İhale Sürecinde İnşaat Maliyeti ve Kar Marjını Etkileyen Risklerin Durum Değerlendirmesi

Transkript

1 3. Proje ve Yapım Yönetimi Kongresi, 6 8 Kasım 2014 Akdeniz Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü, Antalya İhale Sürecinde İnşaat Maliyeti ve Kar Marjını Etkileyen Risklerin Durum Değerlendirmesi Pelin Karaçar 1 Jülide B. Demirdöven 2 1 Yeditepe Üniversitesi, İç Mimarlık Bölümü, Istanbul 2 Illinois Institute of Technology, Department of Civil, Architectural, and Environmental Engineering, Chicago, IL, USA peliner@gmail.com, jdemirdo@iit.edu Özet İnşaat sektörünün gelişimi, yeni projeler, ekonomik durumun değişkenliği, rekabet, teknolojik gelişmeler, yurt dışında iş yapma olanaklarının artması nedeni ile ihale süreci karmaşık ve belirsizliklerin yüksek derecede olduğu bir duruma gelmiştir. İnşaat sektöründe projenin büyüklüğüne, karmaşıklığına, kullanılan tekniklere ve gerçekleştiği ortama bağlı olarak, her projede farklı oranlarda mevcut bulunabilen risklerin sistematik olarak yönetilmesi, finansal kayıpların ve taraflar arasında çıkabilecek anlaşmazlıkların en aza indirgenmesi için gereklidir. Risk yönetimi uygulamalarının temel amacı risklerin ortadan kaldırılmasını sağlamakla kalmayıp, risklerin proje üzerindeki etkilerinin saptanarak, ileriye dönük tahminlerin daha sağlam temeller üzerine oturtulması, değerlendirme aşamasında risk faktörününde düzenlemelere yansıltılması ve uygun sözleşme şartlarının belirlenmesidir. Bu makalede çalışma Prof.Dr. Atilla Dikbaş tez danışmanlığında Pelin Karaçar tarafından İTÜ'de yapılan yüksek lisans tezinde (Türk İnşaat Sektöründe ihale sürecine yönelik risk yönetimi kapsamında alan çalışması) yapılan risk sınıflandırma tablosu ve alan çalışması anketi kullanılarak İnşaat maliyeti ve Kar marjı açısından bu risklerin sayısal değerlendirilmesi olarak yapılmıştır. Bu çalışmaya istinaden üç büyük ölçekli firma ile (1) Formun ilgili kişi tarafından doldurulması, (2) ilgili kişinin cevaplarına bağlı olarak formun çalışmayı yürüten kişiler tarafından doldurulması olarak gerçekleşmiştir. Çalışmanın amacı ihale sürecinde inşaat maliyeti ve karı etkiyen risklerin sistematik olarak önem sıralamasının üç büyük firma açısından alan çalışması kapsamında değerlendirmesidir. Anahtar Kelimeler: Risk, İhale Süreci, Risk Yönetimi, İnşaat Maliyeti, Kar Marjı.

2 Giriş Risk, belirsizlik ve fırsat kavramlarıyla yakın şekilde ilişkilidir. Bilinmeyen şeyler gözönüne alındığında gelecekte hem tercih edilen hem de tercih edilmeyen bir duruma dönüşebilir. Sonuçların daha önceden belirlenememesi risk olarak tanımlanır (Neufville, Todd, 1994). Firma açısından risk, firmanın mevcut veya gelecekte sahip olacağı varlıkları tehlikeye sokabilecek bütün olaylardır. Bu olaylar teknolojik donanım bakımından zayıf ve eksik donanıma sahip projeler; tecrübeden yoksun tahminler; kaynak gereksiniminde ortaya çıkabilecek değişkenler, tasarım hataları, personele yönelik iyi tanımlanmamış yetki sınırlamaları, oluşması olası beklenmedik olaylar sonucu katlanılması gerekebilecek her türlü maddi ve manevi yüklerin bileşkesidir (Kangari, 1995). İnşaat sektörünü diğer sektörlerle kıyasladığımızda maliyetlerin artışı, projenin gecikmesi ve hatta projenin başarısızlığı gibi sonuçlar doğuran birçok risk kaynağı ile karşı karşıya kalmaktadır (An ve diğ., 2005). İhale süreci, inşaat sektörünün gelişimi, yeni projeler, ekonomik durumun değişkenliği, rekabet, teknolojik gelişmeler, yurt dışında iş yapma olanaklarının çoğalması nedeni ile ihale süreci karmaşık ve dolayısı ile belirsizliklerin yüksek derecede olduğu bir duruma gelmiştir. Bu açıdan inşaat sektöründe yer alan firmaların devamlılığını sağlayabilmeleri daha zordur. Bu zorluk, rekabet ortamının çok iyi tanınması gerekliliğini doğurur. Rekabet ortamında, işi alabilmek için verilecek düşük kar marjlı teklif fiyatları, yüklenici firmanın başarısızlık ve iflasına neden olabilir (Karaçar, 2000). İnşaat sektöründe faaliyet gösteren firmalar varlıklarını, fırsatları değerlendirerek ve bu fırsatların avantajlarını ortaya çıkartarak sürdürmektedirler. Dolayısı ile projeler yeni ve farklı şeyler ortaya koymak için üstlenilmekte, bu durumda da risk faktörü projelerin kaçınılmaz bir parçası haline gelmektedir. İnşaat sektöründeki firmaların çalışma programlarının, yürüttükleri projenin süresi ile sınırlı olması nedeniyle firmalar, uzun vadede piyasadaki varlıklarını sürdürebilmek için, kar payı düşük ya da risk düzeyi yüksek projeleri üstlenmek durumunda kalabilmektedirler (Project Management Institute, 2009). Riskten söz edebilmek için ortada bir süreç ve süreç sonucunda tanımlanmış ulaşılması istenen bir sonuç olmalıdır. Risk kavramı yalnızca olumsuz etkileri olan bir kavram olarak düşünmek yanlıştır. Burada riske kazanç elde etme fırsatı olarak bakılmalı ve fırsata dönüşmesi için sistematik bir çaba harcanmalıdır. Bu durumda sistematik çaba riskin yönetilmesidir (Karaçar, 2000). Risk yönetimi kurumun hedeflerini gerçekleştirebilmesi için makul bir güvence sağlamak üzere, olası olay veya durumların önceden belirlenmesi, değerlendirilmesi ve kontrol edilmesinden oluşan bir süreçtir. Risk yönetimi, potansiyel risklerin sistematik olarak değerlendirilerek, olası zararların etkisini azaltıcı yönde, verilere dayalı karar vermeyi sağlayan yönetimi ifade eder.yüklenicinin bir ihaleye teklif verip vermeme kararını etkileyen faktörlerin neler olabileceğini analiz etmesi gereklidir (Karaçar, 2000).

3 Sözleşme hazırlığında teklif fiyatının oluşturulması sözleşme sürecinin sonuna kadar devam eden en önemli işlemdir. Bu işlemde sırasıyla: Şartnamelerin incelenmesi Proje metrajının çıkartılması Direkt maliyetin hesaplanması Genel giderlerin hesabı Sözleşme masraflarının hesabı Kar marjnın hesabı çıkarılmaktadır (Karaçar, 2000). Bir firmanın kar marjını belirlerken kullandığı ölçütler şunlardır (Kahkonen, 1998, Jaselkis, Talukhaba, 1998): Finans Sözleşme Proje çeşidi Müşteri Risk alma durumu İnşaat sektörünün günümüzdeki yapısı, şantiye çevresindeki sürekli değişen çevresel koşullar, zararlı kaynaklara doğrudan maruz kalma, iş programı ve maliyetleri tutturmak için oluşan baskı, inşaat tekniklerindeki artan karmaşıklık vb. risklerin üstesinden gelmek için rekabet eden bir düzen içerisindedir. İnşaat risk analizi, özellikle projenin erken aşamalarında karışıktır, çünkü risk yapısı genellikle insan hatası, uygun veri ve bilgiyi içeren çeşitli faktörlerden etkilenir. Pek çok durumda, büyük belirsizlik içermesi nedeniyle proje ile ilgili risklerde yaklaşımlarda bulunmak aşırı zor olabilir (Zeng ve diğ., 2007). Bu nedenle, inşaat sektöründe risk konusunda yapılan çalışmaların yoğunlaştığı alan riskin, doğrudan proje hedefleri çevresinde özellikle maliyet ve kar marjı ile ilgili çalışmalar olarak karşımıza çıkmaktadır. İhale Sürecinde İnşaat Maliyeti ve Kar Marjını Etkileyen Risklerin Durum Değerlendirmesi İnşaat sektörü diğer sektörlerle kıyasladığında hesaplanan inşaat maliyetlerinin artması, kar marjının azalması projenin gecikmesi ve hatta projenin başarısızlığı gibi sonuçlar doğuran birçok riskten etkilenmektedir. İnşaat firmalarında proje üretim ve yönetim maliyetleri tahmine dayanmakta, öngörülen maliyet hedeflerinde sapmanın ortaya çıkması istenmedik sonuçlara yol açabilmektedir (Karaçar, 2000). Alan çalışması kapsamında yüklenici firmaların şu an yüklenimleri altında bulunan işlerin parasal değerleri açısından büyüklükleri, hangi tip işlerde tecrübeli oldukları, organizasyon yapıları, risk yönetimi yaklaşımları, risk kategorileri ve çeşitleri ile ilgili olarak değerlendirmeleri açısından bilgi sahibi olmak amacı ile ekteki anket formları ile

4 Tablo 2 deki form hazırlanmıştır. Bu formun y ekseninde tanımlanan riskler, x ekseninde ise sözleşme içerisinde yer alan koşullar yer almaktadır. Bu formda anketi cevaplayan kişiden her bir sözleşme kısmı için y eksenindeki risklerin bunları nasıl etkilediğine dair görüşlerini aktarması beklenmiştir. Bu formun cevapları iki yolla alınmıştır: Formun ilgili kişi tarafından doldurularak cevaplanması İlgili kişi ile yapılan görüşmenin cevaplarına bağlı olarak formun çalışmayı yürüten kişi tarafından doldurulması Yapılan alan çalışması sırasında üç firma ile görüşülmüştür. Çalışma için veri sağlayan firmalar ve ilgili kişilerin pozisyonları şunlardır: Tablo 1. Görüşülen Firma Litaratürü Firma A B C Pozisyonu / Görevi Yönetim Kurulu Üyesi / ProjeYöneticisi Teklif Müdürü/Proje Yöneticisi Proje Yöneticisi Firma seçimi yapılırken gerek yaptığı işlerin parasal büyüklüğü, gerekse istihdam ettiği personel açısından Türkiye den üç büyük firmaları ile görüşüldü. Bu seçimin yapılmasındaki en büyük etken büyük firmaların yaptığı işlerin çokluğu ve maddi büyüklüğü sonucu daha çok ve çeşitli riskler ile karşılaşma olasılıklarının olmasıdır. Ayrıca firmanın hem yurt içi hem de yurt dışında çeşitli projeleri yürütüyor olmasıda firma seçiminde belirleyici bir kriter olmuştur (Karaçar, 2000). Anket formuna alınan risk çeşitleri Tablo 2 de verilmiştir. Bu tablo için değerlendirme şu şekilde yapılmıştır: Ankete katılan yetkililerden tabloda yer alan hücreleri listelenmiş risklerden hangisi hangi sözleşme maddesi için ne derece önemlidir? sorusuna cevap olarak aşağıdaki şekilde not vermeleri istenmiştir. 0 Bu risk bu madde ile ilgili değildir / etkilemez, 1 Az önemli, 2 Orta derecede önemli, 3 Çok önemli Tablo 2. Risk çeşitlerinin sınıflandırması (Karaçar, 2000). RİSK ÇEŞİTLERİ RİSK KATEGORİLERİ TANIM İNŞAATIN MALİYETİ KAR MARJI

5 SAVAŞ HALK AYAKLANMASI / İSYAN/TERÖR AMBARGO VE SINIRLAMALAR POLİTİK RİSK ÜLKE RİSKİ YASAL JEOPOLİTİK KONUM EKONOMİK GÖSTERGELER İKTİDAR VE ANAYASA SİSTEMİ POLİTİK VE SİYASAL İSTİKRAR KANUN VE KARARNAMELERİN DEĞİŞMESİ STANDARTLARA UYMAMAK BÜROKRATİK ENGELLER ÇEVRESEL RİSK DUYARLILIK ETKİ PROJENİN YERİ İKLİM KOŞULLARI EKOLOJİK DEĞİŞİM BASKI GRUPLARI ETKİSİ DIŞ FAKTÖRLERİN ETKİSİ KREDİ KREDİNİN KAYNAK VE TEMİNİ KREDİNİN VADESİ FİNANSAL RİSK İNŞAAT RİSKLERİ FAİZ TİCARİ RİSKLER FİZİKSEL UYGULAMA TEMİNAT ŞEKLİ ENFLASYON-ESKALASYON FAİZ ORANLARININ DEĞİŞİMİ SEKTÖRDEKİ REKABET KUR RİSKİ PAZAR KOŞULLARisk I DOĞAL OLAYLAR ZEMİN KOŞULLARI ŞANTİYE KOŞULLARI

6 TEKNOLOJİ SEÇİMİ İNŞAAT TEKNİKLERİ ENDÜSTRİYEL İLİŞKİLER PROJE YÖNETİMSEL LOJİSTİK MÜŞTERİ ETKİSİ PROJENİN BÜYÜKLÜĞÜ VE KARMAŞIKLIĞI TASARIMA YÖNELİK SORUNLAR İŞLEMSEL DÜZEN SÖZLEŞME STRATEJİSİ KAYNAK TEMİN PROBLEMLERİ PERSONEL TEMİN PROBLEMLERİ Sonuçlar Farklı yüklenicilerden alınan bu veriler üst üste örtüştürelerek inşaat maliyeti ve kar marjı açısından sonuç tabloları oluşturulmuştur. Firmaların uzmanlık alanları: Soru: Firmanızın uzmanlık alanı nedir? Firmanızın yaptığı işlerin türü nedir? Yanit: A Firması B Firması C Firması Yurtiçi ve Yurtdışı konut Yurtiçi ve Yurtdışı turizm Yurtiçi ve Yurt dışı konut Yurtiçi ve Yurtdışı konut Yurtiçi sanayi Yurtiçi ve Yurtdışı alt yapı Yurtiçi ve Yurt dışı yol- köprü- baraj Yurtiçi ve Yurtdışı jeoteknik hizmetler Alan çalışması değerlendirmesi: Soru: Risk çeşitlerini (Politik riskler, Çevresel riskler, Finansal riskler, İnşaat riskleri) olasılık derecelerine göre sıralayacak olsanız ilk dört sıraya hangilerini yazarsınız? Yanit: A Firması 1.Politik risk (Dış ülkeler için) 2.Çevresel 3.Finansal

7 4.İnşaat B Firması C Firması 1.Finansal riskler 2.Politik 3.Çevresel 4.İnşaat 1.Ticari riskler 2.Politik 3.Proje riskleri 4.Lojistik riskler Soru: Bu risk kategorilerini maddi kayıp etkilerine göre sıralayacak olsanız ilk dört sıraya hangilerini yazardınız? Yanit: A Firması B Firması C Firması 1.Politik risk 2.Çevresel 3.Finansal 4.İnşaat 1. 1.Kredi 2.Ülke 3.Fiziksel 4.Yasal 1.Kredi ve faiz riskleri 2.Uygulama riskleri 3.Proje riskleri 4.Yasal risk Tablo 3. İnşaat maliyeti açısından risk çeşitlerinin değerlendirmesi. RİSK ÇEŞİTLERİ RİSK KATEGORİLERİ TANIM A FİRMASI B FİRMASI C FİRMASI TOPLAM RİSK DEĞERİ POLİTİK RİSK ÜLKE RİSKİ SAVAŞ HALK AYAKLANMASI / İSYAN/TERÖR AMBARGO VE SINIRLAMALAR JEOPOLİTİK KONUM EKONOMİK GÖSTERGELER

8 İKTİDAR VE ANAYASA SİSTEMİ YASAL POLİTİK VE SİYASAL İSTİKRAR KANUN VE KARARNAMELERİN DEĞİŞMESİ STANDARTLARA UYMAMAK BÜROKRATİK ENGELLER ÇEVRESEL RİSK DUYARLILIK ETKİ PROJENİN YERİ İKLİM KOŞULLARI EKOLOJİK DEĞİŞİM BASKI GRUPLARI ETKİSİ DIŞ FAKTÖRLERİN ETKİSİ KREDİ KREDİNİN KAYNAK VE TEMİNİ KREDİNİN VADESİ FİNANSAL RİSK FAİZ TİCARİ RİSKLER TEMİNAT ŞEKLİ ENFLASYON-ESKALASYON FAİZ ORANLARININ DEĞİŞİMİ SEKTÖRDEKİ REKABET KUR RİSKİ PAZAR KOŞULLARI FİZİKSEL DOĞAL OLAYLAR ZEMİN KOŞULLARI İNŞAAT RİSKLERİ UYGULAMA ŞANTİYE KOŞULLARI TEKNOLOJİ SEÇİMİ İNŞAAT TEKNİKLERİ ENDÜSTRİYEL İLİŞKİLER PROJE MÜŞTERİ ETKİSİ PROJENİN BÜYÜKLÜĞÜ VE KARMAŞIKLIĞI

9 YÖNETİMSEL LOJİSTİK TASARIMA YÖNELİK SORUNLAR İŞLEMSEL DÜZEN SÖZLEŞME STRATEJİSİ KAYNAK TEMİN PROBLEMLERİ PERSONEL TEMİN PROBLEMLERİ Tablo 4. Kar marjı açısından firmaların risk çeşitlerinin değerlendirilmesi. RİSK ÇEŞİTLERİ RİSK KATEGORİLERİ TANIM A FİRMASI B FİRMASI C FİRMASI TOPLAM RİSK DEĞERİ SAVAŞ HALK AYAKLANMASI / İSYAN/TERÖR AMBARGO VE SINIRLAMALAR POLİTİK RİSK ÜLKE RİSKİ YASAL JEOPOLİTİK KONUM EKONOMİK GÖSTERGELER İKTİDAR VE ANAYASA SİSTEMİ POLİTİK VE SİYASAL İSTİKRAR KANUN VE KARARNAMELERİN DEĞİŞMESİ STANDARTLARA UYMAMAK BÜROKRATİK ENGELLER ÇEVRESEL RİSK DUYARLILIK ETKİ PROJENİN YERİ İKLİM KOŞULLARI EKOLOJİK DEĞİŞİM BASKI GRUPLARI ETKİSİ DIŞ FAKTÖRLERİN ETKİSİ FİN ANS AL RİS K KREDİ KREDİNİN KAYNAK VE TEMİNİ

10 KREDİNİN VADESİ TEMİNAT ŞEKLİ FAİZ TİCARİ RİSKLER FİZİKSEL ENFLASYON-ESKALASYON FAİZ ORANLARININ DEĞİŞİMİ SEKTÖRDEKİ REKABET KUR RİSKİ PAZAR KOŞULLARI DOĞAL OLAYLAR ZEMİN KOŞULLARI ŞANTİYE KOŞULLARI TEKNOLOJİ SEÇİMİ İNŞAAT RİSKLERİ UYGULAMA PROJE YÖNETİMSEL LOJİSTİK İNŞAAT TEKNİKLERİ ENDÜSTRİYEL İLİŞKİLER MÜŞTERİ ETKİSİ PROJENİN BÜYÜKLÜĞÜ VE KARMAŞIKLIĞI TASARIMA YÖNELİK SORUNLAR İŞLEMSEL DÜZEN SÖZLEŞME STRATEJİSİ KAYNAK TEMİN PROBLEMLERİ PERSONEL TEMİN PROBLEMLERİ Yapılana analiz çalışmasında ihale süreci içerisinde yer alan risklerin sınıflandırması yapılmıştır. Önem sırasına göre üç büyük firma açısından risklerin ağırlık dereceleri (Tablo 3 ve Tablo 4) saptanmıştır. Alan çalışması ile elde edilen verilerde İnşaat maliyeti ve kar marjı açısından risklerin genel toplam değerine bakıldığında inşaat maliyeti açısından toplam puan değeri 161 iken kar marjı açısından toplam puan değeri 223 olarak tespit edildi. Tablo 3'te yer alan risk çeşitleri inşaat maliyeti açısından risk kategori ve tanım sayısına göre etki derecelerine bakıldığında; Politik risk sayısı 10 toplam puan 57 orantı olarak her bir riskin değeri 5.7 puan

11 Çevresel risk sayısı 5 toplam puan 17 orantı olarak her bir riskin değeri 3.4 puan Finansal risk sayısı 8 toplam puan 37 orantı olarak her bir riskin değeri 4.6 puan İnşaat riskleri sayısı 13 toplam puan 49 orantı olarak her bir riskin değeri 3.7 puan almaktadır. İnşaat maliyeti açısından risk çeşitlerinin önem derecesi ; Politik Risk Finansal Risk İnşaat Riski Çevresel Risk Tablo 4 'te yer alan risk çeşitleri kar marjı açısından risk kategori ve tanım sayısına göre etki derecelerine bakıldığında; Politik risk sayısı 10 toplam puan 66 orantı olarak her bir riskin değeri 6.6 puan Çevresel risk sayısı 5 toplam puan 24 orantı olarak her bir riskin değeri 4.8 puan Finansal risk sayısı 8 toplam puan 51 orantı olarak her bir riskin değeri 6.3 puan İnşaat riskleri sayısı 13 toplam puan 79 orantı olarak her bir riskin değeri 6.0 puan almaktadır. Kar Marjı açısından risk çeşitlerinin önem derecesi; Politik Risk Finansal Risk İnşaat Riski Çevresel Risk İnşaat maliyeti ve Kar Marjı açısından risk çeşitlerinin önem sıralaması aynı şekilde olduğu görülmektedir. Tablo 3 ve Tablo 4'teki verilere göre inşaat maliyeti ve kar marjı açısından risk çeşitlerini karşılaştırdığımız zaman; Politik riskler inşaat maliyeti açısından 57 puan alırken kar marjı risk değeri 66 puan değerini almıştır. Çevresel riskler inşaat maliyeti açısından 17 puan alırken kar marjı risk değeri 24 puan değerini almıştır. Finansal riskler inşaat maliyeti açısından 37 puan alırken kar marjı risk değeri 51 puan değerini almıştır. İnşaat riskler inşaat maliyeti açısından 49 puan alırken kar marjı risk değeri 79 puan değerini almıştır. Üç büyük firma için yapılan bu alan çalışmasında risk çeşitlerinde yer alan risk kategorileri kar marjı açısından daha yüksek çıkmıştır.

12 İnşaat sektöründe risk konusunda yapılan çalışmaların yoğunlaştığı alan riskin doğrudan proje hedefleri çevresinde özellikle inşaat maliyeti ve kar marjı bazında analizi ile ilgili çalışmalar olarak karşımıza çıkmaktadır. İnşaat maliyeti ve kar marjını etkileyecek risklerin doğru şekilde yönetilmesi gereklidir. Bunun için risk önleme stratejilerinin proje yöneticileri tarafından uygulanması önem taşımaktadır. Kaynaklar An, M., Baker, C., Zeng, J., (2005), A fuzzy-logic-based approach to qualitative risk modeling in the construction process, World J Eng., Vol.2, No.1, pp Jaselskis Edward J. MEMBER ASCE. And Talukhaba Alfred, (1998), "Bidding considerations in devoloping countries", Journal of Construction Engineering and Management, MAY/JUNE Kangari, R., (1988), Construction risk management, Civil Engineering Systems, Vol.5, pp Kähkönen K., (1998), " Understanding and facilitating investment project definition process", Proceedings of the 15th World Congress on Project Management. Ljubljana, Slovenia, June International Project Management Association. Karaçar P., (2000), "Türk İnşaat sektöründe ihale sürecine yönelik risk yönetimi kapsamında alan çalışması", İ.T.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul. Neufville R., Todd S.J., (1994), "Improving Contractors bids Using Preference reversal Phenomenon", Journal of Construction Engineering and Management, Vol:120, N:4, Project Management Institute, (2009), A Guide to the Project Management Body of Knowledge (PMBOK Guide) - Third Edition, Paperback. Zeng, J., An, M., Smith, N.J. (2007), Application of a fuzzy based decision making methodology to construction project risk assessment, International Journal of Project Management, Vol.25, pp