GEORGE RITZER 1940 ta New York ta doğan George Ritzer, 1958 de Bronx High School of Science ı bitirip City College of New York ta yüksek öğrenim

Transkript

1 GEORGE RITZER 1940 ta New York ta doğan George Ritzer, 1958 de Bronx High School of Science ı bitirip City College of New York ta yüksek öğrenim görmüş ve ardından University of Michigan da master yapmıştır. Bir müddet Ford Motor Company de yöneticilik görevini üstlenmiş ancak bu işin kendisine göre olmadığını fark ederek Cornell Üniversitesi nde doktoraya başvurmuştur den itibaren dünyanın çeşitli ülkelerinde profesör olarak dersler vermektedir. Kendisini, Kendimi temelde bir sosyal teorist olarak yetiştirdim, dolayısıyla bu alanda gidebildiğim yere kadar gitmek istiyorum diye ifade eden Ritzer in, McDonaldlaşma, küreselleşme, tüketim, modern ve postmodern sosyal teori alanlarında çok sayıda eseri bulunmaktadır: Sociology: A Multiple Paragism Science (1975, 1980); Toward an Integrated Sociological Paradigm (1981); The Globalizatin of Nothing (2004); Enchanting a Disenchanted World (2005) [Büyüsü Bozulmuş Dünyayı Büyülemek, birinci baskı Çev. Şen Süer, Ayrıntı Yayınları, 2000; genişletilmiş yeni baskı, Çev. Funda Payzın, Ayrıntı Yayınları, 2016] ve Globalization: A Basic Text (2010) [Küresel Dünya, Çev. Melih Pekdemir, Ayrıntı Yayınları, 2011].

2 Ayrıntı: 302 İnceleme Dizisi: 161 Büyüsü Bozulmuş Dünyayı Büyülemek Tüketim Katedrallerindeki Süreklilik ve Değişim George Ritzer Kitabın özgün adı Enchanting a Disenchanted World: Continuity and Change in the Cathedrals of Consumption İngilizce den Çeviren Funda Payzın Yayıma Hazırlayan Y. Emre Ceren Son Okuma Suat Hayri Küçük 2010 by Pine Forge Press, an Imprint of Sage Publication, Inc. Bu kitabın Türkçe yayım hakları Ayrıntı Yayınları na aittir. Kapak İllüstrasyonu Sevinç Altan Kapak Tasarımı Arslan Kahraman Dizgi Kâni Kumanovalı Baskı ve Cilt Kayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti. Merkez Efendi Mah. Fazılpaşa Cad. No: 8/2 Topkapı/İstanbul Tel.: (0212) Sertifika No.: Birinci Basım 2000 İkinci Basım 2011 Üçüncü Basım 2016 ISBN AYRINTI YAYINLARI Basım Dağıtım San. ve Tic. A.Ş. Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.: 3 Cağaloğlu İstanbul Tel.: (0212) Faks: (0212) & info@ayrintiyayinlari.com.tr twitter.com/ayrintiyayinevi facebook.com/ayrintiyayinevi instagram.com/ayrintiyayinlari

3 George Ritzer Büyüsü Bozulmuş Dünyayı Büyülemek Tüketim Katedrallerindeki Süreklilik ve Değişim

4 İNCELEME DİZİSİ SON ÇIKAN KİTAPLAR AKIL HASTALIĞI VE PSİKOLOJİ Michel Foucault İŞLETME HASTALIĞINA TUTULMUŞ TOPLUM Vincent de Gaulejac ETİN CİNSEL POLİTİKASI Carol J. Adams TOPLUMLA YÜZLEŞME Zülküf Kara ikomünizm Colin Cremin KÜRESEL ÇARKIN DIŞINDA KALANLAR Kathrin Hartmann AZINLIĞIN ZENGİNLİĞİ HEPİMİZİN ÇIKARINA MIDIR? Zygmunt Bauman PSİKOLOJİDE SÖZ VE ANLAM ANALİZİ Sibel A. Arkonaç ÇALIŞMA SORUNU Kathi Weeks BENLİK YANILSAMASI Bruce Hood VAHŞİ HUKUK Cormac Cullinan TÜRKİYE KENTLEŞMESİNİN TOPLUMSAL ARKEOLOJİSİ Erbatur Çavuşoğlu MARKSİZMDEN SONRA MARX Tom Rockmore OYUN, OYUNBAZLIK, YARATICILIK VE İNOVASYON Patrick Bateson & Paul Martin İLAHİ GAZAP: DEHA NEDİR? DÂHİ KİMDİR? Darrin M. McMahon HARCIYORUM ÖYLEYSE VARIM Ekonominin Gerçek Maliyeti Philip Roscoe KREDİOKRASİ ve Borç Reddi Davası Andrew Ross ZİHİN VE DOĞA ARASINDA Bir Psikoloji Tarihi Roger Smith ÖZGÜRLÜK Zygmunt Bauman ZAMANI YAŞAMAK Jean Chesneaux CAN ÇEKİŞEN İMPARATORLUK Francis Shor SÜREKLİ DEVRİM TEORİSİ Eşitsiz ve Bileşik Gelişim Siyaseti Michael Löwy ŞİDDETSİZ DİRENİŞ Felsefi Bir Giriş Todd May AYDINLAR SOSYALİZMİ Jan Waclaw Makhayski İLETİŞİM BİLİMLERİNİN UNUTULMUŞ KÖKENLERİ Der. Jacques Perriault MODA-LOJİ Yuniya Kawamura MARKSİZM İN ANLAMI Paul D Amato CİNSELLİĞİN ÖNEMİ Arzuya Yeniden Kavuşmak Dr. Ghislaine Paris ÇALIŞMA DÜŞÜNCESİ John W. Budd YORUM VE AŞIRI YORUM Umberto Eco

5 Dylan Tyler Ritzer a sevgilerimle

6

7 İçindekiler Giriş Yeni Tüketim Araçlarında Bir Gezinti...21 Disney Dünyası...23 Yeni Tüketim Araçları...28 Tüketim Katedralleri...31 Tüketim Katedrallerine Genel Bir Bakış...34 İsim Hakkı Kullanan Dükkânlar ve Fast Food Restoranları...34 Zincir Mağazalar...36 Alışveriş Merkezleri...37 Elektronik Alışveriş Merkezleri

8 İndirimli Mağazalar...44 Süper Mağazalar...45 Yolcu Gemileri...47 Kumarhane-Otelleri...49 Yetişkinlere Yönelik Eğlence...51 Yemeğlence...51 Öteki Tüketim Araçları...53 Sonuç Tüketimde Devrim ve Daha Geniş Toplum...59 Neden Devrim Oldu?...60 Ekonomi...61 Gençlik Piyasası...63 Teknolojik Değişim...64 Yeni Kolaylaştırıcı Araçlar...66 Tüketim Miktarımızdaki Değişimler...68 Tüketim Katedrallerinin Rolü...74 Tüketim Tarzımızdaki Değişimler...77 Tek Duraklı Alışveriş...77 Gidilecek Yerler...78 Kendi İşini Kendin Gör ve Üretici Tüketicinin Yükselişi...78 Değişen Toplumsal İlişkiler...80 Başkalarının Tüketim Tarzındaki Değişimler...81 Artan Bir Uluslararası Mevcudiyet...85 Amerika ya Hac Yolculukları...89 Trendi Eleştirenler...90 Sonuç Toplumsal Kuram ve Yeni Tüketim Araçları...93 Marksist Kuram ve Tüketim Araçları...95 Tüketiciyi Sömürme ve Denetleme...99 Weberci Kuram ve Büyüleme; Akılcılaştırma ve Büyünün Bozulması Akılcılaştırma

9 Otorite Yapıları Bürokrasi Kapitalizm Büyünün Bozulması Büyüleme Romantik Etik Paris Pasajları Fransız Departman Mağazası Postmodern Toplumsal Kuram ve Yeniden Büyüleme Sonuç Akılcılık, Büyüleme ve Büyünün Bozulması Yeni Tüketim Araçlarının Akılcılaştırılması Verimlilik Tüketici İçin Kuruluş İçin Hesaplanabilirlik Öngörülebilirlik İnsan Teknolojisinin Yerine İnsansız Teknolojinin Geçirilmesiyle Denetim Akılcılaştırmanın Akıldışılığı Akılcılaştırmayı Büyünün Bozulmasıyla İlişkilendirmek. 155 Büyüleme Olarak Akılcılaştırma Sonuç Yeniden Büyüleme Ekstravaganzalar ve Simülasyonlar Sayesinde Gösteri Yaratma Spectacle (Gösteri) Ekstravaganzalar Simülasyonlarla Gösteri Yaratma Simülasyon Çağı Simüle Edilmiş İnsanlar Simülasyonlar ve Yeni Tüketim Araçları Konu Yaratma Özgün Simülasyonlar

10 Simüle Edilmiş Yaşam Alanları Sonuç Yeniden Büyüleme Birbirine Geçme, Zaman ve Mekân Sayesinde Gösteri Yaratma Birbirine Geçme Tüketim Araçlarında Birbirine Geçme Alışveriş ve Eğlence Kumar ve Alışveriş Turizm ve Tüketim Fast Food Restoranları, Kolaylık Mağazaları ve Süper Mağazalar Alışveriş Merkezleri Stadyumlar Eğitim Ortamları Mozoleler Şehirler ve Küçük Kasabalar Hakiki ve Sahte Zaman ve Mekân Mekân: Evde Sınırların Birbirine Geçmesi Zaman: Tüketim İçin Var Olan Zamanların Birbirine Geçmesi Zaman: Geçmiş, Şimdi ve Gelecek Kazançların Birbirine Geçmesi Gösteri Olarak Zaman Hız Zamanın Seyirlik Kullanımı Olağanüstü Mekânlar Mekânsal Sınırlamaları Manipüle Etme Her Yerdeymiş Gibi Görünme Muazzam Mekân Duygusu Sonuç

11 7 Tüketim Manzaraları Toplumsal Coğrafya ve Manzaralar Üzerine Tüketim Manzaraları Tüketim Manzaralarının Değişen Niteliği Bir Tüketim Manzarasında Görünürdeki Ufak Değişiklikler: Milano, İtalya Yeni (ama Tehdit Altındaki) Tüketim Manzaraları: Easton Town Center (Easton Şehir Merkezi), Ohio; Dubai, Birleşik Arap Emirlikleri; Cotai Kıyı Şeridi, Macau, Çin Düşüşteki bir Tüketim Manzarası: Pigeon Forge, Tennessee Sonuç Tüketim Katedralleri (ve Manzaraları) Süreklilik ve Değişim Amerikan Ekonomisi İçin Seçenekler Katedrallerden Dinozorlara (Çok Çabuk) Başlamadan Biten Tüketim Katedrallerinin Pek de Yaratıcı Olmayan Yıkımı En Kötü Senaryo: Tüketim Katedrallerinin En Az Birkaç Tanesinin Tükenişi Gösterinin Geleceğine Kısa Bir Bakış Dizin

12

13 Giriş Büyüsü Bozulmuş Dünyayı Büyülemek in üçüncü baskısını çalışmaya başladığım zamanlar 2008 sonlarına doğru 2009 yılında, Büyük Durgunluk 1 içerisindeydik. Ekonomi dünyası altüst olmuş, tüm ülkelerde (örneğin, İzlanda) iflasın eşiğine gelinmişti, efsanevi Wall Street firmaları (örneğin, Bear Stearns, Lehman Brothers) bir gece içinde yok oluyor, bankalar başarısız 1. Not: Burada durgunluk terimini teknik anlamıyla kullanmıyorum. Teknik olarak kullanılırsa, depresyon içerisindeyiz ya da depresyona gireceğiz anlamına geliyor iddiasında da bulunmuyorum. Büyük Durgunluk ifadesini seviyorum; çünkü mevcut ekonomik düşüşün diğer durgunluklardan daha büyük ve daha yaygın bir önemi olduğuna işaret ediyor. Ayrıca özellikle bu kitapta bahsettiğimiz konularla çok alakalı tüketim ve tüketimin meydana geldiği ortamlar. 13

14 Büyüsü Bozulmuş Dünyayı Büyülemek oluyor (IndyMac) veya millileştiriliyordu (Büyük Britanya daki İskoçya Kraliyet Bankası), büyük şirketler iflas ediyor (General Motors, Chrysler) veya hükümetin mali yardımlarıyla kurtuluyordu (AIG), Amerika Birleşik Devletleri ndeki insanlar 401k planlarıyla biriken emeklilik paralarının çoğunu kaybetmişti, ABD işsizlik oranı her ay artıyor ve 2009 sonlarına doğru %10 veya daha fazla orandaki bir hedefe doğru gidiyordu. Benzer bir şekilde, kısmen yukarıdakilerin bir sonucu olarak ve kısmen buna katılarak, Amerika Birleşik Devletleri ndeki ve dünyanın geri kalan birçok bölgesindeki- tüketim en azından şimdilik depoya kaldırıldı ve şaşırtıcı bir şekilde sıfıra düşmüş olan tasarruf oranı çarpıcı biçimde arttı. Bu olanlar, 1990 lardan 2007 sonlarına kadar olan süreç için çok büyük bir çelişki oluşturuyordu. O dönem ekonomide patlama olarak tanımlanan (şu anda daha çok bir hayal gibi görünen), tüketimde dramatik bir artışı içeren, benim hipertüketimle ilgili düzenlemeler olarak adlandırdığım bir periyottu. Ayrıca hipertüketimin yerleştiği ve beslendiği ortamların (benim tüketim katedralleri olarak adlandırdığım) çok muazzam bir oranda genişlediği bir dönemdi. Esasında hipertüketimin (hem de tüketim katedrallerinin) Büyük Durgunluk un önemli sebepleri olduğu iddia edilebilir. Konut, otomobiller ve diğer tüketim maddelerindeki çok yüksek seviyelerdeki tüketim nedeniyle, insanlar karşılayamayacakları bir miktarda konut, otomobil aldılar ve kredi kartı borcu yaptılar. Ev fiyatları fırladı, düştüğündeyse çoğu insan finansal olarak yıkılmıştı. Ne var ki ekonomik kriz ivme kazandıkça, tüketim hızlı bir şekilde düştü ve her şey hipertüketime doğru giderken ortaya çıkan kriz çağdaş gerçeklik konusunda düşünmeyi imkânsızlaştırdı. Tüketim katedralleri acıyı hissetmişti ve tüketimdeki düşüş nedeniyle bazıları yok olmuş, diğerleri ise çok büyük zorluklar yaşamıştı. Bu denli düşüşe rağmen, çok farklı açılardan değişime uğruyor olsalar da tüketim ve tüketim katedrallerinin yok olmayacağı ve toplum içerisinde merkezî bir rol oynamaya devam edeceği 14

15 15 George Ritzer açık. Ne var ki Büyük Durgunluk la beraber gelen değişiklikler halktan insanlara ve benzer şekilde bilginlere, bu yeni baskıda üzerinde durulması ve bu yeni baskıya dahil edilmesi gereken önemli dersler verdi. Sonuçta Büyük Durgunluk, bu sayfalarda sunulan tüketimin ve tüketim katedrallerinin kavramsal analizini belirginleştirmek ve geliştirmek için bana yardımcı oldu. Bu yeniden kavramsallaştırmayı, kitabın alt başlığındaki değişim içermektedir. Ana başlık olan Büyüsü Bozulmuş Dünyayı Büyülemek aynı kalırken, alt başlık Tüketim Katedrallerindeki Süreklilik ve Değişim olarak farklılaştı. Süreklilik ile altını çizmek istediğim, 2. Dünya Savaşı sonuyla, şu andaki mevcut durgunluk başlangıcı ve bu sayfalarda anlatılan- arasında meydana gelen, tüketim ve tüketim ortamlarındaki çoğu devrimsel değişikliklerin aynı şekilde kalmasıdır. Buna ek olarak, şu andaki mevcut ekonomik kriz geçtiğinde, çok büyük ihtimal, her ikisinin de gelişmeye yeniden başlayacaklarını hepimiz göreceğiz. Ama hem tüketim hem de tüketim ortamları değiştiği için, her ikisinde de uzun vadeli bir düşüş görme ihtimalimiz de var. Dolayısıyla Sonuç Bölümü nde, büyük ve en önemli tüketim katedrallerinin yeni ekonomik gerçekliklere uyum sağlamak için çok büyük ve hantal olan tüketim dinozorlarına dönüşme tehlikesi içerisinde olup olmadıklarından bahsettim. Yukarıda bahsettiklerim bu kitaptaki başlıca değişikleri içeriyor. Böyle değişiklikler varken şaşırtıcı bir şekilde en merkezi analitik bölümleri içeren büyük bir parça hiç dokunulmamış bir şekilde kaldı. Kitabın ana odak noktasıysa tüketim katedrallerinin akılcılaştırma tehlikeleriyle baş ettiği yolların teorik analiziydi. Aynı zamanda, zaman ve mekân simülasyonlarının birbirine geçmelerinin ve manipülasyonlarının ürettiği gösterilerden türeyen büyülenmeyle beraber büyünün bozulmasıydı. Bu gösterilerin en azından bazıları şu anda küçülebilirken (genellikle hep cafcaflı olan Akademi Ödülleri bile 2009 yılı programını daha düşük maliyetli, hatta el yapımı ürünlerle açtı), onları yeni yollarla üretmek için çabalar olabilir; tüketim katedralleri gösterilere güvenmekten kaçınamaz. Çok yakında

16 Büyüsü Bozulmuş Dünyayı Büyülemek tüketim katedralleri, masrafları ve fiyatları azaltmaya odaklanacaklardır. Ama rekabete yol açtığı için ve bu nedenle düştüğü için, eğer düşmezse veya yok olmazsa kâr ettiklerinden dolayı bunu yapmak hususunda, geçmişte olduğu gibi çok dayanıklı olacaklardır. Büyük Durgunluk, tüketim katedrallerinin içerisindeki gösterilerin doğasında çeşitli değişiklikleri zorunlu kılacaktır (aynı zamanda Sonuç bölümünde anlatılacak olan). Örneğin, bazı durumlarda, etkileyici olmayan gösteriler (örneğin, Disney Dünyası ndaki Main Street) mevcut vurguyu tüketiciyi etkileyen şekilde değiştirecektir. Diğer durumlarda ise gösteriyi abartmak ve masrafları düşürmek için yeni teknolojiler kullanılacaktır (örneğin, daha az masraflı işçiler çalıştırmak gibi). Diğer bir deyişle, yakın gelecekte daha ekonomik gösteriler göreceğiz. Bu kitapta, gösteri yaratmak için anlatılan bazı yöntemler (örneğin, birbirine geçme, simülasyon) büyük ihtimalle daha fazla kullanılacak, çünkü daha uygun maliyetli olabilir, diğerleri (büyük geniş mekânlarda çalışmak) çok pahalıya mal olduğu için daha az kullanılacaktır. Sonuç olarak zor ekonomik dönemler, gösteri yaratmak için ileri teknolojilere dayanan yeni yöntemlerin keşfine yol açacaktır. Bu teknolojilerin büyük bir kısmı internetle bağlantılı olacak ve muhtemelen giderek artan sayıdaki tüketim katedralleri orada bulunacaktır. Ancak, tüketim katedrallerindeki değişiklikler düzenli olmayacak. Bir kere türlerine göre farklılıklar olacak, bazılarında (örneğin, alışveriş merkezleri) diğerlerinden çok daha büyük değişiklikler görülecektir (örneğin, Disney Dünyası). Ayrıca değişikliğin ölçüsü ve niteliği dünyadaki bölgelere göre farklılıklar gösterecek. Amerika Birleşik Devletleri değişiklikten çok büyük bir pay alacak. Bir kere, tüketim katedrallerinin yaratıldığı yerleşim yeri önemli ve bazıları faydalı oldukları sürelerden daha uzun süre yaşayabilir (örneğin, şerit tipi alışveriş merkezleri). Ayrıca tüketim katedrallerinin birçoğu çok büyük, ağır ve cüsseli beton yığınlarına tanık oluyor; kapasitesini aşan birçok çalışma alanı oluyor (örneğin, çok fazla sayıdaki elektronik mağazaları, 16