ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA VE MERSİN İLLERİ ZEYTİN BAHÇELERİNDE ZEYTİN PAMUKLUBİTİ TÜRLERİ [Euphyllura spp. (HEMIPTERA: PSYLLIDAE)] NİN POPÜLASYON GELİŞİMİ İLE PARAZİTOİT VE PREDATÖRLERİNİN SAPTANMASI BİTKİ KORUMA ANABİLİM DALI ADANA, 2010

2 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ADANA VE MERSİN İLLERİ ZEYTİN BAHÇELERİNDE ZEYTİN PAMUKLUBİTİ TÜRLERİ [Euphyllura spp. (HEMIPTERA: PSYLLIDAE)] NİN POPÜLASYON GELİŞİMİ İLE PARAZİTOİT VE PREDATÖRLERİNİN SAPTANMASI YÜKSEK LİSANS TEZİ BİTKİ KORUMA ANABİLİM DALI Bu tez, 20/07/2010 tarihinde aşağıdaki jüri üyeleri tarafından oybirliği ile kabul edilmiştir Prof. Dr. M. Rifat ULUSOY Prof. Dr. Ömer GEZEREL Doç. Dr. Serdar SATAR DANIŞMAN ÜYE ÜYE Bu tez Enstitümüz Bitki Koruma Anabilim Dalında Hazırlanmıştır. Kod No: Prof. Dr. İlhami YEĞİNGİL Enstitü Müdürü Bu Çalışma Ç.Ü. Araştırma Projeleri Birimi Tarafından Desteklenmiştir. Proje No:ZF2009YL39 Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

3 ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA VE MERSİN İLLERİ ZEYTİN BAHÇELERİNDE ZEYTİN PAMUKLUBİTİ TÜRLERİ [Euphyllura spp. (HEMIPTERA: PSYLLIDAE)] NİN POPÜLASYON GELİŞİMİ İLE PARAZİTOİT VE PREDATÖRLERİNİN SAPTANMASI ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BİTKİ KORUMA ANABİLİM DALI Danışman: Prof. Dr. M. Rifat ULUSOY Yıl: 2010, Sayfa: 65 Jüri: Prof. Dr. M. Rifat ULUSOY Prof. Dr. Ömer GEZEREL Doç. Dr. Serdar SATAR Bu çalışmanın temel amacı, Adana ve Mersin bölgesinde bulunan Euphyllura spp. nin türünün ve bu türün biyolojik karekterlerinden kışlama yeri, yumurta nimf ve ergin popülasyon gelişimi, döl sayısı, parazitoit ve predatörlerinin tespit edilmesidir. Çalışma sonucunda, Adana ve Mersin illerinde seçilen üç zeytin bahçesinde, zeytin ağaçlarında zarar yapan Zeytin pamuklubit türünün Euphyllura straminea Loginova (Hemiptera: Psyllidae) olduğu saptanmış ve bu türün popülasyon gelişimi takip edilmiştir. Bu amaç doğrultusunda yılları arasında Adana ve Mersin de üç zeytin bahçesinden periyodik olarak sürgün örnekleri alınmış, yumurta, nimf ve ergin sayımları yapılmıştır. Bu sayımlar sonucunda nisan, ekim ve ocak aylarında yumurta sayılarının üç tepe noktası oluşturduğu belirlenmiştir. Euphyllura straminea nın yılda üç döl verdiği tespit edilmiştir. Erginlerin tüm yıl boyunca mevcut olduğu ve haziran ayında yaz diyapozuna girdiği ve diyapozun ekim ayı başlarına kadar sürdüğü belirlenmiştir. Zararlının ayrıca iklim koşulları ve bitkinin fenolojik dönemi ile ilişkisi ortaya konmuştur. Ayrıca bu çalışmada 7 takıma bağlı, 8 familyaya ait 14 adet parazitoit ve predatör tür belirlenmiştir. Anahtar kelimeler: Zeytin, Euphyllura straminea Loginova, Popülasyon gelişimi, Parazitoit, Predatör I

4 ABSTRACT M.Sc. THESIS DETERMINATION OF THE OLIVE PSYLLID [Euphyllura spp. (HEMIPTERA: PSYLLIDAE)] SPECIES, POPULATION DEVELOPMENT WITH PARASITOIDS AND PREDATORS IN OLIVE ORCHARDS IN ADANA AND MERSİN PROVINCES. DEPARTMENT OF PLANT PROTECTION INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCE UNIVERSITY OF ÇUKUROVA Supervisor: Prof. Dr. M. Rifat ULUSOY Year: 2010, Pages: 65 Jury: Prof. Dr. M. Rifat ULUSOY Prof. Dr. Ömer GEZEREL Assoc. Prof. Dr. Serdar SATAR The ultimate aim of this study is to identify the Euphyllura spp. İn Adana and Mersin region and find out the biological charecteristics of this species such as overwintering, population decelopment of egg, nymph, adult process, fertility, parasitoid and predators. In this study, the main protection methods of oil orchards from Euphyllura straminea has been searched out. It is identified that the olive psyllid specie is Euphyllura straminea Loginova (Hemiptera: Psyllidae) in selected three oil orchards in Adana and Mersin and the population development has been followed. For this aim, counting of eggs, nymph and adult have been carried out by taking shoots samples periodically between the years The top egg number has been atttained on April, October and January. Reproduction of E. straminea found out three times per year. Adults have been through out all year and began to diapause in June that lasting till early October. The climation and its effects on plant s phenology period has been determined. Besides 14 parasitoid and predator species belong to 8 families related to 7 order have been observed. Keys Words: Olive, Euphyllura straminea Loginova, population development, parasitoid, predator II

5 TEŞEKKÜR Çalışmam esnasında tüm bilgi ve deneyimleriyle beni yönlendiren hocam Sayın Prof. Dr. M. Rifat ULUSOY a, ders aşamasından tez bitimine kadar sabırla yardımlarını esirgemeyen arkadaşım, Sayın Doç. Dr. Serdar SATAR a, tür teşhislerini yapan Prof. Dr. Nedim UYGUN a (Coccinellidae), Prof. Dr. Faruk ÖZGÜR e (Syrphidae), Prof. Dr. Sultan ÇOBANOĞLU na (Phytoseiidae), Yrd.Doç.Dr. Ahmet DURSUN a (Anthocoridae), Dr. George JAPOSHVILI ye (Hymenoptera), Dr. Masaru NISHIKAWA ya (Forficulidae), Zeytin pamuklubit türünü teşhis eden Dr. Daniel BURCKHARDT a ve ayrıca katkılarından dolayı Bitki Koruma Bölüm Başkanlığına teşekkür ederim. Denememi yürütmemde yardımlarını esirgemeyen ve her zaman yanımda olan Adana Zirai Mücadele Araştırma Enstitüsü Müdürü Dr. Nevzat BİRŞİK e, Müdür yardımcısı Dr. Halil TOKTAY a ve Biyolojik Mücadele Şubesinden meslektaşlarım Uzm. Ferda YARPUZLU ya, Uzm. Mehmet KARACAOĞLU na, Uzm. Mustafa PORTAKALDALI na, Dr. Nazife TEMEL e, Dr. Halil KÜTÜK e ve S. Eren ZAHİTOĞLU na teşekkür ederim. Ayrıca beni destekleyen eşime ve çocuklarıma sonsuz teşekkür ederim. III

6 İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ... I ABSTRACT... II TEŞEKKÜR... III İÇİNDEKİLER... IV ÇİZELGELER DİZİNİ... V ŞEKİLLER DİZİNİ... VI RESİMLER DİZİNİ... VII EK ÇİZELGELER DİZİNİ... VIII 1. GİRİŞ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR MATERYAL VE METOT Materyal Metot Zeytin Pamuklubiti Yumurta Nimf ve Ergin Populasyon Gelişiminin Saptanması Zeytin Pamuklubiti Türlerinin Parazitoit ve Predatörlerinin Saptanması BULGULAR ve TARTIŞMA Zararlının Tanımı, Yaşayışı ve Zarar Şekli Zeytin Pamuklubiti Yumurta Nimf ve Ergin Populasyon Gelişimi Zeytin Pamuklubiti Türlerinin Parazitoit ve Predatörleri SONUÇLAR ve ÖNERİLER KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ IV

7 ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 3.1. Zeytin Pamuklubiti nin Popülasyon Takibinin Yapıldığı Bahçeler Çizelge 4.1. Adana ve Mersin İllerinde Zeytin Bahçelerinde Yıllarında Rastlanan Parazitoit ve Predatör Türler V

8 ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 4.1. Kozan daki zeytin bahçesinde birinci [ , (a)) ve ikinci ( , (b)] yıl sürgündeki yumurta, nimf ve ergin sayıları Şekil 4.2. Kozan daki zeytin bahçesinde birinci [ , (a) ve ikinci ( , (b)] yıl darbe sonucundaki ergin sayıları Şekil 4.3. Kozan (Adana) ilçesi 2008 (a) 2009 (b) yılı pentat sıcaklık ve nisbi nem değerleri Şekil 4.4. Kozan (Adana) ilçesi aylık toplam yağış miktarları Şekil 4.5. Balcalı daki zeytin bahçesinde birinci [ , (a)] ve ikinci [ , (b)] yıl sürgündeki yumurta, nimf ve ergin sayıları Şekil 4.6. Balcalı daki zeytin bahçesinde birinci ( , (a)) ve ikinci ( , (b)) yıl darbe sonucundaki ergin sayıları Şekil 4.7. Balcalı (Yüreğir/Adana) da 2008 (a) (b) yılı pentat sıcaklık ve nisbi nem değerleri Şekil 4.8. Balcalı (Yüreğir/Adana) aylık toplam yağış miktarları Şekil 4.9. Tarsus daki zeytin bahçesinde birinci ( , (a)) ve ikinci ( , (b)) yıl sürgündeki yumurta, nimf ve ergin sayıları Şekil Tarsus daki zeytin bahçesinde birinci ( , (a)) ve ikinci ( , (b)) yıl darbe sonucundaki ergin sayıları Şekil Tarsus (Mersin) ilçesi 2008 (a) (b) yılı pentat sıcaklık ve nisbi nem değerleri Şekil Yenice (Tarsus/Mersin) Aylık Toplam Yağış Miktarları VI

9 RESİMLER DİZİNİ SAYFA Resim 4.1. Zeytin Pamuklubiti Ergini (a) ve Yumurtası (b) Resim 4.2. Zeytin pamuklubiti nin 1. nimf dönemi (a), 2. nimf dönemi (b), 3. nimf dönemi (c), 4. nimf dönemi (d), 5. nimf dönemi (e) Resim 4.3. Zeytin pamuklubiti nin Çiçek Salkımlarında (a) ve Tomurcuklarda (b) Oluşturduğu Zarar Resim 4.4. Parazitoit Çıkış Kavanozları Resim 4.5. Trechnites sp. Mumyası (a), Trechnites sp. Ergini(b) Resim 4.6. Zeytin pamuklubiti ile Beslenen Metasyrphus corollae (Fabr.) nın Larvası (a), Ergini (b) Resim 4.7. Pharoscymnus pharoides Ergini (a), Chilocorus bipustulatus Ergini (b) 35 Resim 4.8. Chrysopa sp. nin yumurta (a), larva (b), ergini (c) ve pupa (d) VII

10 EK ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Ek Çizelge 1. Zeytin Fenolojik Dönemleri [Sanz-Cortes ve ark., (2002)] çizelgesi Ek Çizelge 2. Kozan (Adana) ilçesi 2008 yılı pentat sıcaklık ve nisbi nem değerleri Ek Çizelge 3. Kozan (Adana) ilçesi 2009 yılı pentat sıcaklık ve nisbi nem değerleri 48 Ek Çizelge 4. Kozan (Adana) ilçesi 2010 yılı pentat sıcaklık ve nisbi nem değerleri Ek Çizelge 5. Adana (Merkez) ili 2008 yılı pentat sıcaklık ve nisbi nem değerleri Ek Çizelge 6. Adana (Merkez) ili 2009 yılı pentat sıcaklık ve nisbi nem değerleri Ek Çizelge 7. Adana (Merkez) ili 2010 yılı pentat sıcaklık ve nisbi nem değerleri Ek Çizelge 8. Tarsus (Yenice) ilçesi 2008 yılı pentat sıcaklık ve nisbi nem değerleri Ek Çizelge 9. Tarsus (Yenice) ilçesi 2009 yılı pentat sıcaklık ve nisbi nem değerleri Ek Çizelge 10. Tarsus (Yenice) ilçesi 2010 yılı pentat sıcaklık ve nisbi nem değerleri VIII

11 1.GİRİŞ 1.GİRİŞ Zeytin (Oleae europaea L.) sofralık ve yağlık olarak tüketilebilen insan sağlığı bakımından önemli bir ürün olup, anavatanı Anadolu dur (Tunalıoğlu ve Karahocagil 2004). Türkiye, ton zeytin üretim miktarı ile Dünya da beşinci sırada yer almaktadır. Adana ton ve Mersin ton zeytin üretimi ile Türkiye ekonomisine katkıda bulunmaktadır (Anonim, 2006). Zeytinde kalite ve verim yönünden ürün kayıplarına neden olan birçok zararlı tür bulunmaktadır (Anonim, 2001). Bunlar içerisinde Zeytin pamuklubitleri, Euphyllura spp. (Hemiptera: Psyllidae) ülkemizde zeytin üretimi yapılan bütün bölgelerde yaygın olarak görülen bir zararlıdır (Kaya, 1979; Güçlü ve ark., 1995; Yayla ve ark., 1995; Kovancı ve ark., 2005; Çetin ve Alaoğlu, 2005). Zeytin pamuklubit türleri monofag olup, sadece zeytinde zarar yapmaktadır (Anonim, 2001). Zeytin pamuklubiti nin nimfleri zeytin somakları, tomurcuk sapları ve sürgün uçlarında bitki öz suyunu emerek çiçek ve çiçek tomurcuklarının dökülmesine, sürgünlerin kurumasına ve yoğun popülasyonlarda ağaçların zayıflamasına neden olmaktadır. Ayrıca zararlının nimfleri salgıladıkları balımsı bir maddeden dolayı da fumajine neden olarak zeytinde kalite ve verim kayıplarına yol açmaktadır. Türkiye de olduğu gibi yurt dışında da zeytin bahçelerinde zeytin pamuklubiti nin ekonomik anlamda önemli bir zararlı olduğu bildirilmiştir (Rolli, 1974; Farahbakhch ve Moini, 1975). Son yıllarda yeni kurulan zeytin bahçelerinin artması ile birlikte geniş etkili ilaçların bilinçsizce kullanılmasıyla doğal denge bozulmuş olup, Zeytin pamuklubitleri ekonomik öneme sahip bir zararlı haline gelmiş ve bu konuda özellikle üreticilerden gelen şikâyetler de artmıştır. Ülkemizde Zeytin pamuklubitleri ile ilgili değişik çalışmalar yapılmış olup (Kaya, 1979; Güçlü ve ark., 1995; Yayla ve ark., 1995; Kovancı ve ark., 2005; Çetin ve Alaoğlu, 2005), Türkiye de mevcut Zeytin pamuklubit türünün Euphyllura olivina (Costa) (Hemiptera: Psyllidae) olduğu bildirilirken (Anonymous, 2001), yapılan başka bir çalışmada ise Artvin, Bursa ve Mersin (Mut) illerinde mevcut türün E. phillyreae Foerster olduğu saptanmıştır (Güçlü ve ark., 1995; Kovancı ve ark.,; 2005; Çetin ve Alaoğlu, 2005). Ancak, Adana da mevcut türün ise E. straminea Loginova 1

12 1.GİRİŞ olduğu bildirilmekte, fakat bu türün biyolojisi hakkında herhangi bir bilgi bulunmamaktadır (Anonim, 2007). Bu çalışma ile Adana (Yüreğir-Kozan) ve Mersin (Tarsus) illerinde zeytin bahçelerinde zararlı olan zeytin pamuklubiti türü tespit edilmiş, ergin, yumurta ve nimf popülasyon değişimleri izlenmiş ve zararlının iklim ve bitki fenolojisi ile ilişkisi belirlenmiştir. Ayrıca Adana ve Mersin illerinde mevcut Zeytin pamuklubitinin kaç döl verdiği, popülasyon gelişimi, popülasyon eğrisindeki tepe noktaları, kışı nerede ve hangi dönemde geçirdiği, yumurtalarını nereye ve kaç adet bıraktığı ve parazitoit ile predatörleri ortaya konmuştur. Böylece Zeytin pamuklubitinin Adana ve Mersin bölgesinde mücadelesi için temel bilgiler ortaya çıkarılmıştır. 2

13 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR MustafaTÜFEKLİ 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Arambourg (1962), yaptığı bir çalışmada Euphyllura olivina (Costa) nın beş nimf dönemi olduğunu belirtmiştir. Nizamlıoğlu ve Gökmen (1964), Zeytin pamuklubiti nin kışı ergin dönemde zeytin ağaçlarının kabuk altları, gövde çatlakları, dallar ve yaprak üstünde geçirdiğini, güney illerinde kış sonu veya şubatta ortaya çıktıklarını, bölgelere göre değişmekle birlikte genel olarak yılda 3-4 döl verdiğini, zararının yağışsız geçen ilkbahar dönemlerinde arttığını ve emgi sonucunda fumajin oluşturarak bitkiye zarar verdiğini bildirmiştir. İyriboz (1968), Zeytin pamuklubitinin havaların sıcak ve yağışsız olduğu dönemlerde çok büyük zararlara yol açtığını, çiçeklerde % oranında dökülmelere sebep olduğunu, ayrıca yabani olarak yetişen ve Oleaceae familyasından Phillyrea (Akça kesme) bitkisine de zarar verdiğini bildirmiştir. Rolli, 1974; Farahbakhch ve Moini, 1975, Tunus ve İran da yapılan farklı çalışmalarda zeytinde ekonomik anlamdaki zararlılardan birinin de Euphyllura olivina (Costa) olduğu bildirilmiştir. Selim (1977), Irak ta yaptığı çalışmada predatörlerden Exochomus flavipes (Thnb.) (Coleoptera: Coccinellidae) ve Syrphus spp. (Diptera: Syrphidae) nin Euphyllura olivina (Costa) ile beslendiklerini tespit etmiştir. Stavraki (1980), Yunanistan da yapılan bir çalışmada, Euphyllura spp. nin yılda bir döl verdiğini, kışı ergin olarak geçirdiğini, şubatın sonunda çiftleştiğini, mart ayından haziran sonuna kadar ise zeytinin uçtaki sürgünlerine yumurtalarını bıraktığını bildirmiştir. Yeni nesil ilk erginlerin mayıs ayında ortaya çıktığını, yapraklar üzerinde beslendikleri için açık yeşil lekeler meydana getirerek doğrudan zarar verdiğini ve ipliksi mumsu bir yapıda kümeler oluşturup çiçeklerin üzerini örterek de dolaylı olarak zarar verdiğini belirtmiştir. Ayrıca, Yunanistan da yetişen zeytinliklerdeki zararlı türün, E. olivina olduğu belirtilmiştir. Ayrıca, bu türün 2. ve 3. dönem nimflerinin Elasmus sp. (Hymenoptera: Braconidae), Tetrastichus sp. (Hymenoptera: Eulophidae), Trechnites sp. 3

14 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR MustafaTÜFEKLİ (Hymenoptera: Chalcidoidea) ve Alloxysta sp. (Hymenoptera: Figitidae) tarafından parazitlendiğini bildirmiştir. Alrouechdi ve ark. (1981), Fransa da zeytin bahçelerinde Chrysoperla carnea (Stephens) (Neuroptera: Chrysopidae) larvalarının Zeytin pamuklubiti ile beslendiğini bildirmiştir. Jardak (1984), Fransa da yapılan çalışmada, Zeytin pamuklubiti Euphyllura olivina (Costa) nın zarar eşiğinin salkım başına beş zararlı olduğunu, ekonomik kayıpların ise salkım başına on zararlı ve üzerindeki yoğunluklarda başladığını bildirmiştir. Mustafa (1984), E. olivina nın Ürdün de zeytin ağaçları üzerinde dağılımını etkileyen faktörleri araştırmış ve zararlının yılda iki döl verdiğini, erginlerin mayıs ortalarından haziran sonlarına kadar görüldüğünü, yaz dölünün önemli seviyede ekonomik kayıplara sebep olduğunu belirtmiştir. Nimfler tarafından yapılan enfeksiyonun meyveler üzerinde olduğunu, kış sonu budamalarının nimf enfeksiyonlarını azaltacağını, doğal düşman olarak ta Anthocoridae familyasına bağlı türler olduğunu tespit etmiştir. Baki ve ark. (1985), Irak ta zeytinde zararlı Euphyllura straminea ile yaptıkları bir çalışmada, erginlerin kasım ayından itibaren yumurta bırakmaya başladıklarını ve bu dönemin mayıs ayına kadar devam ettiğini tespit etmiştir. Yumurtaların en çok ocak ve nisan aylarında bırakıldığını, nimflerin ocak ayından haziran sonuna kadar, erginlerin ise yıl boyunca bulunduğunu ve haziran ayında tepe noktasına ulaştığını bildirmiştir. Doğal düşman olarak, parazitoitlerden Discodes sp., Homalotylus flaminius Dalman., (Hymenoptera: Encyrtidae), Marietta picta Andre., (Hymenoptera: Aphelininae), Pachyneuron sp. (Hymenoptera: Pteromalidae) ve predatörlerden Chrysoperla sp. (Neuroptera: Chrysopidae), Synharmonia conglobata L., (Coleoptera: Coccinellidae), Syrphus sp. (Diptera: Syrphidae), Philodromus sp. (Arachnida: Philodromidae) u saptamışlardır. Chermiti ve ark. (1986), Tunus da yaptıkları bir çalışmada parazitoit Psyllaephagus euphyllurae Silv. (Hymenoptera: Encyrtidae) nın zeytin zararlısı E. olivina nın 5. nimf dönemini parazitlediğini, konukçusunun thoraksına 2 3 adet 4

15 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR MustafaTÜFEKLİ yumurta bıraktığını ve mumyalanmış deri hariç iç organlarında beslendiğini saptamıştır. Prophetou ve ark. (1986), E. phillyreae nın Yunanistan daki zeytin ağaçlarında zarar yaptığını, yılda tek döl verdiğini ve erginlerin haziranda diyapoz dönemine girdiğini, yaz-sonbahar-kış aylarını diyapozda geçirdiğini, çevre şartları uygun olduğunda şubat veya mart başında yumurta bırakmaya başladığını bildirmiştir. Mustafa (1988), Ürdün de yaptığı çalışmada, zeytin zararlısı olan E. olivina nın nimf ve erginlerinin morfolojisini tanımlamış ve bu çalışma ile zararlının beş nimf dönemi geçirdiğini bildirmiştir. Onucar ve Ulu (1991), İzmir ve civarındaki alanlardan toplanan örneklerden Türkiye faunası için 5 yeni psyllid türü tespit etmiş ve bunlardan birinin de E. straminea olduğunu bildirmiştir. Chermiti (1992), Tunus ta zeytin bahçelerinde E. olivina popülasyon dinamiği ile ilgili çalışmasında; larva yoğunluğu ile çiçeklerin dökülmesi ve meyve zararı arasında bir ilişki olduğunu bildirmiştir. Bir çiçek sapı üzerinde % 80 düzeyinde bulaşma ve 5 larva tespit edildiğinde, yaklaşık olarak % 32 çiçek dökümüne ve % 46 meyve zararlanmasına sebep olduğunu belirtmiştir. Güçlü ve ark. (1995), Artvin de yaptıkları çalışmada zeytin ağaçları üzerinde 16 fitofag ve 9 predatör tür ile bunların yoğunluklarını tespit etmişlerdir. Bölgedeki en önemli zeytin zararlılarından birisinin ise E. phillyreae olduğunu bildirmişlerdir. Yayla ve ark. (1995), Antalya da yaptıkları çalışmada, Zeytin pamuklubiti parazitoitinin Psyllaephagus euphyllurae Silv. ve predatörlerinin Anthocoris nemoralis Fabr., A. minki, Deraeocoris delagrangei Put., Heterotoma dalmatinum Wgn., Campyloneura virgula H.S., Myrmecoris gracilis (T.Sahlb.), Mimocoris coarctatus (Ms.et Rey) ve Orius niger (Wollf) olduğunu, zeytinliklerde doğal düşmanların en yoğun ve yaygın olarak nisan, mayıs ve haziran aylarında faaliyette olduklarından zeytinlikte bu dönemde kimyasal mücadele yapılmayarak korunmalarında yarar olacağı bildirilmektedir. Prophetou ve ark. (1996), Yunanistan da yaptıkları bir çalışmada, E. phillyreae nın yumurtalarını çiçek ve sürgünlerin içine bıraktığını, ilk yumurtaların 5

16 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR MustafaTÜFEKLİ nisan başlarında tomurcuklarda ve mayıs ayında ise çiçekler üzerinde gözlendiğini bildirmişlerdir. Ayrıca zararlının meyve döneminde daha az yumurta bıraktığını belirtmiştir. Hilal ve ark. (1997), E. olivina nın dişilerinde geçici bir uyku dönemi bulunduğu ve buna yüksek sıcaklıkların neden olduğunu bildirmişlerdir. Laboratuar da ise, uyku döneminin 35 C de görüldüğü ve bu dönemin yalnız dişilerin bir bölümünü etkilediğini belirtmişlerdir. Bene ve ark. (1997), İtalya da Euphyllura olivina (Costa) nın zeytin ağaçlarına ara sıra zarar verdiğini, E. phillyreae nın ise yabani ve kültür bitki alanlarında yayıldığını bildirmiştir. E. phillyreae nın ergin olarak uyuşuk durumda kışı geçirdiğini, univoltin bir tür olduğunu ve ilk yeni döl erginlerin haziran ayında görüldüğünü, daha sonra bunların zorunlu yaz diyapozu geçirerek, eylül ayından mart ayına kadar da pasif durumda kaldığını belirtmiştir. Erginlerin yıl boyunca görüldüğünü, pamuksu ve balımsı bir madde salgılamasından dolayı kötü bir görünüme ve önlem alınmazsa zararlara sebep olabileceğini bildirmiştir. Prophetou ve ark. (1997), Yunanistan da Phillyrea latifolia L. ve zeytin ağaçları üzerindeki Euphyllura phillyreae nin ortaya çıktığı dönem üzerinde çalışmış; Phillyrea latifolia üzerinde zeytinden çok daha önce yumurtaların görüldüğü, yumurta bırakma olayının zeytinin fenolojik dönemine bağlı olduğunu tespit etmişlerdir. Abou ve Hamoudi (1999), Suriye de zeytin psyllidinin sebep olduğu zararları farklı zeytin çeşitlerinde tespit etmiştir. Çalışmada en büyük zararı 4. ve 5. dönem nimflerinin verdiğini, her bir çiçek demetinde % çiçek kayıplarına neden olduğunu, nimf sayıları ortalama 6.61 iken her yüz demetten 16 meyve kaldığını bildirmiştir. Ahmed ve ark. (1999), Mısır da zeytinde yaptıkları çalışmada, Euphyllura straminea Loginova nın ilkbahar ve sonbahar aylarında olmak üzere yılda iki döl verdiğini, dişilerin şubat ortasında yumurta bırakmaya başladıklarını, ilk tepe noktasını nisan ortasından mayıs ortasına kadar olan dönemde yaptığını, sonbahar da ise ekim başı ile kasım ortasına kadar 2. tepe noktasını oluşturduğunu saptamıştır. Zeytin pamuklubiti nin gelişmesi için en uygun sıcaklığın C olduğunu, 6

17 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR MustafaTÜFEKLİ sıcaklık değişmelerinin popülasyonu ve düşük gece sıcaklıklarının nimf ve ergin aktivitelerini etkilediğini bildirmiştir. Sonbaharda günlük nisbi nemin nimf aktivitelerini etkilediğini belirlemiştir. Ayrıca iklim faktörlerinin yumurta popülasyonunu % 21,6 57,9, nimf popülasyonunu % 50,5 81,3 ve ergin popülasyonunu % 49,8 68,8 oranında etkilediklerini belirtmişlerdir. Keyhanian ve ark. (2000), İran da Zeytin pamuklubiti nin biyolojisi üzerinde yaptıkları çalışmada; zararlının nisan başlarında yumurta bırakmasının bitkinin fenolojik dönemi ve çevre koşullarına bağlı olduğunu, dişilerin yumurtalarını çiçek tomurcukları üzerine bıraktığını, yumurtaların önce beyaz renkte olduğunu, sonra yavaş yavaş sarımsı portakal rengine döndüğünü ve yumurta bırakmanın mayıs sonuna kadar devam ettiğini bildirmişlerdir. Bununla birlikte, yumurta sayılarının nisan sonlarında en üst seviyede olduğunu, çıkan yeni nimflerin sarımsı bir renkte olup, yavaş yavaş kırmızıya döndüğünü, mayıs başlarında popülasyon sayısının doruk noktasını ulaştığını belirlemiştir. Ayrıca mayıs sonlarında görülen ergin sayılarının haziran ortalarında maksimuma ulaştığını, yılda bir döl verip, kışı ergin halde konukçusu üzerinde uyku halinde geçirdiğini tespit etmişlerdir. Anonim (2001), zeytin pamuklubiti nin doğal düşmanlarının parazitoitler Aphytis spp. (Hymenoptera: Aphelinidae), Psyllaephagus euphyllurae Silv., (Hymenoptera: Encyrtidae); predatörler Chilocorus bipustulatus L., Pharoscymnus pharoides Marsh. (Coleoptera: Coccinellidae), Cybocephalus fodori minör E.Y., (Coleoptera: Nitidulidae), Anthocoris nemoralis Fabr., A. minki Dohr., Orius niger Wolf., (Heteroptera: Anthocoridae), Deraeocoris delagrrangei Puton, Heterotoma dalmatinum Wgn., Campyloneura virgula H.S., Myrmecoris gracilis J. Sahlb., Myrmecoris coartatus M-R., (Heteroptera: Miridae) olduğu bildirilmektedir. Ayrıca, Türkiye de zeytin yetiştirilen tüm bölgelerde Zeytin pamuklubiti, E. olivina nın mevcut olduğu, kışı ergin dönemde ağaçların kabukları altında, yarık ve çatlaklarda hatta sürgün koltuklarında geçirdiği, erginlerin mart ayı başlarından itibaren aktif duruma geçerek önce yumurtalarını sürgün uçları ve uç yapraklarına, daha sonra çiçek tomurcuklarının oluşması ile tomurcuk saplarına bıraktıkları, yumurtaların 4-6 günde açıldığı, çıkan nimflerin tomurcuklarla beslenirken tatlımsı pamuk gibi bir madde ile vücutlarını örttükleri ve zararlının yılda 3-4 döl verdiği de bildirilmektedir. 7

18 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR MustafaTÜFEKLİ Ksantini ve ark. (2002), yaptıkları çalışmada, sıcaklık faktörünün Zeytin pamuklubiti (Euphyllura olivina Costa) nin genç ve yaşlı dişi bireylerinin üreme güçlerini etkilediklerini bildirmişlerdir. Altı farklı sabit sıcaklıkta (15, 20, 25, 30, 32 ve 35 C) ve altı farklı grup üzerinde çalışılmış, kısa süreli (24 48 saat) olarak 34 C sıcaklığa maruz kalan dişilerin 25 C ye aktarıldığını, 32 C sıcaklığın yumurtlamayı engellediği saptanmıştır. 30 C de yumurtlama süresinin azaldığı ve C arasında ise bir azalmanın olmadığı bulunmuştur. Ayrıca yaz döneminde yumurtlama aktivitelerinin durduğu buna karşın ilkbahar ve sonbahar döneminde tekrar yumurtlama faaliyetlerinin olduğunu belirtmişlerdir. Kovancı ve ark. (2005), Bursa ili zeytinliklerinde Zeytin pamuklubiti olarak bilinen türün E. phillyreae olduğunu, yılda bir döl verdiğini ve yeni nesil erginlerin yaz, sonbahar ve kış aylarını ergin dönemde geçirdiklerini, ergin popülasyonundaki ani düşüşlerin, yüksek yağış miktarı ve düşük oransal nem ile ilişkili olduğunu bildirmişlerdir. İlk yumurtaların nisan başlarında görüldüğü ve tepe noktasına mayıs ayı başlarında ulaştığını, bu dönemde sıcaklık ortalamalarının C ve oransal nemin % 83.1 ve % 64.3 olduğunu ve zeytin fenolojisinin tomurcuklanma başlangıcında ve çiçek salkımlarının belirginleşme döneminde olduğunu, son nimflerin ise haziran ayı başlarında göründüğünü, ergin popülasyonlarının ağustos ve eylül aylarında en üst düzeyde olduğunu bildirmişlerdir. Yumurta ve nimf popülasyonlarının tepe noktası yaptıklarında ortalama sıcaklıkların 14 C ve C olduğunu, zararlının biyolojisinin ortalama sıcaklıklar ve zeytinin fenolojik dönemi ile ilişkili olduğunu saptamışlardır. Çetin ve Alaoğlu (2005), Mersin (Mut) ilinde yaptıkları çalışmada Zeytin pamuklubiti nimflerini ilk olarak 17 Mart ta tespit ettiklerini, son nimflerin mayıs ortasına kadar görüldüğünü ve nimflerin popülasyon yoğunluğunun nisan sonumayıs başında en yüksek düzeye ulaştığını, 2001 ve 2002 eylül ve ekim aylarında ele geçen ergin sayısında yeniden bir artışın olduğunu bildirmişlerdir. 8

19 3.MATERYAL VE METOT 3. MATERYAL VE METOT 3.1. Materyal Çalışmanın ana materyallerini; Zeytin pamuklubiti Euphyllura straminea Loginova ile bulaşık zeytin bahçeleri, Zeytin pamuklubit türleri ve biyolojik dönemleri, parazitoit ve predatörler gibi canlı materyallerin yanı sıra bağ makası, emgi tüpü, Steiner hunisi, kese kâğıdı, öldürme şişesi, parazitoit çıkış kavanozları, Hobo iklim cihazı, dijital görüntülemeli stereo mikroskop ve diğer laboratuar malzemeleri oluşturmuştur Metot Çalışma, doğada nisan 2008 ve nisan 2010 tarihleri arasında iki yıl süreyle yürütülmüştür. Zeytin pamuklubiti türlerinin yoğun bulaşık olduğu üç zeytin bahçesinde mevcut tür tespit edilmiş, popülasyon gelişimleri takip edilerek, parazitoit ve predatörleri saptanmıştır. Ayrıca zararlının iklim ve bitkinin fenolojisi ile ilişkisi de belirlenmiştir Zeytin Pamuklubitinin Yumurta, Nimf ve Ergin Populasyon Gelişiminin Saptanması Zeytinde zararlı pamuklubitlerin populasyon gelişimi, Kozan, Balcalı (Adana) ve Yenice (Tarsus/Mersin) de olmak üzere toplam üç zeytin bahçesinde takip edilmiştir (Çizelge 3.1.). 9

20 3.MATERYAL VE METOT Çizelge 3.1. Zeytin Pamuklubitinin popülasyon takibinin yapıldığı bahçeler Bahçe No Yeri Ağaç Sayısı(Adet) Ağacın Yaşı Alanı (da) 1 Kozan/Adana Balcalı Yüreğir/Adana Yenice Tarsus/Mersin Zeytin ağaçlarında bulunan pamuklubitlerin türlerini tespit etmek ve yoğunluklarını belirlemek amacıyla, birinci yıl haftalık ve ikinci yıl mart ayının ilk yarısından başlanarak zararlının aktif olduğu dönemlerde yine haftalık, aktif olmadığı (Haziran-Ekim arası) dönemlerde ise 15 günde bir periyodik olarak örnekleme yapılmıştır. Her zeytin bahçesinden, bahçeyi temsil edecek şekilde tesadüfî olarak seçilen 10 ağacın dört farklı yönünden 25 cm uzunluğunda bitki fenolojisine bağlı olarak toplam 40 sürgün, somak ve çiçek alınmıştır (Anonim, 2001). Bitkinin bu kısımları kâğıda sarılıp, naylon torba içerisinde laboratuara getirilmiş, steroskopik binoküler altında böceğin yumurta, nimf ve ergin dönemleri ayrı ayrı sayılarak kaydedilmiştir. Böylelikle Zeytin pamuklubiti nin yıl içerisindeki yumurta, nimf ve ergin popülasyon gelişimi izlenerek yılda kaç döl verdiği, popülasyonların tepe noktaları, kışı nerede ve hangi dönemde geçirdiği, yumurtalarını nereye ve kaç adet bıraktığı belirlenmiştir. Zeytin pamuklubiti nin popülasyon takibinin yapıldığı bahçelerde; popülasyon gelişiminin zeytinin fenolojik dönemi ile ilişkisini ortaya koymak amacı ile zeytin bahçelerine her gidildiğinde, tüm bahçelerde ağaçlardaki sürgün gelişmesi izlenerek kayıt edilmiştir. Bu işlemler Sanz-Cortes ve ark., (2002) nın belirledikleri zeytin ağacının fenolojik dönemlerine göre yapılmıştır (Ek çizelge 1.). Aynı zamanda iklim verileri ile zararlı arasındaki ilişki saptanmaya çalışılmıştır. Bu amaçla popülasyon takibi yapılan bahçelere ait iklim verileri, Mersin/Tarsus da Hobo iklim cihazı kullanılarak, Adana/Yüreğir (Balcalı) ve Adana/Kozan da ise en yakın meteoroloji istasyonundan alınmıştır. 10

21 3.MATERYAL VE METOT Laboratuara getirilen sürgünler incelenmiş ve Steiner hunisinden elde edilen pamuklubitin bütün dönemleri sayılıp ayrı ayrı kaydedilmiş ve daha sonra erginler teşhise hazır hale getirilerek konu uzmanlarına teşhis ettirilmiştir Zeytin Pamuklubiti Türlerinin Parazitoit ve Predatörlerinin Saptanması Zeytin pamuklubitinin (Euphyllura spp.) parazitoit ve predatörlerini saptamak amacıyla, ağaçların farklı yönlerinden haftalık olarak alınan sürgün örnekleri gerekli sayımlardan sonra üzerinde Euphyllura spp. türü dışında kalan diğer türler ortamdan uzaklaştırılmış, yumurta ve nimfler ayrılarak, etrafı siyah kağıt ya da kumaş ile kaplanan plastik kavanozlarda kültüre alınmıştır (Anonim, 2001). Böceğin ışığa yönelme davranışından yararlanmak üzere, çıkacak parazitoitlerin toplanması için her bir kavanoza bir cam tüp yerleştirilmiştir. Daha sonra bu tüpler günde bir kez kontrol edilerek, çıkış yapan parazitoidler toplanıp, sayılmış ve teşhise hazır hale getirilmiştir. Ayrıca haftalık ve on beş günlük arazi çalışmasında, darbe yöntemi uygulanarak, her bahçede tesadüfî olarak seçilen 20 ağacın, her birinin değişik yönlerindeki beş dalına birer defa olmak üzere, her bahçe için toplam 100 darbe vurularak, dallar üzerinde bulunan zararlı ve faydalı türlerin 0,25 m 2 ağız alanlı Steiner hunisine düşmesi sağlanmış, düşen bu türler öldürme şişesinde toplanmıştır (Anonim, 2001). Her bahçe için ayrı ayrı toplanan türler petri kutusu, kavanoz gibi kaplarda laboratuara getirilmiş, parazitoit ve predatör türler ile Zeytin pamuklubiti erginleri ayrıldıktan sonra sayılıp kaydedilmiştir. Darbe yönteminin yanı sıra gözle kontrol yöntemi de uygulanmıştır. Bu amaçla her bahçede tesadüfî olarak seçilen 10 ağaç etrafında üçer dakika süre ile gözlem yapılmış, pamuklubitin herhangi bir biyolojik dönemi ile beslenen avcı tür saptandığında ağız aspiratörü ile yakalanarak saklama kabı içerisinde laboratuara getirilmiştir. Larva döneminde olanlar ise petri kutularında laboratuara getirilmiş, kültür kapları içerisinde beslenerek ergin elde edilmiştir. Ergin çıkışı tamamlanınca, erginler toplanıp tanıya hazır hale getirilmiş ve konu uzmanlarına teşhisi 11

22 3.MATERYAL VE METOT yaptırılmıştır. Prof. Dr. Nedim UYGUN 1 Coccinellidae familyasına ait türleri, Prof. Dr. Faruk ÖZGÜR 2 Syrphidae familyasına ait türleri, Prof. Dr. Sultan ÇOBANOĞLU 3 Phytoseiidae familyasına ait türü, Yrd. Doç. Dr. Ahmet DURSUN 4 Anthocoridae familyasına ait türü, Dr. George JAPOSHVILI 5 Hymenoptera takımına ait Encyrtidae ve Pteromalidae familyasına ait türleri, Dr. Masaru NISHIKAWA 6 Forficulidae familyasına ait türleri, Dr. Daniel BURCKHARDT 7 Psyllidae familyasına ait Zeytin pamuklubit türünü (Euphyllura straminea Loginova) teşhis etmiştir. Elde edilen sonuca göre ilgili bahçelerde hangi parazitoit ve predatörlerin daha yoğun ve yaygın olduğu belirlenmiştir. Ergin dönemde yakalanan avcılara laboratuarda petri kutuları içerisinde av verilerek beslenip beslenmedikleri takip edilmiştir. 1 Ç.Ü Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü 2 Ç.Ü Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü 3 A.Ü. Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü 4 Amasya Ü. Fen-Edebiyat Fak. Biyoloji Böl. 5 S.D.Ü. Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü 6 Ehime Universitesi Japonya 7 Naturhistorisches Museum Basel/İsviçre 12

23 4.BULGULAR VE TARTIŞMA 4. BULGULAR VE TARTIŞMA 4.1. Zararlının Tanımı, Yaşayışı ve Zarar Şekli Zeytin pamuklubiti, genelde ilkbahar aylarının yağışlı geçtiği nemli havalarda, budama yapılmamış zeytinliklerde ve zeytinin çiçeklenme döneminde zararlı olabilmektedir. Ergin Zeytin pamuklubiti nin boyu 2-3 mm kadardır. Vücudu küçük bir Ağustos böceğini andırır. Erginlerde, baş büyükçe, gözleri kırmızı renkte ve hortumu gelişmiştir. Kanatları kirli sarı, karın ise yeşil renklidir (Resim 4.1). Nimfleri olgunlaştığında 2 mm kadar olur. Renkleri yeşilimsidir. Genç nimfler, genel olarak sarı veya açık yeşildir. Nimfler, vücutlarından çok ince iplikçiklerden meydana gelmiş, balımsı bir madde çıkarırlar. Bu iplikçikler, bir pamuk yığını gibi toplanarak kümelenirler. Zeytin pamuklubiti kışı ergin olarak, ağaçların kabuk altlarında, yarık ve çatlaklarında hatta sürgün koltuklarında geçirir. Erginler mart ayı başlarından itibaren aktif duruma geçerek, önceleri sürgün uçlarına ve uç yapraklarına yumurta bırakırlar (Resim 4.2). Daha sonra çiçek tomurcuklarının oluşması ile yumurtalarını tomurcuk saplarına bırakırlar. Yumurtalar 4-6 günde açılır. Çıkan nimfler yassı bir görünümde olup, çıkardıkları tatlımsı pamuk gibi bir madde ile vücutlarını örterler. Beş nimf dönemi (Resim 4.3) geçirmektedir (Arambourg, 1962). Tomurcuklara girerek beslenirler. Zeytin pamuklubiti, yılda 3-4 döl verir. Resim 4.1. Zeytin pamuklubiti nin yumurtası (a), ergini (b). 13

24 4.BULGULAR VE TARTIŞMA Resim 4.2. Zeytin pamuklubiti nin 1. nimf dönemi (a), 2. nimf dönemi (b), 3. nimf dönemi (c), 4. nimf dönemi (d), 5. nimf dönemi (e) 14

25 4.BULGULAR VE TARTIŞMA Resim 4.3. Zeytin pamuklubiti nin tomurcuklarda (a) ve çiçek salkımlarında (b) oluşturduğu zarar. 15

26 4.BULGULAR VE TARTIŞMA Zeytin pamuklubiti nin nimfleri, zeytin somaklarında, tomurcuk sapları ve sürgün uçlarında bitkinin öz suyunu emerek, ağaçların ve sürgünlerin zayıflamasına, çiçek ve çiçek tomurcuklarının dökülmesine neden olurlar (Resim ve 2). Zararlının yoğunluğu arttıkça zarar oranı da yükselir. Düşük yoğunluklardaki zararı pek hissedilmez. Zeytin pamuklubiti, Ülkemizde zeytin yetiştirilen bütün bölgelerinde yaygındır. Konukçuları: Zeytin pamuklubiti, yalnızca zeytinde zararlıdır (Anonim, 2001). Bu çalışma sonucunda, Zeytin pamuklubitinin kışı sadece ergin olarak değil aynı zamanda nimf ve yumurta döneminde de geçirdiği, yılda 3 döl verdiği ve yağışlı geçen yıllarda zararın ve popülasyonun azaldığı saptanmıştır Zeytin Pamuklubitinin Yumurta, Nimf ve Ergin Populasyon Gelişimi Kozan (Adana), Balcalı (Yüreğir-Adana) ve Yenice (Tarsus-Mersin) de olmak üzere toplam üç zeytin bahçesinde populasyon takibi yürütülmüştür. Bu bahçelerden alınan örnekler teşhis ettirilmiştir. Popülasyon takibi yapılan her üç bahçede de bulunan türün Euphyllura straminea Loginova (Hemiptera: Psyllidae) olduğu saptanmıştır. Şekil 4.1 incelenecek olursa, Kozan (Adana) ilçesinde tarihinde denemeye tahsis edilen zeytin bahçesinde popülasyon takibine başlanmış, alınan örneklerde ilk iki hafta içerisinde pamuklanma başladığı için ve fumajin oluşması nedeni ile yumurtalar tespit edilememiş, ancak tarihinde saptanmıştır. Kozan ilçesinde Zeytin pamuklubiti (E. straminea Loginova) nin popülasyon takibi Nisan Nisan 2010 tarihleri arasında alınan sürgünlerdeki yumurta, nimf ve ergin sayıları Şekil 4.1. a ve b de, darbe metodu sonucundaki ergin sayıları Şekil 4.2. a ve b de, iklim verileri pentat sıcaklık ve nisbi nem değerleri Şekil 4.3. a ve b de ve aylık toplam yağış miktarları ise Şekil 4.4 de verilmiştir. 16

27 4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şekil 4.1. Kozan daki zeytin bahçesinde birinci [ , (a)] ve ikinci [ , (b)] yıl sürgündeki yumurta, nimf ve ergin sayıları. Kozan daki zeytin bahçesinde her iki yılda da sürgünlerde yapılan sayımlarda oluşan grafikler (Şekil 4.1. a ve b) incelendiğinde; birinci yıl yumurta sayısı 8 Mayıs 2008 de sıcaklığın 17.0 C, nisbi nemin % 70.2 ve çiçek tomurcuklarının açılıp 17

28 4.BULGULAR VE TARTIŞMA gelişmeye başladığı (fenolojik dönem Ek çizelge 1) dönemde, 17 Ekim 2008 de sıcaklığın 23.3 C, nisbi nemin % 54.4 olduğu ve meyve renklenmeye başlayıp hasat olgunluğuna ulaştığı (fenolojik dönem Ek çizelge 1) dönemde ve 22 Ocak 2009 de sıcaklığın 11.5 C, nisbi nemin % 76.4 olduğu ve yaprak tomurcukları şişmeye ve açılmaya başladığı (fenolojik dönem Ek çizelge 1) dönemde tepe noktası oluşturmuştur. İkinci yıl ise yumurta sayısı 02 Nisan 2009 da sıcaklığın 19.1 C, oransal nemin % 58.8 ve çiçek tomurcuklarının açılıp gelişmeye başladığı (fenolojik dönem Ek çizelge 1) dönemde, 15 Ekim 2009 da sıcaklığın 25.1 C, nisbi nemin % 38.3 olduğu ve meyve renklenmeye başlayıp hasat olgunluğuna ulaştığı (fenolojik dönem Ek çizelge 1) dönemde ve 20 Ocak 2010 da sıcaklığın 13.9 C, nisbi nem % 68.2 olduğu ve yaprak tomurcukları şişmeye ve açılmaya başladığı (fenolojik dönem Ek çizelge 1) dönemde tepe noktası oluşturmuştur. Nimf popülasyonu yönünden incelendiğinde; birinci yıl nimf sayısının 01 Mayıs 2008 de sıcaklığın 18.2 C, nisbi nemin % 72.6, 13 Kasım 2008 de sıcaklığın 16.6 C oransal nemin % 50.8 ve 5 Şubat 2009 da sıcaklığın 14.1 C oransal nemin % 67.4 olduğu dönemde, ikinci yıl ise 07 Mayıs 2009 da sıcaklığın 16.7 C oransal nemin % 72.9 ve 22 Ekim 2009 da sıcaklığın 27.0 C oransal nemin % 28.1 olduğu dönemlerde üst seviyelere ulaştığı saptanmıştır. 18

29 4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şekil 4.2. Kozan daki zeytin bahçesinde birinci [ , (a)] ve ikinci [ , (b)] yıl darbe sonucundaki ergin sayıları. Şekil 4.2. a-b de görüldüğü gibi; darbe metodu sonucunda ergin bireylerin yıl boyunca mevcut olduğu ve haziran sonuna kadar ergin sayısında artış olduğu ve sonra düşmeye başladığı tespit edilmiştir. Bene ve ark. (1997) İtalya da, Baki ve ark. 19

30 4.BULGULAR VE TARTIŞMA (1985) ise Irak ta yaptıkları çalışmada erginlerin yıl boyunca mevcut olduğunu bildirmişlerdir. Şekil 4.3. Kozan (Adana) ilçesi ve yılı pentat sıcaklık ve nisbi nem değerleri. 20

31 4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şekil 4.4. Kozan (Adana) ilçesi aylık toplam yağış miktarları. Her iki yılda yumurta sayısı bakımından birinci tepe noktalarının oluşma zamanları çok az farklılık göstermektedir (Şekil 4.1). Fakat sıcaklık, yağış ve nisbi nem değerleri (Şekil 4.3. ve 4.4.) ile o dönemdeki bitkinin fenolojisine, bakıldığında, fenolojik dönemlerin aynı (Ek Çizelge1), sıcaklık ve oransal nemin birbirine yakın olduğu görülmüştür. Kovancı ve ark. (2005), Bursa ili zeytinliklerinde zeytin pamuklubiti ile yaptıkları çalışmada, yumurta ve nimf popülasyonlarının tepe noktası yaptıklarında ortalama sıcaklıkların 14 C ve C ile oransal nemin % 83.1 ve % 64.3 olduğunu, zeytin fenolojisinin tomurcuklanma başlangıcında ve çiçek salkımlarının belirginleşme döneminde olduğunu bildirmişlerdir. İkinci yıl yumurta nimf ve ergin popülasyonlarındaki düşüşün fazla yağışlardan kaynaklandığı düşünülmektedir. Kovancı ve ark. (2005), Bursa ili zeytinliklerinde yaptıkları çalışmada; Zeytin pamuklubiti popülasyonlarındaki ani düşüşlerin, yüksek yağış miktarı ve düşük orantılı nem ile ilişkili olduğunu bildirmişlerdir. Şekil 4.5 incelenecek olursa, Balcalı (Yüreğir-Adana) da, zeytin bahçesinde popülasyon takibine tarihinde başlanmış, alınan örneklerde ilk hafta pamuklanma ve fumajin oluşması nedeniyle yumurtaları tespit edilememiş, ancak tarihinde saptanmıştır. 21

32 4.BULGULAR VE TARTIŞMA Zeytin Pamuklubiti (E. straminea) nin Balcalı (Yüreğir-Adana) da popülasyon takibi 2008 Nisan Nisan yıllarında alınan sürgünlerdeki yumurta, nimf ve ergin sayıları Şekil 4.5. a ve b de, darbe metodu sonucundaki ergin sayıları Şekil 4.6. a ve b de, iklim verileri pentat sıcaklık ve nem değerleri Şekil 4.7 a ve b de ve aylık toplam yağış miktarları ise Şekil 4.8 de verilmiştir. Şekil 4.5. Balcalı daki zeytin bahçesinde birinci [ , (a)] ve ikinci [ , (b)] yıl sürgündeki yumurta, nimf ve ergin sayıları. 22

33 4.BULGULAR VE TARTIŞMA Balcalı daki zeytin bahçesinde her iki yılda da sürgünlerde yapılan sayımlarda oluşan grafikler (Şekil 4.5. a ve b; Şekil 4.7. a ve b) incelendiğinde; birinci yıl yumurta sayısı, 29 Nisan 2008 sıcaklığın 19.7 C nisbi nemin % 66.8 ve çiçek tomurcuklarının açılıp gelişmeye başladığı (fenolojik dönem Ek çizelge 1) dönemde, 28 Ekim 2008 sıcaklığın 19.2 C nisbi nemin % 74.6 olduğu ve meyve renklenmeye başlayıp hasat olgunluğuna ulaştığı (fenolojik dönem Ek çizelge 1) dönemde ve 20 Ocak 2009 sıcaklığın 11.2 C nisbi nemin % 68.3 olduğu ve yaprak tomurcukları şişmeye ve açılmaya başladığı (fenolojik dönem Ek çizelge 1) dönemde tepe noktası oluşturmuştur. İkinci yıl ise yumurta sayısı 31 Mart 2009 da sıcaklığın 12.9 C nisbi nemin % 71 ve çiçek tomurcuklarının açılıp gelişmeye başladığı (fenolojik dönem Ek çizelge 1) dönemde, 13 Ekim 2009 da sıcaklığın 23.9 C nisbi nemin % 67.1 olduğu ve meyve renklenmeye başlayıp hasat olgunluğuna ulaştığı (fenolojik dönem Ek çizelge 1) dönemde ve 24 Şubat 2010 da sıcaklığın 13.7 C nisbi nemin % 73.1 olduğu ve yaprak tomurcukları şişmeye ve açılmaya başladığı (fenolojik dönem Ek çizelge 1) dönemde tepe noktası oluşturmuştur. Sonuçlara bakıldığında, tepe noktalarının oluşma zamanları arasındaki küçük farklılıkların Kozan daki bahçede olduğu gibi, sıcaklık, yağış ve bitki fenolojisinden kaynaklandığı düşünülmektedir. Nimf popülasyonu yönünden incelendiğinde (Şekil 4.5. a ve b); birinci yıl nimf sayısının 06 Mayıs 2008 de sıcaklığın 17.5 C nisbi nemin % 70.2, 28 Ekim 2008 de sıcaklığın 19.2 C nisbi nemin % 74.6 ve 27 Ocak 2009 da sıcaklığın 11.4 C nisbi nemin % 83.1 olduğu dönemlerde, ikinci yıl ise, 21 Nisan 2009 da sıcaklığın 18.7 C nisbi nemin % 69.7 ve 03 Mart 2010 da sıcaklığın 14.1 C nisbi nemin % 72.7 olduğu dönemlerde üst seviyelere ulaştığı saptanmıştır. Her iki yılda da tepe noktaları oluşturma tarihleri bakımından benzerlik göstermekte, aradaki küçük farklılıkların ikinci yılın yağışlı olmasından kaynaklandığı düşünülmektedir. 23

34 4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şekil 4.6. Balcalı daki zeytin bahçesinde birinci ( , (a)) ve ikinci ( , (b)) yıl darbe sonucundaki ergin sayıları. Şekil 4.6. a ve b incelendiğinde; Kozan daki bahçede olduğu gibi, Balcalı da da yapılan darbe metodu sonucunda erginlerin yıl boyunca mevcut olduğu ve ikinci yıl popülasyonun düştüğü tespit edilmiştir. 19 Mayıs 2009 ve 17 Mart

35 4.BULGULAR VE TARTIŞMA tarihlerindeki ergin popülasyonundaki düşüşlerin ilaç kullanımından kaynaklandığı düşünülmektedir. Şekil 4.7. Balcalı (Yüreğir/Adana) da ve yılı pentat sıcaklık ve nisbi nem değerleri 25

36 4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şekil 4.8. Balcalı (Yüreğir/Adana) aylık toplam yağış miktarları. Şekil 4.5 incelenecek olursa, Yenice (Tarsus/Mersin) de zeytin bahçesinde popülasyon takibine tarihinde başlanmış, diğer bahçelerde olduğu gibi ilk haftalarda yumurta tespit edilememiş, ancak tarihinde saptanmıştır. Zeytin Pamuklubiti (Euphyllura straminea) nin Yenice (Tarsus/Mersin) de popülasyon takibi 2008 Nisan Nisan yıllarında alınan sürgünlerdeki yumurta, nimf ve ergin sayıları Şekil 4.9 a ve b de, darbe metodu sonucundaki ergin sayıları Şekil 4.10 a ve b de, iklim verileri pentat sıcaklık ve nisbi nem değerleri Şekil 4.11 a ve b de ve aylık toplam yağış miktarları ise Şekil 4.12 de verilmiştir. 26

37 4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şekil 4.9. Tarsus daki zeytin bahçesinde birinci ( , (a)) ve ikinci ( , (b)) yıl sürgündeki yumurta, nimf ve ergin sayıları. Yenice deki zeytin bahçesinde her iki yılda da sürgünlerde yapılan sayımlarda oluşan grafikler (Şekil 4.9 a ve b, Şekil 4.11 a ve b) incelendiğinde; birinci yıl yumurta sayısı 16 Mayıs 2008 sıcaklığın 21.1 C nisbi nemin % 74 ve çiçek 27

38 4.BULGULAR VE TARTIŞMA tomurcuklarının açılıp gelişmeye başladığı (fenolojik dönem Ek çizelge 1) dönemde, 21 Kasım 2008 sıcaklığın 15.6 C nisbi nemin % 62.7 olduğu ve meyve renklenmeye başlayıp hasat olgunluğuna ulaştığı (fenolojik dönem Ek çizelge 1) dönemde ve 23 Ocak 2009 sıcaklığın 10 C nisbi nemin % 68.9 olduğu ve yaprak tomurcukları şişmeye ve açılmaya başladığı (fenolojik dönem Ek çizelge 1) dönemde üç tepe noktası oluşturmuştur. İkinci yıl ise yumurta sayısı, 17 Nisan 2009 sıcaklığın 16 C nisbi nemin % 71.7 ve çiçek tomurcuklarının açılıp gelişmeye başladığı (fenolojik dönem Ek çizelge 1) dönemde, 23 Ekim 2009 sıcaklığın 24.2 C nisbi nemin % 70.4 olduğu ve meyve renklenmeye başlayıp hasat olgunluğuna ulaştığı (fenolojik dönem Ek çizelge 1) dönemde ve 6 Ocak 2010 sıcaklığın 11.4 C nisbi nemin % 68.9 olduğu ve yaprak tomurcukları şişmeye ve açılmaya başladığı (fenolojik dönem Ek çizelge 1) dönemde üç tepe noktası oluşturmuştur. Nimf popülasyonu yönünden incelendiğinde (Şekil 4.9. a ve b); birinci yıl nimf sayısının 16 Mayıs 2008 de sıcaklığın 21.1 C nisbi nemin % 74 ve 06 Şubat 2009 da sıcaklığın 12.3 C nisbi nemin % 73.8 olduğu dönemde, ikinci yıl ise 22 Mayıs 2009 da sıcaklığın 21.5 C nisbi nemin % 72, 30 Ekim 2010 da sıcaklığın 18.5 C nisbi nemin % 86.3 ve 6 Ocak 2010 da sıcaklığın 11.4 C nisbi nemin % 68.9 olduğu dönemlerde üst seviyelere ulaştığı saptanmıştır. Yumurta ve nimf popülasyonu ikinci yıl artış göstermiş, fakat fazla yağışlar sebebi ile çiçek salkımları üzerinde fazla pamuklanma olmadığı gözlenmiştir (Şekil 4.12). Tepe noktaları oluşturma tarihleri bakımından her iki yılda birbirine benzerlik göstermektedir. 28

39 4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şekil Tarsus daki zeytin bahçesinde birinci ( , (a)) ve ikinci ( , (b)) yıl darbe sonucundaki ergin sayıları. Şekil a ve b incelendiğinde; darbe metodu sonucunda diğer zeytin bahçelerinde olduğu gibi ergin bireylerin yıl boyunca mevcut olduğu ve ikinci yıl diğer bahçelerde olduğu gibi ergin popülasyonunda düşüşlerin olduğu gözlenmiştir. 29

40 4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şekil Yenice (Tarsus/Mersin) beldesi ve yılı pentat sıcaklık ve nisbi nem değerleri 30

41 4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şekil Yenice (Tarsus/Mersin) aylık toplam yağış miktarları. Adana ve Mersin de çalışmanın yürütüldüğü üç bahçede, her iki yıl birlikte değerlendirildiğinde; yumurta nimf ve ergin sayısı bakımından tepe noktalarının oluş zamanları genelde benzer ama azda olsa bazen farklılıklar göstermektedir. Fakat sıcaklık ve nisbi nem değerleri ile o dönemdeki bitkinin fenolojisine, bakıldığında, fenolojik dönemlerin aynı, sıcaklık ve nisbi nemin birbirine yakın olduğu görülmüştür. Kovancı ve ark. (2005), Bursa ili zeytinliklerinde zeytin pamuklubiti ile yaptıkları çalışmada, yumurta ve nimf popülasyonlarının tepe noktası yaptıklarında ortalama sıcaklıkların 14 C ve C ile oransal nemin % 83.1 ve % 64.3 olduğunu, zeytin fenolojisinin tomurcuklanma başlangıcında ve çiçek salkımlarının belirginleşme döneminde olduğunu bildirmişlerdir. Adana ve Mersin zeytinliklerinde zararlı Zeytin pamuklubiti popülasyon değişim sonuçları birlikte değerlendirildiğinde; Zeytin pamuklubiti nin her üç bahçede de ocak ayında yumurta bırakmaya başladığı, bunun mayıs ayı başlarına kadar devam ettiği, haziran ayında yaz diyapozuna girdiği, ekim-kasım aylarında tekrar yumurta bırakmaya başladığı tespit edilmiştir. Bu çalışmada yumurta sayısı bakımından üç tepe noktası oluşturduğu görülmüş, bu nedenle de yılda üç döl verdiği 31

42 4.BULGULAR VE TARTIŞMA kanaatine varılmıştır. Nizamlıoğlu ve Gökmen (1964), Zeytin pamuklubiti nin güney illerinde kış sonu şubatta ortaya çıktıklarını, bölgelere göre değişmekle birlikte genel olarak yılda 3-4 döl verdiğini, bildirmişlerdir. Baki ve ark. (1985), Irak ta zeytinde yaptıkları çalışmada, Euphyllura straminea erginlerinin kasım ayından itibaren yumurta bırakmaya başladıklarını ve bu dönemin mayıs ayına kadar devam ettiğini bildirmişlerdir. Ahmed ve ark. (1999), Mısır da yaptıkları bir çalışmada, E. straminea nın zeytinde ilkbahar ve sonbahar aylarında olmak üzere yılda iki döl verdiğini, dişilerin şubat ortasında yumurta bırakmaya başladıklarını, ilk tepe noktasını nisan ortasından mayıs ortasına kadar olan dönemde yaptığını ve sonbahar da ise ekim başı ile kasım ortasına kadar ikinci tepe noktasını oluşturduğunu bildirmiştir. Çalışma yapılan bahçelerde her iki yılda da yumurta bırakma zamanına bağlı olarak, nimfler ocak ayında görülmeye başlanmış ve mayıs sonuna kadar devam etmiştir. Sonra ekim ve kasım aylarında tekrar görülmüştür. Nimf sayılarının üst seviyelere ulaştıkları tarihler birbirine benzerlik göstermektedir. İkinci yıl nimf popülasyonunda düşüşler olduğu görülmüştür. Bu düşüşe, ikinci yıl tomurcuklanma ve çiçeklenme dönemi olan nisan ayında yağışların önceki yıla oranla daha fazla olmasının neden olduğu düşünülmektedir. Nitekim, Kovancı ve ark. (2005), Bursa ili zeytinliklerinde yaptıkları çalışmada Zeytin pamuklubiti popülasyonlarındaki ani düşüşlerin, yüksek yağış miktarı ve düşük orantılı nem ile ilişkili olduğunu tespit etmişlerdir. Ahmed ve ark. (1999), Zeytin pamuklubiti nin gelişimi için en uygun sıcaklığın C olduğunu, sıcaklık değişmelerinin populasyonu ve gece düşük sıcaklıkların nimf ve ergin aktivitelerini etkilediğini bildirmişlerdir. İklim faktörlerinin yumurta popülasyonunu %21,6-57,9, nimf popülasyonunu %50,5-81,3 ve ergin popülasyonunu %49,8-68,8 oranında etkilediklerini bildirmişlerdir. 32

43 4.BULGULAR VE TARTIŞMA 4.3. Zeytin Pamuklubiti Türlerinin Parazitoit ve Predatörleri Zeytin pamuklubiti (E. straminea Loginova) nin parazitoit ve predatörlerini saptamak amacıyla yapılan bu çalışmada, 7 takıma bağlı 8 familyaya ait 14 adet tür belirlenmiş olup saptanan türler Çizelge 4.1 de verilmiştir. Çizelge 4.1 Adana ve Mersin illerinde zeytin bahçelerinde yıllarında saptanan parazitoit ve predatör türler Takım Familya Tür Hymenoptera Encyrtidae Psyllaephagus euphyllurae Pteromalidae Trechnites sp Pachyneuron sp. Neuroptera Chrysopidae Chrysopa sp. Coleoptera Coccinellidae Chilocorus bipustulatus L. Pharoscymnus pharoides Marsh. Synharmonia conglobata Hemiptera Anthocoridae Anthocoris nemoralis (Fabricius) Diptera Syrphidae Metasyrphus corollae (Fabr.) Sphoerophoria scripta (L.) Dermaptera Forficulidae Forficula auricularia Linnaeus, Guanchia sp. Forficula lurida Fischer, Acari Phytoseiidae Typhlodromus athiasae Porath and Swirski Çalışma sonucunda, Coccinellidae (P. pharoides), Chrysopidae (Chrysopa sp.), Syrphidae, Anthocoridae (A. nemoralis), Phytoseiidae (Typhlodromus athiasae Porath and Swirski) ve Forficulidae familyasına ait türlerin oldukça yaygın olduğu tespit edilmiştir. Selim (1977), Irak ta yaptığı çalışmada Syrphus spp. (Diptera: Syrphidae) türlerinin Euphyllura olivina (Costa) ile beslendiğini bildirmiştir. Stavraki (1980), Yunanistan da yaptığı çalışmada, Euphyllura spp. nin 2. ve 3. dönem nimflerinin Trechnites sp. (Hymenoptera: Chalcidoidea) tarafından parazitlendiğini tespit etmiştir. Alrouechdi ve ark. (1981), Fransa da zeytin bahçelerinde C. carnea larvalarının Zeytin pamuklubiti ile beslendiğini bildirmiştir. Baki ve ark. (1985), 33