidilen Çamdibi köyünün yaklaşık 25 km yukarısındaki yayladan Ceylanlar Madenciliğin ocaklarından çıkartılmaktadır. Endüstriyel kullanımlı kuvars zonunun belirli tabakalarında tam kristalli ve çift yönlü kristal uçlanmalı 180 Kg büyüklüğe kadar ulaşabilen ortalama Kg ağırlığında dağ kristalleri, bu alandan çıkartılmaktadır. Karacasu dan Babadağ yönüne yaklaşık km uzaklıktaki Ataköy çevresinde ise genelde dumanlı olmak üzere ayrıca dağ kristalleri de çıkartılmaktadır. Bu alandaki kuvarslar, Çine bölgesinde bulunanlarla benzer özellikler sunmakla beraber kristalleri daha düzgün yüzeyli ancak boyutları biraz daha küçük olup, maksimum boydakiler cm uzunluk ve cm çapta bulunmuştur. Çine yöresine benzer olarak bu yörede de, gözlenen dumanlı kuvarslar açık renktedir. Ayrıca içerlerinde özellikle mikaların oluşturduğu kapanımlar yaygındır. Bu yöre kuvarslarının oluşumu Çine bölgesiyle benzerlik sunar. Ancak filonlar gnayslar yerine şistler içerisindeki çatlaklarda yerleşmiştir Koçarlı

5 Murat HATİPOĞLU-Nuran GÖKÇEN 5 Koçarlı yöresinde süstaşlarından Dağ Kristali (kuvars grubu) ve Dumanlı Kuvars (kuvars grubu) bulunmaktadır. Bu süstaşları, Koçarlı nın güneyindeki dağ silsilesinde yerleşmiş birçok dağ köyünde özellikle Mersinbeleni, Gaffarlar, Bağcılar köyleri civarındaki alanlarda filon şapkalar yada daha yaygın olarak sürülmüş tarlalarda ayrık kristaller halinde rastlanılmaktadır. Bu köylere, İzmir- Aydın karayolu üzerindeki İncirliova ilçesinden ayrılarak gidilen Koçarlı ilçesinin girişinden, Çine ye giden yolun yaklaşık 1-2 km sinden ayrılarak dağ köylerine varan tali yolla ulaşılmaktadır. Bu bölge kuvarsları Çine ve Karacasu bölgesinde bulunanlardan daha saydam, ancak büyüklükleri daha küçüktür (maksimum cm uzunluk ve cm çapta). Ayrıca dağ kristalleri daha ender, buna karşılık dumanlı kuvarslar daha yaygın ve daha koyu renkte, birçoğunda mikaların neden olduğu kapanımlara karşın, masifte bulunan en düzgün ve saydam kristaller bu yöreden toplanabilmektedir. Ayrıca, kapanım ile çatlakları diğer iki bölgede bulunanlara göre daha azdır. Özellikle tam siyah renkli (morion türü) olan dumanlı kuvarslar da bu bölgede yer almaktadır. Bölgede yaygın dumanlı kuvarsları içeren filonlar hem gnays hem de şistler içerisindedir. Bununla beraber örneklerin çoğu arazi üzerinde ve özellikle de tarlalarda döküntü halinde bulunmaktadır. Renklerinin çok koyu olması ise büyük bir olasılıkla bu bölgeye çok yakın olan Çavdar cevher yataklarından kaynaklanan uranyum ışıması nedeniyledir. Bilindiği üzere radyoaktif ışıma sonucu dağ kristallerinin ancak zengin Al +3 içerenleri, bünyesindeki renk merkezinin tahribiyle dumansı renk kazanmaktadır (Birsoy, 1983; Fritsch and Rossman, 1988; Hatipoğlu, 1988). Jeolojik istifte gnays, leptit ve granat şistlerin üst üste geldiği ve bu metamorfik yapının asitik (granit ve granodiyorit) ve bazik (gabro) magmatiklerle kesildiği Menderes masifindeki kuvars filonları, genellikle doğu-batı ve kuzeygüney yönlerinde uzanır. Kuzey-güney yönündeki damarlar daha yaşlı olup tektonizma niteliğinde kuvars kristalleri bulunmaz. Bu damarların aksine doğu0batı yönlü büyük olasılıkla miyosen yaşlı tansiyon çatlakları boyunca yerleşen, postmetamorfik genç kuvars damarları düzgün ve saydam kuvars kristalleri içerir. Özellikle Çine, Koçarlı ve Karacasu ilçelerinde dev dağ kristali niteliğinde kuvars kristalleri bulunmuştur. Bu kristaller boşluk içerisinde bir

6 Murat HATİPOĞLU-Nuran GÖKÇEN 6 uçlarından damarların çeperlerine tutunarak büyürler. Bu bölgede en altta gnayslar vardır. Gnaysların üstünde volkanik kökenli metamorfik kayaçlardan leptitler gözlenir. Leptitlerin üstüne şistler gelir. En üstte ise zımpara seviyeli mermerler bulunmaktadır. Kuvars kristallerini içeren filonlar daha sonra masifin temel kayası olan gnayslarda, bazen de örtü kayası şistler içerisinde yüzlek verir. Masifte boyları birkaç metre ile birkaç kilometre arasında değişen irili ufaklı sayılamayacak kadar çok sayıda kuvars filonu bulunmasına karşın bunların çoğu saydam ve düzgün kuvars filonlarının Kuzey-Güney uzanışlı olanları daha yaşlı olup tektonik olaylar nedeniyle kırıklanmış, ufalanmış ve kirlenmişlerdir. Bu damarlarda düzgün kuvars kristalleri bulunmaz. Buna karşın Doğu-Batı yönlü, muhtemelen miyosen yaşlı tansiyon çatlaklarına yerleşmiş postmetamorfik kuvars damarları ise çoğunlukla saydam ve düzgün kuvars kristalleri içerirler. 2.2 BALIKESİR BÖLGESİ Bandırma Bandırma yöresinde süstaşlarından Kalsedon ve Malakit bulunmaktadır. Kalsedon ve malakit mineralleri, Bandırma-Gönen ilçeleri arasındaki karayolunun yaklaşık 10. km sinden Beyoluk ve Alacaoluk köy yollarına ayrılan tali yol ile varılan Alacaoluk köyünün dışındaki dere yatakları içerisinde bulunmaktadır. Kalsedon mineralleri genelde uçuk mavi renkli ve saydamlığı oldukça düşüktür. Malakitler ise açık yeşil renkte ve genelde opak görünümdedir. Her iki süstaşı da dıştan düzensiz olan yumrular şeklindedir. Her ikisinin de birincil oluşum yerleri arazi üzerinde gözlenememiştir. Bununla birlikte tortul kökenli kayaçlar içerisinde oluştuğu düşünülen bu mineraller, muhtemelen Neojen yaşlı kumtaşları ve killi-karbonatlı kayaçlardan türeyen çakıllarla birlikte akarsu plaseri içerisinde bulunmaktadır Dursunbey Dursunbey yöresinde süstaşlarından Ametist (kuvars grubu) bulunmaktadır. Ametist örneklerine Balıkesir-Kütahya karayolu üzerindeki Dursunbey ilçesinin Güğü köyü yakınındaki ormanlık alanda, özellikle de Asar tepe eteklerinde rastlanır. Güğü köyüne Dursunbey in İstasyon mahallesinden orman işletmesinin yanındaki tali yoldan

7 Murat HATİPOĞLU-Nuran GÖKÇEN 7 geçilerek ulaşmak mümkündür. Renk ve irilikleri farklı birçok ametist türü bulunmaktadır. Ametist mineralleri tek yönde boşluk çeperinden merkeze doğru büyümüş ideal kuvars yapılı düzgün yüzeylere sahip dişler ya da som yapılı kökler halinde gözlenir. Siyahımsı mordan menekşe rengine, yüzeyde güneş ışınımına maruz kalanlar ise beyazımsı renklere sahiptir. Ayrıca agat benzeri bantlanmış silisiye oluşuklar da yaygındır. Bunlar genelde pembe ve beyazımsı ardalanmalı renkler sunar. Hidrotermal silisli çözeltilerin boşluklarda çökelimiyle oluştuğu düşünülen Aametist ve diğer silisli oluşuklar muhtemelen birkaç evrede ortaya çıkangelişmiş volkanizma ürünlerinden andezitik, riyolitik ve kısmen bazaltik kayaların yanal devamlılığı az olan çatlak boşluklarında ve genelde jeod olarak gözlenmektediroluşmuştur. Mn, Fe, Cr ve Sb elementlerinin ametistteki mor rengin kaynağı olabileceği, mor renge neden olan 5500 A o pikinin (FeO 4 ) -5 + Proton modeli yanında (SbO 4 ) -3 + e - modeliyle açıklanmaktadır (Birsoy, 1983 ve Hatipoğlu, 1988). Ancak ısı enerjisi (güneş ışığı gibi) güzel mor rengin bozulmasına hatta mineralin beyazlaşmasına sebep olmaktadır. 2.3 BURSA BÖLGESİ Orhaneli Orhaneli yöresinde süstaşlarından Jadeit bulunmaktadır. Jadeit minerali Orhaneli ilçesinin Harmancık bucağının Bektaşlar köyü civarındaki tarlalarda bulunmaktadır. Bölgeye Balıkesir-Kütahya karayolu üzerindeki Harmancık dan ya da Bursa Orhaneli üzerinden gidilebilir. Yyeşilimsi-mor-beyaz renklerde olan jadeit, som yapı göstermektedir. Genelde çok iri, 1-2 m lik yumrusal bloklar halindedir. Jadeit minerali volkanik kökenli fonolitin metamorfizması sonucu (Okay, 1998) oluşmuştur. Ancak arazide alüvyal çökeller içerisinde ayrılmış bloklar şeklinde gözlenmektedir. 2.4 ÇANAKKALE BÖLGESİ Biga Biga yöresinde süstaşlarından Krizopras (kalsedon grubu) bulunmaktadır. Krizopras örneklerine, Biga içerisinden geçilerek ana yola çıkmadan, soldaki Dikmen Barajı yolundan ulaşılan Dikmen köyünün yamaçlarında rastlanılmaktadır. Krizopras ise açık yeşil renkte ve oldukça çatlaklı bir yapıdadır. Çatlakların içi genelde demir oksitle doldurulmuştur. Krizopraslar, şist ve serpantin dokanağında ve şist içerisinde kuvvetli oksidasyon geçirmiş killi bir malzeme içerisinde bulunurlar. 2.5 İZMİR BÖLGESİ

8 Murat HATİPOĞLU-Nuran GÖKÇEN Aliağa Aliağa yöresinde süstaşlarından Kalsedon bulunmaktadır. Kalsedon minerali, İzmir-Çanakkale karayolu üzerindeki Aliağa ilçe merkezinden Güzelhisar beldesine ayrılan yoldan ulaşılan, Güzelhisar barajı çevresinde bulunmaktadır. Kalsedon örnekleri açık mavi ve beyazımsı renklerde olup, tümü bantlı yapı sunar. Dış yüzeylerinde ayrışmış bir kabuk bulunmaz. genel olarak şekilsiz yassılaşmış yumrular şeklindedir. Bu bölge kalsedonları Neojen yaşlı andezitlerin çatlak ve gözeneklerinde hidrotermal sirkülasyonun sağladığı silisli çözeltilerden oluşmuşlardır. Andezitlerin yüzeyinde genelde sıvama şeklinde gözlenen kalsedonlar, daha iyi olarak barajın kurulduğu Güzelhisar deresi yatağındaki alüvyonlarda serbest çakıllar halinde bulunmaktadır Bergama Bergama yöresinde süstaşlarından Kalsedon bulunmaktadır. Kalsedon minerali İzmir-Çanakkale karayolu üzerindeki Şakran bucağından ayrılan Aşağı Şakran tali yolunun yaklaşık 1.km sinsindeki Şakran deresi vadisinde bulunmaktadır. Uçuk mavi renkli ve yarısaydam olarak bulunan kalsedon örnekleri, kabuksuz ve genelde dış şekilleri bozuk yumrular halindedir. Hidrotermal ortamda silisli çözeltilerin, bölge andezitlerinin boşluk bölgelerinde yığışımıyla oluştuğu düşünülen kalsedonlar, genelde bu birimden kopmuş serbest çakıllar halinde vadide gözlenmektedir Konak Konak yöresinde süstaşlarından Rodonit ve Rodokrozit bulunmaktadır. Rodonit minerali Konak ilçesinin Güzelbahçe beldesinin kuzeyinde, Güzelbahçe-Payamlı köyü yolu üzerinde bulunmaktadır. Rodokrozit mineraline ise aynı yörede Payamlı köyünü yaklaşık 3 km geçtikten sonra ulaşılan Efemçukuru mevkiinde rastlanılmaktadır. Yöreye ulaşım İzmir-Çeşme veya İzmir-Seferihisar karayollarından Güzelbahçe ye ayrılan yol üzerinden varılmaktadır. Rodonitler açık veya koyu pembe renkli olup, genelde siyahımsı renkte alterasyon ürünlerinden (mangan oksitler) yapılı damarlar kapsar. Damarlı yapısına rağmen rodonitler oldukça som görünümlüdür. Rodokrozit minerali ise koyu pembe renkli ve bantlı bir görünümdedir. Sertliği ve dayanımı daha düşüktür. Bu yöredeki mafik volkanizmaya ait çözeltilerin çörtü metasomatik ornatması sonucu oluştuğu düşünülen rodonit minerali, bloklar halinde döküntü akması gösteren koyu renkli tüf ve çört birimleri içerisinde katmanlanmaya paralel, yaklaşık 5-6 cm kalınlıkta

9 Murat HATİPOĞLU-Nuran GÖKÇEN 9 ve genelde yanal devamsız damarlar şeklinde bulunmaktadır. Rodokrozit mineralinin de benzer bir oluşum mekanizması içerisinde mafik volkanizmaya ait çözeltilerin karbonatlı kayaçları metasomatik ornatmasıyla ortaya çıktığı düşünülmektedir. Rodokrozit mineralleri genelde yanal devamsız damarlar halinde ve kristalin kalkşistlerkalk şistler ile killi şistler içerisinde bulunmaktadır Menderes Menderes yöresinde süstaşlarından Almandin (granat grubu) bulunmaktadır. Almandin mineraline, Menderes ilçesinin Görece köyü yakınındaki dere yatağında rastlanmaktadır. Görece köyüne, İzmir-Aydın karayolundan Menderes yoluna ayrılarak ulaşılmaktadır. İideal granat yapısındaki minerallerin 1-3 cm çapında olanlar genelde ayrışmıştır ve kalıcı alterasyon izlerine sahiptir. Özellikle 1-3 mm çapındaki örnekler oldukça saydam koyu kırmızı-kahve renklerdedir. Almandin minerali bölgesel metamorfizmanın bir ürünü olup, şistler içerisinde dış yüzeyleri altere olmuş vaziyette, daha yaygın olarak da Görece deresi içerisinde çakıllar halinde gözlenmektedir. Saydam, tam kristalli ve çok küçük boyutlu almandinler, serbest halde bulunabilmektedir Seferihisar Seferihisar yöresinde süstaşlarından Kalsedon bulunmaktadır. Kalsedon minerali Seferihisar ilçesinin Doğanbey beldesinin Yukarı Doğanbey mahallesinin hemen yakınlarında bulunmaktadır. Doğanbey e İzmir-Seferihisar-Gümüldür yoluyla ulaşılmaktadır. Kkalsedon örnekleri koyu mavi renkte ve çoğunluğu bantlı, yumrusal yapıdadır. Yarısaydam ve kabuksuz olan kalsedon yumruları, genelde 5-10 cm çapındadır. Tortul ortam ürünü olduğu düşünülen kalsedon yumruları, başlıca gevşek yapılı filiş içerisindeki çatlaklarda bulunmaktadır. 2.6 KÜTAHYA BÖLGESİ Merkez Kütahya yöresinde süstaşlarından Dendritli OOpal (opal grubu) bulunmaktadır. Dendritli opal, Uşak tan Kütahya ya girişteki azot fabrikasının hemen yanındaki yoldan, yaklaşık 5 km içerdeki Turgutlar köyünün arkasındaki tepede bulunur. Ddeğişik renklere sahip mineralde çok belirgin siyah renkli dendritik yapılar gözlenir. Genelde

10 Murat HATİPOĞLU-Nuran GÖKÇEN 10 opak bazı örnekler ise yarısaydamdır. Mineral yaklaşık 5-15 cm lik yumrular halinde veya çoğunlukla kırıklanmış haldedir. Dendritli opaller bu bölgede volkanizma sonrası hidrotermal ortamda silisli çözeltilerin andezit ve dasit türü volkanik birimlerin gaz boşluklarını doldurmasıyla oluşmuş yumrular şeklindedir Simav Simav yöresinde süstaşlarından Ateş opali (opal grubu) bulunmaktadır. Aateş opali, Uşak-Kütahya karayolundan ayrılarak gidilen Simav ilçesinin Karamanca köyü yakınlarında bulunmaktadır. Ayrıca Gediz-Simav ilçeleri arasındaki Şaphane beldesinde de rastlanılmaktadır. Ssarımsı-kırmızı ve genelde turuncu renklere sahip mineral, çoğunlukla saydamdır. Boyutları oldukça küçüktür. Ortalama büyüklük 3-5 cm lik çapta ve kabaca yuvarlaklaşmış görünümdedir. Şaphane yöresindeki örnekler Pliyosen yaşlı liparitler, Karamanca köyü yakınlarındakiler ise tüfler içerisinde birincil olarak ya da, ikincil olarak tüflerden ayrılmış serbest malzemeler olarak bulunur. 2.7 MANİSA BÖLGESİ Gördes Gördes yöresinde süstaşlarından Akuvamarin (beril grubu), Disten, Nefrit (amfibol grubu) ve Şörl (turmalin grubu) bulunmaktadır. Aakuvamarin minerali Borlu-Gördes- Demirci ilçeleri arasında bulunan Kuzuköy içerisinde ve Kovancı köyüne kadar olan alanda, ayrıca Gördes ten eski Salihli yolunun yaklaşık 25. km sinsindeki Deliler köyünden 8 km ilerdeki alanda bulunmaktadır. Disten minerali Borlu-Demirci yolu üzerindeki Ahmetli, Durhasan, İsmailler ve Üşümüş köyleri civarlarında gözlenmektedir. Nefrit mineraline Gördes-Borlu ilçeleri arasındaki yol üzerindeki yol yarmalarında rastlamak mümkündür. Şörl minerali de Gördes-Demirci-Borlu ilçeleri arasındaki Kuzu ve Kovancı köyleri arasında bulunmaktadır. Bu dört süstaşı sahasına da İzmir-İstanbul karayolundan ayrılan Gördes yolu ya da İzmir-Ankara karayolundan ayrılan Borlu yolu üzerinden ulaşmak mümkündür. Aakuvamarin mavimsi-yeşil renklidir. İdeal şekilde silindirik yapılı kristaller bazı örneklerde cm uzunluğa ve cm genişliğe erişebilmektedir. Örneklerin büyük kısmı opak ancak ince dilimlerde yarı saydamdır. Akuvamarin örnekleri, şörl, kuvars, ortoklas mineralleriyle de birlikte görülebilmektedir. Örnekler bol miktarlarda sıvı kapanımlara sahiptir (Yağcı ve Dora, 1986). Disten minerali mavi-beyaz renklerde ve opaktır. Dilinimleri belirgin, genelde bükülebilen ve

11 Murat HATİPOĞLU-Nuran GÖKÇEN 11 kolayca parçalanabilen şekildedir. Nefritler genelde yeşil rengin tonlarında çatlaklı bir yapı sunarlar. Bazıları yarısaydam, çoğunluk opaktır. Şörl minerali de tipik siyah renkte, opak ve varil yapısındadır. Mineral üzerinde uzunluğuna paralel damarsı çizgiler gözlenir. Akuvamarin örnekleri, metamorfik birimlerin merkezini oluşturan gnays ve migmatitlere bağlı olarak, DB uzanımlı, m genişlik ve 2-3 km uzunluktaki, zonlanma göstermeyen pegmatoid damarları içerisinde, 0.23 kg/m 3 tenörde bulunmaktadır (Yağcı ve Dora, 1986; Dağ ve Dora, -1989). Mavimsi-yeşil rengin, Fe +2 ve Fe +3 çiftinin akuvamarin içindeki oktahedrik koordinasyondaki Al un yerini almasıyla oluştuğu düşünülmektedir (Hatipoğlu, 1988). Nefritler, büyük olasılıkla magnezyumca zengin metagabrolardan türemişlerdir ve şistler içerisinde genelde yumrumsu yapılarda gözlenirler. Disten minerali de bazı yerlerde 8-10 m ye ulaşabilen pegmatoitik damar dolgusu olarak, şistler içerisinde bulunmaktadır. Disten içeren pegmatoidlerin, metamorfizmanın yüksek değerlerinde göç edebilen elementlerin yanal hareketleriyle oluştukları belirtilmektedir (Candan, 1989). Distenin bünyesinde bulunan Fe, Co ve Ca elementlerinin distenin mavi rengini oluşturabileceği düşünülmektedir (Hatipoğlu, 1988). Pegmatoitik ortam ürünü olan Şörl minerali gnayslar içerisinde iri kristaller olarak bulunmaktadır. 2.8 MUĞLA BÖLGESİ Milas Milas yöresinde süstaşlarından Diaspor bulunmaktadır. Diaspor yatakları Milas ilçesinin Pınarcık ve Kurudere köyleri yakınlarındaki geçmişte Etibank ın diasporitik boksit yatağı olarak işlettiği, Madenler mevkiindedir.. Bu köylere Söke-Milas karayolundan ilerleyerek Çamiçi-Danişment üzerinden varılmaktadır. Küçükçamlıktepe Diaspor Yatağı; Milas ilçesi Çamiçi koyunun batısındaki Küçükçamlıktepe mevkiinde yer alır. Milas Söke (İzmir Bodrum) asfaltının (Milas'tan) 36. km sinden, Çamiçi köyünün içinden 12 km stabilize maden nakliye yolu ile ocağa ulaşılır. Danişment 1 Yatağına ise; aynı asfaltın 25. kilometresindeki Danişment koyunun batısında Akçakmak Tepe'nin doğu yamacında Meneviş Dere mevkiindedir. Yatağa köyden 3 km lik patika yolla ulaşılır. Sarımsı-yeşilimsi renkteki diaspor kristalleri, saydam genelde yarısaydam olup camsı parlaklık göstermektedir. Kristallerin büyük kısmı, tipik v-şekilli (kırlangıçkuyruğu) olarak büyümüştür, ancak bu yapı ana kayadan çıkartılırken kırılmaktadır. Som yapılı yani kötü dilinimli kristallerine ender rastlanılmakta, çoğunluk mineral diğer bir tipik özelliği olan tek yönlü (010) yüzeyine paralel mükemmel diliniminden dolayı çok ince

12 Murat HATİPOĞLU-Nuran GÖKÇEN 12 laminalanma göstermektedir. İdeal v-yapılı kristaller genelde 5-10 cm uzunluktadır. Ender olarak da 20 cm ye varan kristallere rastlanır. Diaspor mineralleri yer yer opak korundumca zenginleşmiş veya korunduma dönüşmüş zımpara ile çoğu yerde iç içe gözlenmektedir. Diaspor kristallerinin post-metamorfik, pegmatitlerle ilişkili hipotermal koşullarda 3-4 Kb basınç ve o C sıcaklıkta oluştukları söylenmektedir (Dora ve diğ., 1986). Güzel diaspor örneklerine mermer biriminin içerisindeki breşik dolgulu, 2-25 m genişlik ve 1 km uzunluktaki merceksel damarların boşluklarında rastlanılmıştır. Bu mercekler, şistlerin ilksel kayaları arasında bulunan CaCO 3 içerikli tortulların metamorfizması sonucu oluşmuşlardır. Mermer merceklerinden alınmış örneklerin ince kesitlerinde ana mineral kalsitin dışında toplam oranları yaklaşık % 5 olan kuvars, albit, muskovit ve opak minerallerde gözlenmektedir. Mn ve/veya Fe elementlerinin, diasporun yeşilimsisarı renginin oluşmasında etken olabileceği düşünülmektedir (Hatipoğlu, 1988). 3. BATI ANADOLU DAKİ HAM SÜSTAŞLARININ EKONOMİK DEĞERLERİ Batı Anadolu da saptanan yarı kıymetli süstaşları dünya piyasalarında işlem gören benzer örnekleri baz alınarak sahip oldukları ekonomik değerleri, bulundukları bölgeler, kimyasal bileşimi ve niteliklerine göre, Çizelge 1. de verilmektedir. Çizelgede bahsedilen fiyatlara taşıma ücretleri ve vergiler dahil edilmemiştir.

13 Murat HATİPOĞLU-Nuran GÖKÇEN 13 Çizelge 1. Batı Anadolu daki ham süstaşlarının ocak teslimi fiyatları. Bulunduğu Bölge, Süstaşı İsmi ve Kimyasal Bileşimi Süstaşı Niteliği Yaklaşık Fiyatı $ / Kg AYDIN / Çine Bölgesi ADULAR (KAlSi 3 O 8 ) DAĞ KRİSTALİ (SiO 2 ) DUMANLI KUVARS (SiO 2 ) AYDIN / Karacasu Bölgesi DAĞ KRİSTALİ (SiO 2 ) DUMANLI KUVARS (SiO 2 ) AYDIN / Koçarlı Bölgesi DAĞ KRİSTALİ (SiO 2 ) 10 DUMANLI KUVARS (SiO 2 ) BALIKESİR / Bandırma Bölgesi KALSEDON (SiO 2 ) MALAKİT [Cu 2 (CO 3 )(OH 2 )] 2 3.Kalite 1

14 Murat HATİPOĞLU-Nuran GÖKÇEN 14 BALIKESİR / Dursunbey Bölgesi AMETİST (SiO 2 ) 50 3 BURSA / Orhaneli Bölgesi JADEİT [Na(Al,Fe)Si 2 O 6 ] ÇANAKKALE / Biga Bölgesi KALSEDON (SiO 2 ) KRİZOPRAS (SiO 2 ) 7 8 İZMİR / Aliağa Bölgesi KALSEDON (SiO 2 ) 8 İZMİR / Bergama Bölgesi KALSEDON (SiO 2 ) 6 İZMİR / Konak Bölgesi RODOKROZİT [Mn(CO 3 )] 3 RODONİT [(Mn,Fe,Mg,Ca)SiO 3 ] İZMİR / Menderes Bölgesi 8 3 ALMANDİN [Fe 3 Al 2 (SiO 4 ) 3 ] 10 İZMİR / Seferihisar Bölgesi KALSEDON (SiO 2 ) 5

15 Murat HATİPOĞLU-Nuran GÖKÇEN 15 KÜTAHYA / Simav Bölgesi ATEŞ OPALİ (SiO 2.nH 2 O) KÜTAHYA / Merkez Bölgesi 2. Kalite 4 DENDRİTLİ OPAL (SiO 2.nH 2 O) MANİSA / Gördes Bölgesi AKUVAMARİN (Be 3 Al 2 Si ) 3.Kalite Kalite 10 DİSTEN (Al 2 SiO 5 ) NEFRİT [Ca 2 (Mg,Fe) 5 Si 8 O 22 (OH) 2 ] 7 5 ŞÖRL [NaFe 3 Al 6 (BO 3 ) 3 Si 6 O 18 (OH 4 )] MUĞLA / Milas Bölgesi DİASPOR [AlO(OH)] 1. Kalite 2. Kalite SONUÇ Çalışma, Batı Anadolu da bulunan illerden 8 tanesine bağlı16 ilçe sınırları içerisinde yer alan süstaşı kalitesindeki 26 mineral yatağını coğrafi olarak belirlemekte ve bu yatakların jeolojik oluşumunu, içerdikleri süstaşlarının mineralojisini ve arazide bulunuş şekillerini tanımlamaktadır. Ayrıca bu süstaşlarının güncele yakın fiyatlarını bir tablo halinde vermektedir 5.KATKI BELİRTME

16 Murat HATİPOĞLU-Nuran GÖKÇEN 16 Yazarlar, bu projeye mali destek sağlayan Dokuz Eylül Üniversitesi nin, Araştırma İnceleme Fonu Başkanlığı na teşekkür ederler. 6.YARARLANILAN KAYNAKLAR Birsoy, R., 1983, Kuvarsın Renklenmesi ve Yapısal Hataları. TÜBİTAK Proje No: TBAG İZMİR. Candan, O., 1989, Demirci-Borlu Arasında Kalan Bölgenin Metamorfik Evrimi ve Distenli Pegmatoidlerin Kökeni. Ahmet Acar Jeoloji Sempozyumu. Bildiri Özleri. 57. ADANA. Dağ, N., Dora, O., Ö., 1989, Berilli Gördes (Menderes Masifi) Pegmatoidleri. Ahmet Acar Jeoloji Sempozyumu. Bildiri Özleri. 59. ADANA. Dora, O.,Ö., Kun, N. ve Savaşçın, M.,Y., 1986, Menderes Masifinde Bir Soy Mineral: Diaspor. Ege Üniversitesi, Fen Fakültesi Dergisi. Seri; B. 8, İZMİR. Fritsch, E. & Rossman, G., 1988, Colors Involving Multiple Atoms and Color Centers, Part II. Gems & Gemology. 24, SANTA MONICA. Hatipoğlu, M., 1988, Minerallerin ve Süstaşlarının Doğal ve Yapay Renklenmeleri. D.E.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü. Yüksek Lisans Tezi. İZMİR. (Yayınlanmamış). Kun, N., Dora, O., Ö. ve Candan, O., 1986, Menderes Masifi nde dev kuvars kristalleri. Ege Üniversitesi, Fen Fakültesi Dergisi. Seri; B. 8, İZMİR. Okay, A., I., 1998, Bursa da Yeşim Kayasının Peşinde. Cumhuriyet-Bilim Teknik Dergisi. 571, 4-5. İSTANBUL. Shigley, J., E., Dirlam, D., M., Schmetzer, K. & Jobbins, E., A., 1990, Gem Localities of the 1980 s. Gems & Gemology. Spring SANTA MONICA. Swingle, L., J., 1976, No Jade, Only Agates in Turkey. Lapidary Journal. March SAN DIEGO. Yağcı, N., Dora, O., Ö., 1986, Gördes Berilleri. Ege Üniversitesi, Fen Fakültesi Dergisi. Seri; B. 8, İZMİR.