THEODORE ZELDIN Londra daki Birbeck College da ve Oxford daki Christ Church te öğrenim görmüş olan Theodore Zeldin, Oxford St. Anthony s College da

Transkript

1 THEODORE ZELDIN Londra daki Birbeck College da ve Oxford daki Christ Church te öğrenim görmüş olan Theodore Zeldin, Oxford St. Anthony s College da öğretim üyeliği yapmaktadır. Wolfson Tarih Ödülü ne layık bulunmuş, Avrupa Akademisi üyeliğine seçilmiş ve Magazime Littéraire tarafından günümüzün en önemli yüz düşünüründen biri olarak gösterilmiştir. A History of French Passions (Fransız Tutkularının Tarihi), The French (Fransızlar), Happiness (Mutluluk) ve The Listener (Dinleyici) adlı kitapların yazarıdır.

2 Ayrıntı: 1022 İnceleme Dizisi: 279 Hayatın Gizli Hazları Geçmişi Hatırlayıp Geleceği Hayal Etmenin Yeni Bir Yolu Theodore Zeldin Kitabın Özgün Adı The Hidden Pleasures of Life A New Way of Remembering the Past and Imagining the Future İngilizceden Çeviren Aydın Çavdar Yayıma Hazırlayan Gün Zileli Son Okuma Barış Özdemir Bu kitabın Türkçe yayım hakları Ayrıntı Yayınları na aittir. Theodore Zeldin, 2016 Kapak Fotoğrafı Christina Reichl Photography / Moment / Getty Images Turkey Kapak Tasarımı Arslan Kahraman Dizgi Hediye Gümen Baskı ve Cilt Kayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti. Merkez Efendi Mah. Fazılpaşa Cad. No: 8/2 Topkapı/İstanbul Tel.: (0212) Sertifika No.: Birinci Basım: İstanbul, Ekim 2016 Baskı Adedi 2000 ISBN Sertifika No.: AYRINTI YAYINLARI Basım Dağıtım San. ve Tic. A.Ş. Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.: 3 Cağaloğlu İstanbul Tel.: (0212) Faks: (0212) & info@ayrintiyayinlari.com.tr twitter.com/ayrintiyayinevi facebook.com/ayrintiyayinevi instagram.com/ayrintiyayinlari

3 Theodore Zeldin Hayatın Gizli Hazları Geçmişi Hatırlayıp Geleceği Hayal Etmenin Yeni Bir Yolu

4 İNCELEME DİZİSİ SON ÇIKAN KİTAPLAR AKIL HASTALIĞI VE PSİKOLOJİ Michel Foucault İŞLETME HASTALIĞINA TUTULMUŞ TOPLUM Vincent de Gaulejac ETİN CİNSEL POLİTİKASI Carol J. Adams AZINLIĞIN ZENGİNLİĞİ HEPİMİZİN ÇIKARINA MIDIR? Zygmunt Bauman PSİKOLOJİDE SÖZ VE ANLAM ANALİZİ Sibel A. Arkonaç BENLİK YANILSAMASI Bruce Hood TÜRKİYE KENTLEŞMESİNİN TOPLUMSAL ARKEOLOJİSİ Erbatur Çavuşoğlu MARKSİZMDEN SONRA MARX Tom Rockmore OYUN, OYUNBAZLIK, YARATICILIK VE İNOVASYON Patrick Bateson & Paul Martin İLAHİ GAZAP: DEHA NEDİR? DÂHİ KİMDİR? Darrin M. McMahon HARCIYORUM ÖYLEYSE VARIM Ekonominin Gerçek Maliyeti Philip Roscoe KREDİOKRASİ ve Borç Reddi Davası Andrew Ross ZİHİN VE DOĞA ARASINDA Bir Psikoloji Tarihi Roger Smith ÖZGÜRLÜK Zygmunt Bauman ZAMANI YAŞAMAK Jean Chesneaux CAN ÇEKİŞEN İMPARATORLUK Francis Shor SÜREKLİ DEVRİM TEORİSİ Eşitsiz ve Bileşik Gelişim Siyaseti Michael Löwy ŞİDDETSİZ DİRENİŞ Felsefi Bir Giriş Todd May AYDINLAR SOSYALİZMİ Jan Waclaw Makhayski İLETİŞİM BİLİMLERİNİN UNUTULMUŞ KÖKENLERİ Der. Jacques Perriault MODA-LOJİ Yuniya Kawamura MARKSİZM İN ANLAMI Paul D Amato CİNSELLİĞİN ÖNEMİ Arzuya Yeniden Kavuşmak Dr. Ghislaine Paris ÇALIŞMA DÜŞÜNCESİ John W. Budd YORUM VE AŞIRI YORUM Umberto Eco

5 Deirdre Wilson a

6

7 İçindekiler Önsöz Zamanımızın Büyük Macerası Nedir? Heba Edilmiş Bir Yaşam Nedir? İnsanlar Kendileri İçin Kurdukları Hayalleri Nasıl Yitirir? Asi Olmanın Alternatifleri Neler? Yoksul, Zengine Ne Söyleyebilir? Zengin, Yoksula Ne Söyleyebilir? İntihar Etmenin Kaç Yolu Vardır? İnanmayan Biri İnananı Nasıl Anlayabilir? Bir Din Nasıl Değişebilir? Önyargılar Nasıl Yıkılabilir? Geleceği Tahminler veya Endişelerle Anmak Yerine Daha Farklı Nasıl Tasavvur Edebiliriz? Mizah, Şiddete Başvurmayan Protesto Biçimlerinin En Etkilisi midir? Mizah Duygusu Nasıl Kazanılır? İnsanları, Kendi Ülkelerinde Tam Anlamıyla Yuvalarındaymış Gibi Hissetmekten Alıkoyan Nedir? İnsan Aynı Anda Kaç Ulus Sevebilir? Neden Bu Kadar Çok Sayıda İnsan Değer Görmediğini, Sevilmediğini ve Yalnızca Yarı Canlı Olduğunu Düşünüyor?...208

8 17 Kadınlar ve Erkekler Birbirlerine Başka Nasıl Davranabilirler? Ruh Eşi Eksikliğinin Yerini Ne Tutabilir? Farklı Bir Tür Cinsel Devrim Mümkün mü? Sanatçılar Kendilerini İfade Etmenin Ötesinde Neyi Amaçlayabilir? Bir Lider Olmaktan Daha İlgi Çekici Olan Nedir? Bu Kadar Çok Çalışmanın Ne Anlamı Var? İnsanın Hayatını Kazanmasının Daha Eğlenceli Yolları Var mı? İnsan Bir Otelde Başka Ne Yapabilir? Gençler Kendilerinden Yaşlı Olanlardan Başka Ne İsteyebilir? Ruhen Genç Kalmak Yaşlanmaktan Kaçabilmek İçin Yeterli midir? Bilmeye Değer Olan Nedir? Yaşıyor Olmak Ne Anlama Gelir? İnsan, Aklın Gıdasını Nerede Bulabilir? Dizin...391

9 Önsöz H aklarınız için savaşın! Sakin olun! Zengin olun! Daha çok çalışın! Eğlenin! İyi insan olun! Kırışıklıklarınızı gizleyin! Bunlar ve benzerleri midir, insanın kendisini hayatın acımasızlıklarına karşı savunabileceği yegâne silahlar? Daha fazlası olmalı diye düşünerek gizli, söylenmemiş, unutulmuş olanı aramaya çıktım. İnsanın, hem yaşayanların hem de hayata veda etmiş olanların deneyimlerinin tümünü mümkün olduğunca irdelemenin bir yolunu bulmayı denedim. Kitabımdaki bölümlerin her biri, farklı bir medeniyet ve dönemden bir insanın anlatımıyla başlıyor; herkesin almak zorunda kaldığı büyük kararlarla yüzleşmiş, kendilerine has deneyimlerinin yarattığı hikâyelerle bu karar anlarına karşılık vermiş insanlar bunlar. Bugün hangi karşılıkların mümkün 9

10 Hayatın Gizli Hazları olabileceğini, geçmişte hangi fırsatların kaçırılmış olduğunu ve o günden beri hangi olasılıkların doğduğunu sorduğum bir sohbetin içine çekiyorlar beni. Bu kitaptaki karakterler imrenilecek kahramanlar değiller. Onları seçmemin bir nedeni, yaşadıklarına dair bilhassa içten ifadeler bırakmış olmaları; bu durum, bazen ölüleri tanımanın yaşayanları tanımaktan daha kolay olduğu düşüncesini uyandırabiliyor insanda kişisel sırları ortaya çıkarıldığında, kendi sırlarını saklamaya çok daha fazla özen gösteriyor yaşayanlar. Bu insanları seçmemin bir diğer nedeni de, insanların gelecekte nelere kalkışabileceklerine dair zihnimde hiç beklenmedik düşünceler yaratmış olmaları. Hayatın neler içerebileceğini bulmak adına beni yeni yönler aramaya itti bu insanlar, neler kaçırdığımdan haberdar olmamı sağladılar ve insanların gerçekte olduklarıyla üzerlerine yapıştırdıkları etiketler arasındaki farkı ayırt etmeyi öğrettiler bana. Tarih, geçmişte ne olduğuna ve neden olduğuna dair tutulmuş kayıtlardan ibaret değil yalnızca; her şeyden öte hayal gücünü kışkırtan bir unsur. İnsanlar kendilerini güçsüz, dışlanmış veya hak ettikleri değeri görmez halde hissederken ya da medeniyetin kurduğu düzenin kendilerine uymamasının hüsranını yaşarken, aslında sahip oldukları denenmemiş seçenekleri inceleyerek başlıyorum çalışmama. Paranın, önyargıların, sahteliğin ve yanlış anlamaların yarattığı engelleri aşacak, göz ardı edilmiş yolları keşfetmeye çıkıyorum. Çift olma fikrini; âşık olan ve aşkı sona eren veya birlikte yaşayan insanlar tanımının ötesine; fiziksel birliktelikten, zamandan veya mekândan bağımsız kurulan zihinsel ilişkiler fikrine doğru taşıyarak, iki yabancı bir araya geldiğinde neler olduğuna odaklanıyorum. Merak, bedensel arzular kadar güçlü ve inatçı bir arzu yaratabilir. Fikirler, insanın kendisi veya başkaları hakkındaki hayallerinden türetilseler bile uzun süreli bağlar kurabilir. (Bölüm 1-7). Sonrasında, büyük gruplara, bir ulusa veya dine mensup insanlarla tanışıyorum (Bölüm 8-16). Bu grupların nasıl deği- 10

11 11 Theodore Zeldin şimler yaşadığını, oldukları hale nasıl geldiklerini daha derinden inceledikçe, her birinin etrafındaki görünürde yıkılmaz engellerin tahmin edilenden daha zayıf olduğunu fark ediyorum. Kendilerini farklılaştırmak için kullandıkları metaforların ve iç çatışmalarını gizleyen ya da vazgeçilmiş idealleri unutturmaya çalışan sloganların ardında sayısız belirsizlik saklı. Geçmişe dönüp baktığımda, tutkuyla bağlandıkları inançların kendilerini şiddete götürdüğünü insanların neden her defasında unuttuklarını soruyorum. İnsanın aptallıklarına gülmekten aldıkları zevk, neden bu aptallıklara engel olmak adına neredeyse hiçbir fayda sağlamaz? Kadın erkek ilişkileri tarihini gözlemlediğimde (Bölüm 17-19) boğucu alışkanlıkların yavaş yavaş nasıl ortadan kaldırılabildiğine dair işaretler buluyorum. Sonrasında da büyük bir bilmeceyle yüzleşiyorum; neden bu kadar çok sayıda insanın, uyanık kaldığı sürenin çok büyük bölümünü sıkıcı, boş ve bazen de kölelere yaraşır işlerde geçirdiğini ve neden çalışma hayatında aile hayatına göre daha fazla hayal kırıklığı, aldatmaca ve hainlik olduğunu sorguluyorum (Bölüm 20-25). Hükümetler ve şirketler bünyesinde yaşadığım tecrübeler, insanların bu konularda değişmelerinin ne kadar zor olduğunu gösterdi bana, ancak aynı zamanda daha farklı olabileceklerini de gördüm. İş kelimesinin İngilizce orijinal anlamı endişe, sıkıntı, işgüzarlık ve güçlük tür. Dolayısıyla iş in yeni bir anlam ve daha canlandırıcı bir felsefe bulabilmesi olasılığını araştırıyorum. Teknolojinin ve tıbbın zaferleri sonsuz deneylerle elde edildi, bu yüzden ben de meslek kollarının ve firmaların her birinin, mevcut uygulamalarıyla birlikte denemeler yapabileceği ortama sahip olduğunu gösteriyorum. Sahip oldukları uygulama alanları küçük ölçekli laboratuvarların eşdeğerleridir; kendilerini yeniden keşfetmenin farklı yollarını arayabilir, günümüz özlemlerinin daha fazlasını tatmin edebilirler. Final bölümlerim ise (26-28) zamanın akışına dair düşünceler içeriyor. Yaşlanma sürecini ve ölüm ihtimalini daha az kör edici bir ışık altında incelemenin mümkün olduğunu düşünüyorum.

12 Hayatın Gizli Hazları Peki insanın enerjisi cinsel ilişki, ticari ilişki ve sözlü ilişki arasında farklı şekillerde bölünmeye nasıl başlayabildi? İnsanların hayatını zehirleyen güvensizlik ve yanlış anlamalar genellikle samimi, yüz yüze sohbetlerle çözülebilmiştir; ancak çoğu sohbet havadan sudandır, aceleyle yapılır veya monolog şeklindedir ya da bir kuşun şakımasının sürekli aynı dar kapsamda aynı nakaratı tekrarlaması gibidir; bu sohbetlerde yalnızca şakımadaki güzel ses eksik kalır. Kitap, yazarıyla ve içindeki karakterlerle yapılabilecek sessiz bir sohbete davettir, sohbetin ritmini de okur belirler. Bu kitap, onu elinizden bırakmanızı imkânsız kılacak bir heyecan fırtınası oluşturacak şekilde tasarlanmadı; tam aksine, sizi mola vermeye, her bölüm üzerine düşünmeye ve anlatılanlarla ilgili kendi sohbetinizi başlatmaya davet ediyor. Sizin, benim göremediğim neleri görüp neleri anladığınızı bilmek isterdim. Neticesinde, daha önce söylememiş olduğumuz bir şeyler söyleyebilirsek, gelecek hakkında daha verimli düşüncelere sahip olabiliriz. Diğer yandan, laboratuvarının kapısına Thomas Edison şu uyarıyı asmıştı: Düşünmenin zorluğundan kaçmak için insanın başvurmayacağı çare yoktur. Esprili bir cevap şöyle geliyordu: Bay Edison, gereken sonuçlara insanların yerine ulaştığı sürece insan neden düşünsün ki? Ama bana sorarsanız, gerçek emekten kaçmak için düşünmenin her boyutuna başvururuz. Ben ise düşünmeyi bir sosyal etkinlik olarak görmeyi tercih ediyorum. Farklı alanlardan insanları ve fikirleri bir araya getirmek, düşüncenin gelişimini ve buluşların yapılmasını sağlayan başlıca yollardan biri. Birbirine benzemeyen bireyler arasında, görünüşte uyuşmayan fikirler arasında, geçmiş ve günümüz arasında şüphe götürmez bağlantılar bulmak ise gizli hazlara giden yoldaki ilk basamaklardan biri. Dünyayı bazen yalnızca parlak ışıklar altında değil; zıt renkler, hatta sepya içinde görmek bile faydalı olabilir; beklenmedik ortak özellikler, sınır çizgilerinin belirginliğini ancak o zaman flulaştırır. 12

13 1 Zamanımızın Büyük Macerası Nedir? yılında, 23 yaşında İranlı bir öğrenci Sultanabad daki evinden kaçıp yollara düştü, evlenmek istemiyordu çünkü. Ailesi baskı yapıyordu evlenmesi için; ama henüz bu kadar gençken yerleşik hayata geçmek ona göre değildi. Tüm hayatımı aynı yerde geçirecektim ve dünyayla ilgili hiçbir şey öğrenemeyecektim demişti. Yanına yalnızca üç somun ekmek aldı ve üzerinde yazlık kıyafetleriyle kuzeye doğru yürümeye koyuldu, nereye gittiğinden de emin değildi. Nihayetinde Rusya ya ulaştı. Sonrasında da devam etti yürümeye ve seyahat etmeye; 18 yıl boyunca Avrupa nın birçok ülkesini, ABD yi, Japonya yı, Çin i, Hindistan ı ve Mısır ı dolaştı. Mekke ye dokuz 13

14 Hayatın Gizli Hazları kez gidip hacı oldu. Dünyadaki en beter kusur cehalettir diye yazmıştı günlüğüne. Valizini toplayıp dünyayı onun kadar gezenler olmuştur belki; ama gittiği hemen her ülkenin dilini öğrenen var mıydı Hacı Seyyah gibi ve var mıydı bu seyyahlar arasında ekmeğini tercümanlıktan çıkaran? Cebinde parası yoktu, referans mektubu ya da arkasında duracak nüfuzlu bir ailesi de yoktu; ama o, Rus Çarı yla, Papa yla, Yunanistan ve Belçika Krallarıyla, Bismarck la, Garibaldi yle ve tekrar tekrar görüştüğü Amerikan Başkanı Ulysses Grant la birlikte kitlelere duyurdu sesini. Amerikan vatandaşlığı alan ilk İranlı oldu. Nezaketin, inceliğin ve tevazunun neler başarabileceğini gösterdi. Her yerde içtenlikle karşılandı. Yalnızca bir kez saldırıya uğradı, Napoli de. Yalnızca bir kez hor görüldü, O bir İranlı; ona nasıl inanabiliriz? diyen Osmanlı konsolosu tarafından. Ama sonrasında Hacı Seyyah ı daha yakından tanıdığında özür diledi konsolos. Napoli nin hırsızları bile dost oldular onunla, acemi hırsızları eğittikleri hanede para almadan ağırladılar onu. Kimseye kin tutmadı Hacı Seyyah, yalnızca şunu sordu kendi kendine: İnsanoğlu birbirinden nasıl bu kadar farklı olabiliyordu? Nasıl bu derece alçak olabiliyordu insan veya tam aksine bu kadar asil? Tatmin olmaz merakı, gittiği her şehrin müzelerine sürüklemekle kalmadı Hacı Seyyah ı; okullarına, kütüphanelerine, kiliselerine, fabrikalarına, botanik bahçelerine, hayvanat bahçelerine, hapishanelerine, tiyatrolarına da gitti. Kim olduğu sorulduğunda, Tanrı nın yarattıklarından biri ve bu şehre gelmiş bir yabancı diye yanıtlıyordu. Sıradan bir insan olmaktan, her sıradan insanın ne kadar sıra dışı olduğunu keşfetmekten zevk alıyordu. Eğer bir kral olsaydım, şimdi gördüğüm gibi göremezdim hiçbir şeyi, çünkü krallar bulunamaz yoksullar meclisinde. Kralın amacı varlığını kabul ettirmektir insanlara, yoksulun amacı ise oldukları gibi görmektir onları. Korkusuzca dolaşır yoksullar sokaklarda. Kimse onları fark etmez, ama onlar görür her şeyi ve herkesi. 14

15 15 Theodore Zeldin İnsanlar çok candandı Hacı Seyyah a karşı; onu evlerine, tiyatrolara davet ettiler, çıktıkları gezintilere çağırdılar, onun kendilerine gösterdiği ilgiye karşılık verdiler. Her şeyi onaylayan biri de değildi aslında. Belçika Kralı yla tanıştığında silah üretimlerini açıkça eleştirmişti örneğin. Sefalet ve zulümle ilgili duyduğu acı dolu şikâyetleri kaydetti. Ama Paris e gittiğinde de şöyle yazdı: Buradaki insanlar özgürlüğün tadını çıkarıyor. İstediklerini söyleyebiliyorlar özgürce. Kimse başkasının işine karışmıyor... Keder kısaltıyor ömrü. Bu insanların kederi yok, sonsuza dek yaşasınlar. Sonunda İran a döndüğündeyse bambaşka bir maceraya, siyasete atıldı; insanlığın dertlerine siyasi çözümler aradı. Benim gibi yoksul, talihsiz ve cahil İranlılara çektirilenleri, bırakın insanı, en vahşi hayvanların bile dayanabileceğinin ötesinde haksız bir cefa ve zulmü protesto etmek için ülkesinin 1905 yılında gerçekleştirdiği Devrime kadar uzanan yozlaşma ve kötü yönetim karşıtı harekete katıldı. Değişimin yol haritasını çizen en etkin gizli toplulukta aktif rol aldı; hapishaneye atıldı, taşraya sürgün edildi ve hayatı tehlikeye girdiğinde Amerikan elçiliğine sığındı. Devrimin ardındansa, bilgeliği ve alçak gönüllülüğüyle birçoklarının gönlünü fethederken, İnsani Hareketin Gizli Müjdecisi diye adlandırdı insanlar onu. Hümanist olarak çevrilebilecek kelimenin Farsçası adamiyat tır. Hacı Seyyah insanlık yoldaşları nın (ashab-e adamiyat) önderlerinden biriydi artık. Ancak politika, ideallerini gerçekleştirebilmesi için fazlasıyla çekişme ve husumetle doluydu ve halen de ulaşılamadı bu ideallere. Diğer yandan, gezginler genellikle yalnızca geçici bir çözüm ararlar, katı kurumların gerektirdiği kısıtlamaların sembolü olan o dar gömleğin giyileceği günü ertelemeye çalışırlar. Başka ne yapılabilir ki? Hacı Seyyah ın 18 yıllık yolculuğu bir maceraydı, bir kariyerin tam zıddıydı. Bir krallık kurmak peşinde koşan, geleneksel silahları, gücü ve kurnazlığı kullanan Cortez gibi maceracılardan farklıydı o; Hindistan ın dillere destan altınlarının peşine düşmüş

16 Hayatın Gizli Hazları Kolomb dan da farklıydı. Maceracılara tipik örnek teşkil eden korsanlarla, saraylılarla, paralı askerlerle veya Kaliforniya nın altın avcılarıyla hiçbir ortak noktası yoktu Hacı Seyyah ın; Fransız Akademisi nin 1823 yılında, maceracı için herhangi bir serveti ve statüsü olmayıp, oyunbazlıkla hayatını idame ettiren kişi şeklinde yaptığı tanımın da bir ilgisi yoktu onunla. Yalnızca son dönemlerde aşağılayıcı bir unsur olarak algılanmaz oldu maceracı olarak tanımlanmak, toplumun kendisine sunamadıklarının arayışındaki idealist birey olarak da düşünülüyor artık maceracı; ancak bu da egzotik olana, yeni heyecanlara veya ilkel bir sadeliğe, dünyevi hırsların hor görülmesine, hatta tüm hırsların reddedilmesine duyulan muğlak bir özlem anlamına geliyor sıklıkla; şair Rimbaud nun vecizesi amaçlar ahmakçadır sözünün ardından gidiyor. Macera ruhu bir kaçış veya tamamıyla kişisel bir kazanım olarak yorumlanabilirdi ya da aya yolculukta olduğu gibi teknolojinin bir zaferi olarak da algılanabilirdi. Hacı Seyyah ın uzun yolculuğuna çıkışından neredeyse tam bir yüzyıl sonra, Simon Murray, 19 yaşında bir Britanyalı, kız arkadaşı tarafından terk edilmiş ve Manchester da çalıştığı demirhanedeki işinden bıkmış halde yollara düştü ve Fransız Yabancılar Lejyonuna katıldı. Daha iyi bir kaderi hak ettiğini, savaşın ve zulmün uç noktalarında yaşayıp ayakta kalmak hünerine sahip olduğunu kendi kendine kanıtlamak istiyordu. Ödülü de özgüven oldu. Bir kitap yazdı, çölün tehlikelerini ve acımasızlığını nasıl aştığını anlattı, edebi yeteneği dikkat çekiciydi, kitap o kadar etkileyiciydi ki sinemaya uyarlandı. Sonra bir iş kurdu Murray, büyük şirketlerin başına geçti ve çok zengin oldu. Ama onun için yeterli değildi bu. Altmışlarına geldiğinde gençliğindeki meydan okumaya bir yenisini ekledi, bu kez yalnız başına Antartika ya doğru yola çıktı. Ancak onun maceraları, zorlu ve kamçılayıcı şeyleri yapmak geleneğinin bir parçasıydı. Tıpkı spor yapmak gibi hayatı bütünleyen şeylerdi, yaşamın sıradanlığından bir kaçıştı; ama yaptıkları, yaşamın 16