Hekim ve diğer sağlık çalışanlarının tıp etiğinin ilke, kural ve değerleri hakkında

Transkript

1 ARAfiTIRMA Hacettepe T p Dergisi 2006; 37: Hacettepe Üniversitesi T p Fakültesi klinisyen hekimlerinin etik bilgi ve fark ndal klar * Erdem Ayd n 1, skender Sayek 2, Ergun Karaa ao lu 3, Nüket Örnek Büken 4 * Bu araflt rma Hacettepe Üniversitesi Bilimsel Araflt rma Birimi taraf ndan desteklenmifltir. 1 Prof. Dr., Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Deontoloji-Tıp Etiği ve Tarihi Anabilim Dalı, Ankara 2 Prof. Dr., Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Genel Cerrahi Anabilim Dalı, Ankara 3 Prof. Dr., Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Biyoistatistik Anabilim Dalı, Ankara 4 Doç. Dr., Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Deontoloji-Tıp Etiği ve Tarihi Anabilim Dalı, Ankara Hekim ve diğer sağlık çalışanlarının tıp etiğinin ilke, kural ve değerleri hakkında ne kadar bilgi sahibi oldukları pratik açısından önemlidir. Etik değerlerin, uygulamaya aktarılabilmesi hiç kuşkusuz o değerlerin neler olduklarının bilinmesini gerektirmektedir. Unutulmamalıdır ki tıp etiği değerleri, belli bir alt grup değerleridir. Yani bu alanda yer alan kişiler için yükümlülük taşımaktadır. O nedenle, hekimlerin bu değerlerinden haberdar olmaları beklenmelidir. Bu farkındalık ve bilgilenmenin ne ölçüde olduğu öğrenilebilir bir olgudur. İşte bu amaçla dünyada ve Türkiye de bazı çalışmalar yapılmıştır. Hekimlerin etik bilgi ve farkındalıkları çeşitli anket soruları aracılığıyla öğrenilmeye çalışılmıştır. Farklı protokol ve tekniklerle hekimlerin tıp uygulamaları sırasında etik değerlerden ne kadar haberdar oldukları ortaya konulmaya çalışılmıştır. Çeşitli ülkeler ve kurumlarda gerçekleştirilen araştırmalar o yerdeki hekimlerin etik bilgi, duyarlılık ve farkındalıkları hakkında bilgi vermektedir [1,2]. Türkiye de hekimlerin etik yönden tutum ve davranışlarını değerlendiren çeşitli araştırmalar yapılmıştır [3,4]. Bu araştırmalarda farklı protokol ve yöntemler izlenmektedir. Elde edilen sonuçlarla hekimlerimizin hekim-hasta ilişkisindeki etik değerlerin ne oldukları hakkındaki bilgi ve farkındalıkları öğrenilmeye çalışılmaktadır. Örneğin; Ersoy ve arkadaşlarının Kocaeli de bulunan hastane ve sağlık ocaklarında çalışan hekimler üzerinde yaptıkları hekimin etik duyarlılığı konulu anket çalışması dikkat çekicidir. Gerçek vakalardan yola çıkılarak hazırlanan sorularla yapılan bu çalışmanın sonuçlarına göre klinisyenlerin, hastanın yeterliliğinin olmadığı durumlarda (koma, bilinç kaybı vb.) özerkliğe saygı ilkesi yerine yararlılık ilkesine uygun şekilde davrandıkları anlaşılmaktadır. Bunun yanında klinisyenlerin hastanın sırrını korumak ve gerçeği söylemek kurallarına bağlı kaldığı anlaşılmaktadır [3]. Zencir ve arkadaşlarının hekim ve hemşirelerin hasta hakları konusundaki tutumlarını inceledikleri anket çalışması bu konuda yapılmış ülkemizdeki çalışmalardan biridir. Bu çalışmanın sonuçlarına göre; hemşirelerin %87 si, hekimlerin ise %88.8 i hastaların kendilerine uygulanacak bakım ve tedaviyi bilmesinin her koşulda onun hakkı olduğunu düşünmektedir. Araştırmaya katılan hemşirelerin %6.7 si, hekimlerin ise %77 si araştırma öncesi, araştırmaya katılacak hastanın bilgilendirilmesi gerektiğini düşünmektedir [5]. Ataç ve Filizkaya nın Gülhane Askeri Tıp Akademisi (GATA) nde yaptıkları hekim-hasta ilişkisi ve hasta hakları ile ilgili anket çalışması, hekimlerin hasta hakları ile ilgili bilgi ve duyarlılığını ölçen bir diğer çalışmadır. Bu çalışmaya göre he- 98 H ACETTEPE T IP D ERG S

2 Hacettepe Üniversitesi T p Fakültesi klinisyen hekimlerinin etik bilgi ve fark ndal klar kimlerin %94.8 i hastaların tanıları ile ilgili olarak bilgilendirilmeleri gerektiğine inandıklarını söylerken, %64 ü kendisinin hastasını bilgilendirdiğini belirtmiştir. Hekimlerin %95.4 ü hastaya yapılacak herhangi bir girişim öncesi aydınlatılmış onamın alınması gerektiğine inanırken, ancak %55.7 si her girişim öncesi hastasından bu onamı almaktadır [6]. Özdemir ve arkadaşlarının Hasta Hakları Yönetmeliği ve Hekim Duyarlılığı isimli anket çalışmasında katılımcıların %77 sinin Hasta Hakları Yönetmeliği ni okumadığı görülmüştür. Hasta haklarının yaşama geçirilmesi hizmeti veren, hizmeti alan ve hizmetin verildiği kurumların bu konuda yeterli bilgi ve bilinç düzeyine ulaşmalarıyla mümkündür. Hasta haklarının yaşama geçirilmesinde hekimin rolü, iyi hekimliğin ve sağlık hizmetlerinin iyileştirilmesi açısından önemlidir [7]. Değer ve Hot un cerrahlar üzerinde gerçekleştirdikleri cerrahi uygulamalarda çıkabilecek sorunlar karşısında hekim tutumunu konu alan çalışmadan çıkan sonuçlar şöyledir: Cerrahlar ameliyat öncesi hastayı bilgilendirmekte, ameliyat olmak istemeyen hastaları ikna etmeye çalışmakta ve bilinci açık olmayan hastanın yakınından onam almaktadır [8]. Samur ve arkadaşlarının kanserli hastaların bilgilendirilmesiyle ilgili çalışmalarında hekimlerin paternalistik düşünce yapısının uygulamaya yansıdığı görülmektedir. İyileşme şansı olan hastaların diğerlerine oranla daha fazla bilgilendirildiği, eğitim düzeyinin artmasıyla hasta bilgilenmesinin anlamlı derecede arttığı, sosyoekonomik durumu düşük olan hastaların hiç bilgilendirilmediği görülmüştür. Çalışmanın en çarpıcı sonucu, kendileri söz konusu olduğunda her türlü üzücü habere hazır olan hekimlerin, hastalar söz konusu olduğunda paternalistik davranarak tıbbi gerçeği hastadan saklamakta oluşlarıdır [9]. Hekimlerin, bilgi ve farkındalık düzeyinde etik değerlerle ilişkisinin ortaya çıkarılması mesleki gereklerdendir. Böylelikle hem mesleki kimliğin tanımlanması, hem toplumsal konumun belirlenmesi hem de mesleğin toplumdaki saygınlığının anlaşılması olanaklıdır. Kurumsal düzeyde de hekimlerin etik değerlere yakınlığının ortaya çıkarılması o kurum adına önemli bir girişimdir. Elde edilecek sonuçlar kurumun eğitim, hizmet ve araştırma hedeflerinin planlanmasında etkili olabilir. Bu bağlamda, Hacettepe Üniversitesi Hastaneleri nde görev yapan klinik hekimlere uygulanan hekimlerin etik bilgi ve farkındalıkları araştırmasının tıp etiği alanında önemli bir kaynak oluşturacağı ve Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi (HÜTF) klinisyenleri açısından da yol gösterici olacağı düşünülmektedir. Ayrıca, üniversitenin etik değerlerle ilgili etkinliklerinde yol Cilt 37 Say gösterici olması, hekim-hasta ilişkilerinin geliştirilmesinde bazı bilimsel veriler sağlaması, bilimsel literatüre katkısı, yönetsel kararlara etkisi gibi boyutlarda katkılar sağlaması beklenmektedir. AMAÇ Bu araştırmanın amacı; Hacettepe Üniversitesi Hastaneleri nde görev yapan klinik hekimlerin etik değer ve ilkeler hakkındaki bilgilenme ve farkındalık düzeylerini belirlemeye çalışmaktır. Tıp etiğindeki evrensel değerlerin üniversitemiz hekimleri tarafından benimsenme durumu tıp etiğinin temel ilke ve kuralları ile hasta haklarının ögeleri açısından ortaya konacaktır. ARAfiTIRMA YÖNTEM ve AfiAMALAR Araştırmada var olan bir durumu olduğu gibi ortaya koymayı amaçlayan betimsel tarama modeli kullanılmıştır. Anketin hazırlanması ve uygulanması Proje kapsamında gerekli ön çalışmalar yapılarak ve literatür taranarak elde edilen bilgiler doğrultusunda bir anket formu hazırlanmıştır. Anket iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde hekimlerin demografik özelliklerine ilişkin kişisel bilgileri içeren sorular yer almıştır. Ankete katılan hekimlerin demografik özelliklerini ortaya koyan aşağıdaki değişkenlere ilişkin sorulara ankette yer verilmiştir. 1. Cinsiyet, 2. Yaş, 3. Akademik ünvan, 4. Mezun olunan tıp fakültesi, 5. Mezuniyet yılı, 6. Uzmanlık alınan kurum, 7. Mezuniyet sonrası etik eğitimi alıp almadığı. İkinci bölümde ise hekimlerin bilgi ve farkındalıklarını ölçecek sorular yer almıştır. Hekimlerin tıp etiği ilke ve kuralları hakkındaki bilgi ve farkındalık düzeyini ortaya koymayı amaçlayan parametreler doğrultusunda 20 adet anket sorusu oluşturulmuştur. Böylelikle toplam 20 soru aracılığıyla hekimlerin etik bilgi ve farkındalıkları değerlendirilmiştir. Pilot uygulama Araştırmada kullanılacak anket formu öncelikle 20 hekim üzerinde uygulanmıştır. Anket soruları ve yanıtlarından yola çıkılarak bazı ifade ve anlatımlarda düzeltme yapılmıştır. Proje örnekleminde kullanılacak 99

3 Ayd n, Sayek, Karaa ao lu ve Örnek Büken olan doktor listesi HÜTF Dekanlığı ndan temin edilmiştir. Toplam klinisyen hekim sayısı, akademik ünvanlarına göre tabakalandırılarak, örneklem büyüklüğü 165 olarak hesaplanmış ve tabakalı basit rastgele örnekleme yöntemi kullanılarak listeden hekimler seçilmiştir. Saha çalışması Saha çalışması 12 Temmuz Ağustos 2004 tarihleri arasında HÜTF Hastaneleri nde gerçekleştirilmiştir. Araştırma sırasında anket sorularına yanıtlar hekimlerle yüz yüze görüşülerek alınmıştır. Saha çalışmasında, örnekleme seçilen hekimlerin ünvanlarında değişiklikler olduğu görülmüştür. Bu değişiklikler, yoğunlukla, asistanların uzman olmaları şeklindedir. Bu nedenle görüşmelerde yedi asistan, uzman kotasına kaydırılarak gerçekleştirilmiştir. Örneklem genişliği 165 olarak planlanmasına karşın toplamda 168 görüşme gerçekleştirilmiştir. Bazı bölümlerde, listede adı belirtilen hekimlerin bulunamaması nedeniyle liste dışı yansız olarak belirlenen yedi hekim ile görüşme gerçekleştirilmiştir. Saha çalışmasının başlangıcında, ankete katılmak istemeyen bazı hekimler ile çalışma yaz döneminde gerçekleştirildiği için tatil izinleri nedeniyle çalışma süresi planlanandan daha uzun sürmüştür. Anketlerde %100 saha kontrolü, %30 telefon kontrolü, %100 edit kontrolü yapılmıştır. Anket soruları Likert tipi beşli derecelendirme ölçeğine uygun olarak şu şekilde düzenlenmiştir: 1; kesinlikle katılmıyorum, 2; katılmıyorum, 3; emin değilim, 4; katılıyorum, 5; kesinlikle katılıyorum anlamına gelmektedir. Verilerin analizi Analizler, SPSS 11.5 ve Stat Exact 3.1 yazılımları kullanılarak gerçekleştirilmiştir. İstatistiksel analizlerde, ki-kare testi ve ki-kare testinin varsayımı sağlanmadığında Fisher-Freeman-Halton testi kullanılmıştır. Anlamlılık düzeyi p< 0.05 olarak belirlenmiştir. BULGU ve YORUMLAR Araştırmanın bu kısmında öncelikle hekimlerin demografik özelliklerine, daha sonra ise etik bilgi ve farkındalık düzeylerine ilişkin bulgular ve yorumlar yer almıştır. Hekimlerin demografik özelliklerine ilişkin bulgular Hekimlerin demografik özelliklerini tanımlayıcı anket sorularına verilen yanıtlar aşağıdaki gibidir. 1. Cinsiyet: Araştırmaya katılan kadın ve erkek hekimlerin cinsiyete göre dağılımı Tablo 1 de görülmektedir. Araştırmaya katılan erkek ve kadın hekimlerin oranları yaklaşık olarak birbirine yakın bulunmuştur. 2. Akademik ünvan: Araştırma grubunun akademik unvanlara göre dağılımı Tablo 2 de verilmiştir. Araştırmaya katılan hekimlerin akademik ünvanlarına bakıldığında en yüksek oranın araştırma görevlilerinde (%50.6) olduğu görülmektedir. Araştırmaya katılan grubun yaklaşık yarısının yeni mezun araştırma görevlilerinden oluştuğu ortaya çıkmaktadır. Geriye kalanların yaklaşık oranları ise %25 profesör, %10 doçent, %6.5 öğretim görevlisi ve %4 uzman şeklindedir (Tablo 2). Araştırmaya katılanların akademik ünvanlarına göre dağılımı Şekil 1 de yer almaktadır. 3. Mezun olunan tıp fakültesi: Araştırma grubunun mezun oldukları tıp fakültesi değişkenine göre dağılımları Tablo 3 te verilmiştir. Mezun oldukları tıp fakülteleri açısından araştırmaya katılan hekimlerin büyük çoğunluğu (%66.7) Hacettepe Üniversitesi nden mezun olmuştur. İkinci sırada (%15.5) Ankara Üniversitesi mezunları gelmektedir. Geriye kalanlar ise çeşitli fakültelerden mezun olmuş hekimlerdir (Tablo 3). 4. Mezuniyet sonrası yıl: Hekimlerin tıp fakültesi mezuniyetlerinden sonra geçen süre açısından dağılımı Tablo 4 te gösterilmiştir. Tablo 1. Hekimlerin cinsiyete göre dağılımı Cinsiyet Erkek Kadın Tablo 2. Hekimlerin akademik ünvanlara göre dağılımı Akademik ünvan Profesör Doçent Yrd. Doçent Öğretim Görevlisi Uzman Araştırma Görevlisi H ACETTEPE T IP D ERG S

4 Hacettepe Üniversitesi T p Fakültesi klinisyen hekimlerinin etik bilgi ve fark ndal klar % Tablo 4. Mezuniyetten sonra geçen süreye göre hekimlerin dağılımı Yaş grupları < 5 yıl yıl yıl Toplam Araştırma Görevlisi Uzman Öğretim Görevlisi Yrd. Doçent Doçent Profesör Tablo 5. Hekimlerin uzmanlıklarını aldıkları kurumlara göre dağılımı Kurum Sağlık Bakanlığı SSK - - Üniversite Diğer - - Toplam Şekil 1. Akademik ünvan dağılımı. Tablo 3. Hekimlerin mezun oldukları tıp fakültelerine göre dağılımı Tıp fakültesi Ankara Atatürk Bağdat Cerrahpaşa Çukurova Ege Gazi Hacettepe İstanbul Marmara Sofya Yanıtsız Hekimlerin %46.4 ünün meslekteki süreleri 10 yıl ve daha fazla iken, 10 yılın altında olanların sayısı yarıdan biraz fazladır (Tablo 4). 5. Uzmanlık alınan kuruma göre dağılım: Araştırmaya katılan hekim grubunun uzmanlıklarını aldıkları kurumlara göre dağılımı Tablo 5 te gösterilmiştir. Uzmanlık aldığı kurumu belirten 167 kişinin 166 (%99.4) sı, uzmanlığını üniversitelerden aldığını belirtmiştir (Tablo 5). 6. Mezuniyet sonrası etik eğitimi alma durumu: Araştırma grubunu oluşturan hekimlerin mezuniyet sonrası etikle ilgili bir eğitim alma durumları Tablo 6 da görülmektedir. Araştırmaya katılan hekimlerin %30.4 ü mezuniyet sonrası etik eğitimi aldığını belirtirken, %69.0 u almadığını belirtmiştir (Tablo 6). Bu durum etik eğitimi açısından son derece önemli bir durumu ortaya koymaktadır. Araştırmaya katılan hekim grubunun sadece 1/3 ünün mezuniyet sonrası eğitim almış olması, bu düzeydeki eğitim çalışmalarının yetersizliğini açıkça ortaya koymaktadır. Mezuniyet sonrası eğitim alma durumunun akademik ünvanlara göre dağılımı Şekil 2 de verilmiştir. Şekil 2 nin incelenmesi sonucu görüldüğü gibi, profesör, doçent ve yardımcı doçentlerde, mezuniyet sonrası etik eğitimi alanların oranı almayanlardan belirgin şekilde az iken, öğretim görevlisi, uzman ve özellikle de araştırma görevlilerinin mezuniyet sonrası etik eğitimi alanların oranları oldukça yüksektir. Bu bulgu son yıllarda Hacettepe Üniversitesi nde etik eğitiminin, asistan eğitimlerinin ayrılmaz bir parçası haline getirilmiş olması ile açıklanabilir. Tablo 6. Hekimlerin mezuniyet sonrası etik ile ilgili eğitim alma durumu Etik ile ilgili eğitim Evet Hayır Yanıtsız Cilt 37 Say

5 Ayd n, Sayek, Karaa ao lu ve Örnek Büken % Etik eğitimi Evet Hayır Tablo 8. Araştırmaya katılan hekimlerin akademik ünvanlarına göre yaş dağılımları Akademik durum Sayı Ortalama S Profesör Doçent Yrd. Doçent Öğretim Görevlisi Uzman Araştırma Görevlisi Toplam Profesör Doçent Yrd. Doçent Öğretim Görevlisi Akademik durum Uzman Şekil 2. Akademik ünvana göre mezuniyet sonrası etik ile ilgili eğitim alma durumu. 7. Yaş: Araştırmaya katılan hekimlerin yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 7 de verilmiştir. Araştırmaya katılan hekimlerin yarıdan fazlası 39 ve altı yaş grubundandır (%68.3) (Tablo 7). Araştırmaya katılan hekimlerin yaş ortalamasına göre dağılımları Tablo 8 de verilmiştir. Araştırmaya katılan hekimlerin ortalama yaşı 37 olarak bulunmuştur. Bunlardan profesörlerin yaş ortalaması 54, doçentlerin 39, uzmanların 32, araştırma görevlilerinin 28 olduğu hesaplanmıştır (Tablo 8). Hekimlerin mezuniyet sonrasında etik ile ilgili eğitim alma durumlarının yaş değişkenine göre dağılımı Tablo 9 da görülmektedir. Tablo 7. Hekimlerin yaş gruplarına göre dağılımı Yaş grupları Toplam Araştırma Görevlisi Tablo 9. Çalışmaya katılan hekimlerin mezuniyet sonrası etik ile ilgili eğitim alma durumuna göre yaş dağılımları Mezuniyet sonrasında etik ile ilgili eğitim aldınız mı? Sayı Ortalama S Evet Hayır Toplam Mezuniyet sonrası etik ile ilgili eğitim alanların yaş ortalaması almayanlara göre daha küçüktür. Eğitim alanların yaş ortalaması iken, almayanlarda dir (Tablo 9). Hekimlerin etik bilgi ve farkındalık düzeylerine ilişkin bulgular Araştırmaya katılan hekimlerin, hekim-hasta ilişkisinde taşıdıkları yükümlülükler kapsamında yer alan konulardaki etik bilgi ve farkındalık düzeylerine ilişkin bulgular aşağıda yer almaktadır. 1. Tedavi edilmediğinde gelişebilecek tıbbi sonuçların hastaya açıklanması: Hekimlerin tıbbi sonuçların hastaya açıklanmasına ilişkin görüşlerinin dağılımı Tablo 10 da yer almaktadır. Tedavi edilmediğinde gelişebilecek tıbbi sonuçların hastaya açıklanmasına ilişkin soruya, tıbbi sonuçlar Tablo 10. Tedavi edilmediğinde gelişebilecek tıbbi sonuçlar, hastaya açıklanmalıdır ifadesine katılma durumu katılmıyorum Emin değilim Katılıyorum katılıyorum H ACETTEPE T IP D ERG S

6 Hacettepe Üniversitesi T p Fakültesi klinisyen hekimlerinin etik bilgi ve fark ndal klar hastaya açıklanmalıdır şeklinde görüş bildiren hekimlerin oranı yüksektir. Bu görüşe katılıyorum ve kesinlikle katılıyorum biçiminde yanıt verenlerin oranı %98.3 tür. Demek oluyor ki Hacettepe Üniversitesi klinik hekimleri, günümüz tıp etiği kurallarından biri olan tedavi edilmediğinde gelişebilecek tıbbi sonuçların hastaya açıklanması gerektiği kuralının farkındadır. 2. Hastaların, tıbbi kayıtları isteme hakları: Hastaların, tıbbi kayıtları isteme haklarına ilişkin hekim görüşleri Tablo 11 de verilmiştir. Hastaların tıbbi kayıtları istemeye hakkı yoktur ifadesine, hekimlerin %76.6 sı katılmıyorum ve kesinlikle katılmıyorum yanıtını vermişlerdir. Tablo 10 dan anlaşıldığı gibi hekimler tıp etiği alanında hasta haklarının bir ögesi olan hastanın tıbbi kayıtları isteme hakkı olduğu konusunda yüksek oranda görüş birliği içerisindedir. 3. Tıbbi tedavi ve müdahalenin risklerinin hastaya açıklanması: Araştırmaya katılan hekimlerin tıbbi müdahale ve risklerinin hastaya açıklanmasına ilişkin görüşlerinin dağılımı Tablo 12 de yer almaktadır. Tıbbi tedavi ve müdahale riskleri hastaya açıklanmalıdır ifadesine hekimlerin tamamına yakını (%99.4) katılıyorum ve kesinlikle katılıyorum biçiminde yanıt vermiştir. Hastanın bilgilendirilmesi gibi günümüz hekim-hasta ilişkisinde özellikle vurgulanan etik bir kuralın hekimlerin tamamına yakını tarafından biliniyor olması tıp etiği ve hasta haklarının yaşama geçirilmesi açısından son derece anlamlıdır. Tablo 11. Hastaların, tıbbi kayıtları isteme haklarına ilişkin hekim görüşleri katılmıyorum Katılmıyorum Emin değilim Katılıyorum katılıyorum Toplam Tablo 12. Hekimlerin tıbbi tedavi ve müdahalenin risklerinin hastaya açıklanmasına ilişkin görüşleri Emin değilim Katılıyorum katılıyorum Toplam Hasta özerkliğinin, hastanın göreceği tıbbi yarar kadar önemli olması: Hasta özerkliğine ilişkin hekim görüşlerinin dağılımı Tablo 13 te görülmektedir. Hasta özerkliğine ilişkin olarak yöneltilen hasta özerkliği, hastanın göreceği tıbbi yarar kadar önemlidir ifadesine hekimler %78.6 gibi bir çoğunlukla katılıyorum ve kesinlikle katılıyorum yanıtını vermişlerdir. Tıbbi tanı ve tedavi sırasında hastanın değerleri ve özerk kimliğinin ayırdında olmak günümüz tıp etiğinin temel ilkelerindendir. Tıbbi yararın tarihsel olarak tıp etiğinin vazgeçemeyeceği bir ilkesi olmakla beraber hasta özerkliğinin de artık onun kadar önemli olduğu dünyada kabul edilmektedir, ki Hacettepe Üniversitesi klinisyenlerinin de bu trende uygun anlayışı yansıtmaları tıp etiği açısından önemlidir. 5. Hekimin, hastalığın bilimsel ve halk arasındaki ismini hastasına açıklaması: Araştırmaya katılan grubun hastalığın bilimsel ve halk arasındaki ismini hastaya açıklama konusundaki görüşlerinin dağılımı Tablo 14 te yer almaktadır. Hekimler hastalığın bilimsel ve halk arasındaki ismini açıklamalıdır ifadesiyle ilgili olarak hekimlerin büyük çoğunluğu katılıyorum ve kesinlikle katılıyorum yönünde görüş bildirmişlerdir. Bunların oranı %88.7 dir. Aydınlatılmış onam alırken, hekimin bilgilendirme işlemi sırasında dikkat etmesi gereken noktalardan biri hastanın tanı ve tedavinin ne olduğunu kavrayabilmesidir. Bunun için tıbbi tanı ve tedavinin hem bilimsel hem de halk arasında bilinen isimlerinin açık- Tablo 13. Hekimlerin hasta özerkliğinin önemine ilişkin görüşlerinin dağılımı katılmıyorum Katılmıyorum Emin değilim Katılıyorum katılıyorum Tablo 14. Hekimlerin, hastalığın bilimsel ve halk arasındaki ismini hastaya açıklama konusundaki görüşleri Katılmıyorum Emin değilim Katılıyorum katılıyorum Cilt 37 Say

7 Ayd n, Sayek, Karaa ao lu ve Örnek Büken lanması tıbbi işlemin hasta tarafından doğru algılanması açısından önemlidir. 6. Teknik-fiziki olanaksızlıkların hekimin etik sorumluluğuna etkisi: Tablo 15 te teknik-fiziki olanaksızlıkların hekimin etik sorumluluğunu ortadan kaldırıp kaldırmadığına ilişkin görüşlerin dağılımı verilmiştir. Teknik-fiziki olanaksızlıklar hekimin etik sorumluluğunu ortadan kaldırır ifadesine hekimlerin yaklaşık yarısı katılmıyorum - kesinlikle katılmıyorum (%51.2) biçiminde görüş bildirirken, %24.4 ü emin değilim, %24.5 i ise katılıyorum ve kesinlikle katılıyorum görüşünü paylaşmışlardır. Etik değerlerin bir ilke ve kural olarak koşulsuz benimsenmesi gereklidir. Eğer kabul edilmiş ise o değerler her koşulda mevcuttur. Bir hekimin de mesleğe girdiği andan itibaren tıp etiği değerlerini benimsemiş olduğu varsayılır. Teknik ya da fiziksel yetersizlik gibi bir neden etik değerleri ihmal etmemizin bir gerekçesi olamaz. Elde edilen bulgularda yarıya yakın hekim böyle bir gerekçenin etik sorumluluğu ortadan kaldıracağı düşüncesini taşımaktadır. Fakat bu yaklaşımı mesleki değerler açısından kabul etmek çok güçtür. 7. Tıbbi tedavi hakkında karar verebilmesi için hastaya zaman tanınması: Hekimlerin tıbbi tedavi hakkında karar verebilmesi için hastaya zaman tanınması konusundaki görüşleri Tablo 16 da sunulmuştur. Tıbbi tedavi hakkında karar verebilmesi için hastaya zaman tanınmalıdır ifadesine hekimlerin büyük çoğunluğu (%90.5) katılıyorum ve kesinlikle katılıyorum şeklinde görüş bildirmişlerdir. Hastadan aydınlatılmış onam alırken gerekli noktalardan biri de, bilgilendirme işleminden sonra tıbbi müdahale için belli bir karar süresinin hastaya tanınmasıdır. Aceleye getirerek, hastayı bir tür baskı altına alırcasına hastaya zaman tanınmadan alınacak kararlar aydınlatılmış onamı amacından uzaklaştırır. Bu noktanın bilinmesi hekimler için bir etik yükümlülüktür. 8. Hastanın tıbbi bilgiye sahip olmaması nedeniyle tıbbi kararı hekimin vermesi: Araştırmaya katılan hekimlerin, tıbbi bilgisizliği nedeniyle hastanın yerine hekimin tedavi kararı vermesine ilişkin görüşleri Tablo 17 de yer almaktadır. Hasta, tıbbi bilgiye sahip olmadığı için tedavi kararını hekim vermelidir ifadesine hekimlerin yaklaşık yarısı (%53.5) katılmıyorum ve kesinlikle katılmıyorum biçiminde görüş bildirmişlerdir. %20.2 oranında kararsız grup varken, %26.2 oranında hekim ise katılıyorum ve kesinlikle katılıyorum yanıtlarını vermişlerdir. Bu ifade tıbbi karara hastanın katılımının sağlanmasının gerekliliğiyle ilgili hasta özerkliğine saygı ilkesi ve aydınlatılmış onam işlemi doğrultusunda bir ifadedir. Önceki sorulara verilen yanıtlar doğrultusunda yarıdan fazla hekimin bu ifadeye katılmıyorum ve kesinlikle katılmıyorum biçiminde yanıt vermeleri beklenirdi. Tablo 15. Teknik-fiziki olanaksızlıkların, hekimin etik sorumluluğunu ortadan kaldırıp kaldırmadığına ilişkin görüşler katılmıyorum Katılmıyorum Emin değilim Katılıyorum katılıyorum Tablo 16. Tıbbi tedavi hakkında karar verebilmesi için hastaya zaman tanınması konusundaki hekim görüşleri Katılmıyorum Emin değilim Katılıyorum katılıyorum Tıbbi karara katılan hastanın, karar verme yeterliliğinin tam olması: Hekimlerin, tıbbi karara katılan hastanın, karar verme yeterliliğinin tam olmasına ilişkin görüşleri Tablo 18 de yer almaktadır. Tıbbi karara katılan hastanın, karar verme yeterliliği tam olmalıdır ifadesine hekimler büyük çoğunlukla (%81.5) katılıyorum ve kesinlikle katılıyorum yanıtını vermişlerdir. Aydınlatılmış onam alınabilmesi için hastanın karar verme yeterliliğinin (competence) tam olması gereklidir. Yeterliliği tam olmayan hastadan ay- Tablo 17. Hastanın tıbbi bilgiye sahip olmaması nedeniyle tıbbi kararı hekimin vermesine ilişkin görüşlerin dağılımı katılmıyorum Katılmıyorum Emin değilim Katılıyorum katılıyorum H ACETTEPE T IP D ERG S

8 Hacettepe Üniversitesi T p Fakültesi klinisyen hekimlerinin etik bilgi ve fark ndal klar Tablo 18. Tıbbi karara katılan hastanın, karar verme yeterliliğine ilişkin hekim görüşleri Katılmıyorum Emin değilim Katılıyorum katılıyorum dınlatılmış onam alınması ve hekimin o yönde davranış göstermesi bu işlemin amacına doğru hizmet etmez. Bu bulguya göre hekimler, tıbbi karara katılan hastanın karar verme yeterliliğinin tam olması gerektiğinin farkındadır. 10. Ölümcül hastalıklarda, tıbbi gerçeğin hastadan saklanması: Tablo 19 da ölümcül hastalıklarda tıbbi gerçeğin hastadan saklanmasına ilişkin olarak klinik hekimlerinin görüşlerini ortaya koyan bulgular verilmiştir. Tablo 19. Ölümcül hastalıklarda, tıbbi gerçeğin hastadan saklanmasına ilişkin hekim görüşleri katılmıyorum Katılmıyorum Emin değilim Katılıyorum katılıyorum Hekimler ölümcül hastalıklarda tıbbi gerçeği hastadan saklamak gerekir ifadesine genellikle (%70.2) katılmıyorum ve kesinlikle katılmıyorum biçiminde görüş belirtmişlerdir. Hekimlerin yaklaşık üçte biri ise emin değilim, katılıyorum ve kesinlikle katılıyorum biçiminde görüş sahibidir. Hasta özerkliğine saygı ilkesini hayata geçirme yollarından biri de kötü de olsa tıbbi gerçeğin hastaya açıklanmasıdır. Bazı özel durumlar hariç tutulursa bu genel bir ilkedir. Ancak özellikle, ülkemiz hekimlerinde bu konuda geleneksel olarak gerçeği saklama eğilimi fazladır. Hatta yukarıda da belirttiğimiz gibi Hasta Hakları Yönetmeliği de geleneksel alışkanlığa uygun bir hüküm vermiştir. Oysa bu yanlıştır. Tıbbi gerçeğin söylenmesi hasta özerkliğine saygı ilkesinin uygulama yollarından birisidir. Üçte bir oranda hekimin tıbbi gerçeğin saklanması gerektiğini belirtmesi bu konuda önemli bir sıkıntı olduğunun göstergesidir. Akademik ünvan değişkenine göre ölümcül hastalıklarda tıbbi gerçeğin hastadan saklanması konusunda hekimlerin görüşlerinin dağılımı Şekil 3 te verilmiştir % Akademik ünvan Profesör Doçent-Yrd. Doçent Öğretim Görevlisi-Uzman Araştırma Görevlisi katılmıyorum Katılmıyorum Emin değilim Katılıyorum katılıyorum Şekil 3. Akademik ünvana göre ölümcül hastalıklarda, tıbbi gerçeği hastadan saklamak gerekir ifadesine katılım durumu. Cilt 37 Say

9 Ayd n, Sayek, Karaa ao lu ve Örnek Büken Ölümcül hastalıklarda tıbbi gerçeğin hastadan saklanması konusunda hekimlerin görüşlerinin akademik ünvan değişkenine farklılaşma durumu Tablo 20 de verilmiştir. Hekimlerin, anketin 10. sorusu olan ölümcül hastalıklarda, tıbbi gerçeği hastadan saklamak gerekir ifadesine verdiği yanıtlar arasında akademik ünvan değişkeni bakımından anlamlı bir fark bulunmuştur (p< 0.05). Araştırmaya katılan öğretim görevlisi ve uzmanlar ile diğer akademik ünvanlardaki hekimlerin görüşleri arasında, birinci gruptakilerin lehine bir fark vardır. Öğretim görevlisi ve uzmanların, diğer ünvanlardaki hekimlere göre ölümcül hastalıklarda, tıbbi gerçeği hastadan saklamak gerekir ifadesine daha az katılmaları ve bu konuda diğer gruplardan anlamlı bir farklılık göstermelerinin nedeni olarak etik eğitimi aracılığıyla çağdaş etik değerlerden daha fazla haberdar oldukları söylenebilir. Şekil 4 te ölümcül hastalıklarda tıbbi gerçeğin hastadan saklanması konusundaki hekim görüşlerinin yaş gruplarına göre dağılımı görülmektedir. Yaş gruplarına göre bakıldığında, ölümcül hastalıklarda, tıbbi gerçeği hastadan saklamak gerekir ifadesine verilen yanıtlar Tablo 21 de verilmiştir. Buna göre 50 ve üzeri yaş grubu ile 49 ve altı yaş grubunun katılım düzeyleri arasında anlamlı bir fark bulunmuştur (p< 0.05). Yukarıda akademik ünvan değişkeni açısından öğretim görevlisi ve uzman grubunun görüşleri diğer gruplarla anlamlı biçimde farklılaşarak, ölümcül hastalıklarda tıbbi gerçeğin hastadan saklanmaması gerektiği yönünde görüşe sahip oldukları verilmişti. Bu bulgu ile tutarlı olarak yaş grupları açısından bakıldığında da tıbbi gerçeğin hastadan saklanmaması gerektiği konusu 49 ve altı yaş grubunda ve genç yaş grubunda ağırlıklı olarak paylaşılan ve farklılaşan bir görüş olarak ortaya çıkmıştır. Hatta 50 yaş altında bu soruya katılıyorum yanıtı veren doktor bulunmamıştır. Sadece yaş grubunda bir kişi kesinlikle katılıyorum yanıtını vermiştir. % katılmıyorum Katılmıyorum Emin değilim Katılıyorum Şekil 4. Yaş gruplarına göre ölümcül hastalıklarda tıbbi gerçeği hastadan saklamak gerekir ifadesine katılma durumu. 11. Organ aktarımlarında adalet ilkesi nin dikkate alınması: Araştırmaya katılan hekimlerin organ aktarımlarında adalet ilkesi nin dikkate alınması konusundaki görüşleri Tablo 22 de verilmiştir. Araştırma örneklemini oluşturan hekimlerin %85.7 si, organ aktarımlarında adalet ilkesi dikkate alınmalıdır ifadesine katılıyorum ve kesinlikle katılıyorum yanıtını vermiştir. Organ aktarımları konusunda tıp etiği açısından adalet ilkesi önemli bir yere Yaş katılıyorum Tablo 20. Akademik ünvana göre ölümcül hastalıklarda tıbbi gerçeğin hastadan saklanması konusundaki görüşler arasındaki farka ilişkin Fisher-Freeman-Halton testi sonuçları Akademik katılmıyorum Katılmıyorum Emin değilim Katılıyorum katılıyorum Toplam ünvan p Profesör Doçent Yrd. Doçent Öğretim Görevlisi Uzman Araştırma görevlisi Toplam H ACETTEPE T IP D ERG S

10 Hacettepe Üniversitesi T p Fakültesi klinisyen hekimlerinin etik bilgi ve fark ndal klar Tablo 21. Yaş gruplarına göre ölümcül hastalıklarda tıbbi gerçeği hastadan saklama konusunda hekim görüşlerinin Fisher-Freeman- Halton testi sonuçları Yaş katılmıyorum Katılmıyorum Emin değilim Katılıyorum katılıyorum Toplam grubu p Toplam Tablo 22. Organ aktarımlarında adalet ilkesi nin dikkate alınması konusunda hekim görüşlerinin dağılımı katılmıyorum Katılmıyorum Emin değilim Katılıyorum katılıyorum sahiptir. Sınırlı sayıda organın mevcudiyeti hakkında organ bekleyen hastalar arasında kime öncelik verileceği konusu adaletli bir paylaşımı gerekli kılmaktadır. Bulgudan, görüşlerini belirten hekimlerin bu konuda bilgi sahibi oldukları anlaşılmaktadır. 12. Hasta haklarını savunmanın, hekimin yükümlülüğü olup olmaması: Tablo 23 te hekimlerin hasta haklarının savunma konusunu bir hekim yükümlülüğü olarak görüp görmeme durumuna ilişkin görüşleri verilmiştir. Hasta haklarını savunmak, hekimlerin yükümlülüğü değildir ifadesine hekimlerin %67.8 i katılmıyorum ve kesinlikle katılmıyorum yanıtını vermiştir. Hekimlerin %14.3 ü bu konuda emin olmadığını belirtirken; %17.9 u hasta haklarını savunmanın bir hekimin yükümlülüğü olmadığı yönünde görüş bildirmişlerdir. Bir hakkı savunmak, kuşkusuz ilk başta o hakkı talep eden kişiye düşer. Bu genel duruma karşın hasta hakları özelinde bu durum değişmektedir. Çünkü, kişinin hastalık halindeki pozisyonu, onun, hak talep etmesine izin vermemektedir. Bu nedenle hasta haklarını savunmak hekim ve diğer sağlık çalışanlarının yükümlülüğüdür. Araştırma grubu hekimlerinin yarıdan fazlasının da bu yönde bilgilenmiş oldukları görülmektedir. 13. Hastanın, kendi yerine karar verecek birini belirleme hakkı: Hastanın, kendi yerine karar verecek birini belirleme hakkı konusundaki hekim görüşlerinin dağılımı Tablo 24 te gösterilmiştir. Hekimlerin çoğunlukla (%61.9) katılıyorum ve kesinlikle katılıyorum yanıtını verdikleri hastanın, kendi yerine karar verecek birini belirlemeye hakkı vardır ifadesine, hekimlerin %17.9 u emin değilim ; %20.3 ü kesinlikle katılmıyorum ve katılmıyorum biçiminde görüş bildirmişlerdir. Hastanın, kendi yerine karar verecek birini tayin etmesi hasta haklarından biri olarak kabul edilmektedir. Nasıl ki tıbbi kararda hasta hekim ile ortak karar verecektir, aynı şekilde hasta kendi yerine birinin karar vermesini de isteyebilir. Yarıdan çok fazla olmasa da hekimlerin %61.9 gibi bir oranı bundan haberdardır. Tablo 23. Hasta haklarını savunmanın, hekimin yükümlülüğü olma durumuna ilişkin hekim görüşleri katılmıyorum Katılmıyorum Emin değilim Katılıyorum katılıyorum Tablo 24. Hekimlerin, hastanın kendi yerine karar verecek birini belirleme hakkına ilişkin görüşleri katılmıyorum Katılmıyorum Emin değilim Katılıyorum katılıyorum Cilt 37 Say

11 Ayd n, Sayek, Karaa ao lu ve Örnek Büken 14. Araştırmaya katılan hastaların kimliklerinin, yayın yoluyla açıklanabilmesi: Araştırmaya katılan hastaların kimliklerinin, yayın yoluyla açıklanabilmesi konusunda hekimlerin görüşlerinin nasıl bir dağılım gösterdiği Tablo 25 te yer almaktadır. Araştırmaya katılan hastaların kimlikleri, yayın yoluyla açıklanabilir ifadesine ilişkin hekim görüşleri, büyük çoğunlukla (%91.6) katılmıyorum ve kesinlikle katılmıyorum düzeyinde yoğunlaşmıştır. Kararsızların ve aksi yönde görüş bildiren hekimlerin oranı oldukça düşüktür. Geleneksel bir kural olarak hekim hastaya ait bilgileri onun izni olmadan açıklayamaz. Medya yoluyla hastanın teşhir edilemeyeceği yüksek oranda hekim tarafından kabul edilmektedir. 15. Hastaların, tıbbi araştırmaya katılmayı reddetme hakkı: Hastaların, tıbbi araştırmaya katılmayı reddetme hakkı konusunda hekim görüşlerinin dağılımı Tablo 26 da görülmektedir. Araştırma grubunu oluşturan hekimlerin tamamına yakın bir kısmı (%95.3), hastaların, tıbbi araştırmaya katılmayı reddetme hakkı vardır ifadesine katılıyorum ve kesinlikle katılıyorum yanıtını vermişlerdir. Tıbbi araştırmaya katılma gönüllülük esasına göre gerçekleştirilir. Tıbbi bir araştırmaya hiçbir kimse zorlanamaz. Çok yüksek oranda hekim de verdikleri yanıtlarla bunun farkında olduklarını göstermişlerdir. Tablo 25. Araştırmaya katılan hastaların kimliklerinin yayın yoluyla açıklanabilmesine ilişkin hekim görüşleri katılmıyorum Katılmıyorum Emin değilim Katılıyorum katılıyorum Tablo 26. Hastaların, tıbbi araştırmaya katılmayı reddetme hakkına ilişkin hekim görüşleri Katılmıyorum Emin değilim Katılıyorum katılıyorum Hastaya ait bilgisayar kayıtlarının, üçüncü kişilere açık olması: Tablo 27 hastaya ait bilgisayar kayıtları, üçüncü kişilere açık olmalıdır ifadesine hekimler tarafından verilen yanıtların dağılımını içermektedir. Tablo 27 den anlaşıldığı gibi hekimlerin büyük çoğunluğu (%87.5), hastaya ait bilgisayar kayıtlarının üçüncü kişilere açık olmaması gerektiğini düşünmektedir. Hekimler bu görüşü katılmıyorum ve kesinlikle katılmıyorum biçiminde ortaya koymuşlardır. Hasta mahremiyetinin korunması hasta özerkliğine saygı ilkesi doğrultusunda bir kuraldır. Bilgisayar kayıtlarının ilgili kişiler tarafından ulaşılabilir olması hasta mahremiyetini tehdit eden unsurlardandır. Hastanın mahremiyetini ilgilendiren bilgilerin hekim ve hasta arasında kalması; izin verilmedikçe üçüncü bir kişi tarafından elde edilmemesi gereklidir. Hekimlerin büyük çoğunluğu da bu yönde görüş belirtmişlerdir. Yaş gruplarına göre hastaya ait bilgisayar kayıtları üçüncü kişilere açık olmalıdır ifadesine hekimlerin katılma durumu Şekil 5 te gösterilmiştir. Araştırmaya katılan hekimlerin yaş gruplarına göre hastaya ait bilgisayar kayıtları üçüncü kişilere açık olmalıdır ifadesine katılma durumlarına ilişkin görüşleri arasındaki farkı ortaya koyan test sonuçları Tablo 28 de verilmiştir. Hastaya ait bilgisayar kayıtlarının üçüncü kişilere açık olması konusunda hekimlerin görüşleri arasında, yaş grupları değişkeni açısından anlamlı bir farklılık vardır (p< 0.05). Bu konuda 49 ve altı yaş grubu ile 50 ve üstü yaş grubunun görüşleri arasında gençler lehine bir farklılık gözlenmiştir. Gençler hastaya ait bilgisayar kayıtlarının üçüncü kişilere açık olmaması gerektiği görüşünü daha fazla paylaşmaktadır. Mezun olunan tıp fakültesine göre hastaya ait bilgisayar kayıtlarının üçüncü kişilere açık olması görüşüne hekimlerin katılma durumları Şekil 6 da görülmektedir. Hekimlerin mezun oldukları tıp fakültesi değişkeni açısından hastaya ait bilgisayar kayıtları üçüncü kişilere açık olmalıdır ifadesine verdikleri yanıtlar arasındaki farklara ilişkin sonuçlar Tablo 29 da verilmiştir. Tablo 27. Hastaya ait bilgisayar kayıtlarının, üçüncü kişilere açık olmasına ilişkin hekim görüşleri katılmıyorum Katılmıyorum Emin değilim Katılıyorum katılıyorum H ACETTEPE T IP D ERG S

12 Hacettepe Üniversitesi T p Fakültesi klinisyen hekimlerinin etik bilgi ve fark ndal klar Yaş Tıp fakültesi Hacettepe Ankara Diğer % 30 % katılmıyorum Katılmıyorum Emin değilim Katılıyorum katılıyorum Şekil 5. Hekimlerin yaş gruplarına göre hastaya ait bilgisayar kayıtları üçüncü kişilere açık olmalıdır ifadesine katılma durumu. Hekimlerin mezun oldukları tıp fakültesi değişkenine göre hastaya ait bilgisayar kayıtları, üçüncü kişilere açık olmalıdır ifadesine verdikleri yanıtlar açısından anlamlı bir fark bulunmuştur (p< 0.05). Buna göre Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi mezunu hekimler ile Hacettepe ve diğer üniversitelerin tıp fakültelerinden mezun olan hekimlerin görüşleri arasındaki fark dikkat çekicidir. Ankara Üniversitesi mezunu olan hekimler, hastaya ait bilgisayar kayıtları, üçüncü kişilere açık olmalıdır ifadesine kesinlikle katılmadıklarını belirtirken, Hacettepe ve diğer üniversitelerin tıp fakültesinden mezun hekimler bu soruyu ağırlıklı olarak katılmıyorum biçiminde yanıtlamışlardır. 17. Tedavi sürecinde hastaların sorumlulukları: Tedavi sürecinde hastaların sorumluluklarına ilişkin hekim görüşleri Tablo 30 da yer almaktadır katılmıyorum Katılmıyorum Emin değilim Katılıyorum katılıyorum Şekil 6. Hekimlerin mezun olunan tıp fakültesine göre hastaya ait bilgisayar kayıtları üçüncü kişilere açık olmalıdır ifadesine katılma durumu. Tedavi sürecinde hastaların da önemli sorumlulukları vardır ifadesi hekimlerin üzerinde katılıyorum ve kesinlikle katılıyorum düzeyinde görüş bildirdikleri ve %96.4 oranında görüş birliği içinde oldukları bir ifade olmuştur. Hasta haklarının bulunduğu yerde, hasta sorumluluğu da bulunmaktadır. Bu nedenle tanı ve tedavi sırasında hastaların sağlık durumları için sorumluluk içerisinde olmaları dünyada kabul edilen bir gerçektir. Çok yüksek oranda hekim bunun farkındadır. 18. Hekimlerin, hastalarını reddetme konusunda özgür olması: Hekimlerin hastalarını reddetme özgürlüğü konusundaki görüşlerinin dağılımı Tablo 31 de sunulmuştur. Tablo 28. Yaş gruplarına göre hastaya ait bilgisayar kayıtlarının üçüncü kişilere açık olması konusunda hekimlerin görüşleri arasındaki farka ilişkin Fisher-Freeman-Halton testi sonuçları Yaş katılmıyorum Katılmıyorum Emin değilim Katılıyorum katılıyorum Toplam grubu p Toplam Cilt 37 Say

13 Ayd n, Sayek, Karaa ao lu ve Örnek Büken Tablo 29. Mezun olunan tıp fakültesine göre hastaya ait bilgisayar kayıtlarının üçüncü kişilere açık olması" konusunda hekimlerin görüşleri arasındaki farklara ilişkin Fisher-Freeman-Halton testi sonuçları katılmıyorum Katılmıyorum Emin değilim Katılıyorum katılıyorum Toplam Üniversite p Hacettepe Ankara Diğer Toplam Tablo 30. Tedavi sürecinde hastaların sorumlulukları konusunda hekim görüşleri Katılmıyorum Emin değilim Katılıyorum katılıyorum % Cinsiyet Erkek Kadın Tablo 31. Hekimlerin, hastalarını reddetme özgürlüğüne ilişkin görüşleri katılmıyorum Katılmıyorum Emin değilim Katılıyorum katılıyorum katılmıyorum Katılmıyorum Emin değilim Katılıyorum katılıyorum Şekil 7. Cinsiyete göre hekimler hastalarını reddetme konusunda özgür olmalıdırlar ifadesine katılma durumu. Hekimler hastalarını reddetme konusunda özgür olmalıdırlar ifadesine %66.1 oranında katılıyorum ve kesinlikle katılıyorum yanıtını vermişlerdir. Hekimlerin yaklaşık üçte biri ise katılmamak ya da kararsızlık yönünde görüş bildirmişlerdir. Hekimlerin hastalarını reddetmeleri ancak özel durumlar çerçevesinde gerçekleşir. Sınırsız bir reddetme özgürlüğünden söz edemeyiz. %66.1 oranında hekimin böyle bir özgürlüğün varlığına işaret etmesi bu konudaki farkındalık düzeylerinin düşük olduğunu göstermektedir. Şekil 7 de hekimler hastalarını reddetme konusunda özgür olmalıdırlar ifadesine katılma durumu, cinsiyet değişkenine göre verilmiştir. Tablo 32 de hekimlerin hastalarını reddetme konusunda özgür olmaları ifadesine hekimlerin verdikleri yanıtların cinsiyet değişkenine göre farkına ilişkin kikare testi sonuçları yer almaktadır. Hekimlerin hastalarını reddetme konusunda özgür olmalarına ilişkin hekim görüşleri arasındaki farkı, cinsiyet değişkeni açısından test etmek amacıyla yapılan ki-kare testi sonuçlarına göre erkek hekimlerle kadın hekimlerin görüşleri arasında anlamlı bir fark bulunmuştur (p< 0.05). Erkek hekimler, hastaları reddetme konusunda hekimlerin daha fazla özgür olması gerektiği görüşüne, kadın hekimlere göre daha yüksek bir oranda katılmışlardır. Bu soruda erkek hekimler lehine bir farklılığın ortaya çıkmış olmasının nedenleri niteliksel ve derinlemesine çalışmalarla ortaya konulmalıdır. Hekimlerin mezuniyet yılına göre hekimlerin hastalarını reddetme konusunda özgür olması konusundaki ifadeye katılma durumları Şekil 8 de görülmektedir. Mezuniyet yılına göre hekimlerin hastalarını reddetme konusunda özgür olmaları konusunda ortaya H ACETTEPE T IP D ERG S

14 Hacettepe Üniversitesi T p Fakültesi klinisyen hekimlerinin etik bilgi ve fark ndal klar Tablo 32. Hekimlerin hastalarını reddetme konusunda özgür olmalarına ilişkin hekim görüşlerinin cinsiyet değişkenine göre farkına ilişkin ki-kare testi sonuçları katılmıyorum Katılmıyorum Emin değilim Katılıyorum katılıyorum Toplam Cinsiyet p Erkek Kadın Toplam % Mezuniyet yılı < 5 yıl katılmıyorum 5-9 yıl 10+ yıl Katılmıyorum Emin değilim Katılıyorum katılıyorum Şekil 8. Mezuniyet yılına göre hekimler hastalarını reddetme konusunda özgür olmalıdırlar ifadesine katılma durumu. koydukları görüşleri arasındaki farkın test edilmesine ilişkin sonuçlar Tablo 33 te verilmiştir. Hekimlerin, hastalarını reddetme konusunda özgür olmaları konusunda araştırmaya katılan hekimlerin görüşleri arasında, mezuniyet süresi değişkenine göre anlamlı bir fark bulunmuştur (p< 0.05). Mezuniyet süresi beş yıldan az olan hekimler, diğer gruplarda yer alan hekimlere göre bu ifade konusunda emin değilim görüşünde yüksek, diğer seçeneklerde düşük bir katılım göstererek farklılaşmışlardır. 19. Hasta materyalinin, araştırma amaçlı kullanımının, hasta iznine bağlı olması: Tablo 34 te hasta materyalinin, araştırma amaçlı kullanımının, hasta iznine bağlı olması konusundaki görüşlere yer verilmiştir. Hasta materyalinin, araştırma amaçlı kullanımının, hasta iznine bağlı olması konusundaki hekim görüşleri büyük çoğunlukla (%76.2) katılıyorum ve kesinlikle katılıyorum seçenekleri üzerinde yoğunlaşmıştır. Araştırmaya katılanların yaklaşık dörtte biri ise bu konuda emin olmadıkları ya da katılmadıkları yönünde görüş bildirmişlerdir. Kan vb. hastaya ait tüm materyaller hastanın mülkiyetinde, kişilik hakları çerçevesinde yalnızca onun izniyle elde edilebilecek ve kullanılabilecek şeylerdir; aynı zamanda kişiye ait mahrem de olan çeşitli bilgileri içermektedir. Dolayısıyla, bu konudaki tüm tasarruf hastaya aittir ve korunması hasta haklarından biridir. Dörtte üç oranında hekim de bunu bilmektedir. Hasta materyalinin, araştırma amaçlı kullanımının hastanın iznine bağlı olması konusunda hekim görüşlerinin mezuniyet yılına göre dağılımı Şekil 9 da görülmektedir. Hasta materyalinin, araştırma amaçlı kullanımının hastanın iznine bağlı olması konusunda hekim görüşlerinin mezuniyet yılına göre farkına ilişkin test sonuçları Tablo 35 te görülmektedir. Tablo 33. Mezuniyet yılına göre hekimlerin hastalarını reddetme konusunda özgür olmaları konusundaki görüşler arasındaki farkın test edilmesine ilişkin Fisher-Freeman-Halton testi sonuçları Mezuniyet katılmıyorum Katılmıyorum Emin değilim Katılıyorum katılıyorum Toplam Sonrası p < 5 yıl yıl yıl Toplam Cilt 37 Say

15 Ayd n, Sayek, Karaa ao lu ve Örnek Büken Tablo 34. Hasta materyalinin, araştırma amaçlı kullanımının, hasta iznine bağlı olması konusunda hekim görüşleri katılmıyorum Katılmıyorum Emin değilim Katılıyorum katılıyorum Tıp fakültesinden mezun olduğu yıldan bu yana geçen süre esas alındığında araştırmaya katılan hekimlerin görüşleri arasında anlamlı bir fark bulunmuştur (p< 0.05). Buna göre tıp fakültesinden mezun olalı 5-9 yıl olan hekim grubu, diğer gruplara göre, hasta materyalinin, araştırma amaçlı kullanımının hastanın iznine bağlı olması konusuna katılmama yönünde görüş belirtirken, beş yıl ve az süre önce mezun olan hekimler bu ifadeye diğer gruplara göre daha yüksek bir katılım göstererek diğer gruplardan farklılaşmışlardır. % Mezuniyet yılı < 5 yıl 5-9 yıl 10+ yıl 20. Tıbbi kararın, hekim ve hasta tarafından ortak alınması: Tıbbi kararın, hekim ve hasta tarafından ortak alınmasına ilişkin hekim görüşlerinin dağılımı Tablo 36 da görülmektedir. Tablo 36 da görüldüğü gibi, tıbbi karar, hekim ve hasta tarafından ortak alınmalıdır ifadesine hekimler büyük çoğunlukla (%89.3) katılıyorum ve kesinlikle katılıyorum yanıtını vermişlerdir. Aydınlatılmış onamın işlevi hekim ile hastanın aynı karar noktasında bulunmasını sağlamaktır. Aydınlatılmış onam almak demek, tıbbi karara hastayı ortak etmek anlamına gelmektedir. Artık, aydınlatılmış işlemi ve hastayı tıbbi karara katarak ortak noktada buluşulması hekimin etik yükümlülüklerindendir. Yüksek oranda hekim de bunun farkındadır. 0 katılmıyorum Katılmıyorum Emin değilim Katılıyorum katılıyorum Şekil 9. Mezuniyet yılına göre hasta materyalinin, araştırma amaçlı kullanımı hasta iznine bağlı olmalıdır ifadesine katılma durumu. Tablo 36. Tıbbi kararın, hekim ve hasta tarafından ortak alınması konusunda hekim görüşleri katılmıyorum Katılmıyorum Emin değilim Katılıyorum katılıyorum Tablo 35. Hasta materyalinin, araştırma amaçlı kullanımının hastanın iznine bağlı olması konusunda hekim görüşlerinin mezuniyet yılına göre farkına ilişkin ki-kare testi sonuçları Mezuniyet katılmıyorum Katılmıyorum Emin değilim Katılıyorum katılıyorum Toplam Sonrası p < 5 yıl yıl yıl Toplam H ACETTEPE T IP D ERG S

16 Hacettepe Üniversitesi T p Fakültesi klinisyen hekimlerinin etik bilgi ve fark ndal klar SONUÇ ve ÖNER LER Araştırmamızda geldiğimiz bu noktada elde edilen sonuçların bizim için anlamlı olduğu kanaatini taşıyoruz. Özellikle tıp etiği eğitimi yönünden yol gösterici bir nitelik taşımaktadır. HÜTF Hastaneleri nde hizmet veren hekimlerin etik bilgi ve farkındalığı konusunda mevcut olan genel beklentilerimiz araştırmayla sınanmıştır. Bu beklentilerimiz çerçevesinde hekimlerimizin tıp etiğindeki evrensel değerler hakkındaki bilgi düzeyini öğrenmiş bulunuyoruz. HÜTF de görev yapan hekim grubunun, büyük çoğunluğunun dünyadaki etik değerler hakkında bilgi sahibi oldukları anlaşılmaktadır. Genel bir yorumlama ile yaklaşık dörtte üç oranında hekimin değişik tıbbi konularda etik yönden çağdaş etik açısından olumlu bir yaklaşım içerisinde oldukları söylenebilir. Diğer yandan bazı sorulara verilen yanıtlar doğrultusunda hekimler arasındaki genç ve akademik kariyerinin başında olan hekimlerin etik bilgi ve farkındalığının nispeten daha yüksek olduğu görülmektedir. Bu da bizim açımızdan beklenen bir durumdur. Tıp etiği konuları ve tıp disiplinlerinin etik boyutunun tartışılması son onlu yıllar içerisinde ivme kazanmıştır. Bunların tıp uygulamalarına yansıması da nispeten yenidir. Böylelikle yeni mezun hekimlerin bu konulara aşinalığı daha beklenen bir durumdur. Tıp etiği eğitiminin kurumsallaşması ve yaygınlaşması nispeten yeni bir olgu olması nedeniyle yeni mezunlar bu açıdan daha şanslı durumdadır. Örneğin; HÜTF de mezuniyet öncesi ve sonrası verilen etik eğitiminin bu sonuca katkısı muhtemeldir. Özellikle yeni başlayan asistanlara yönelik olarak gerçekleştirilen kurslarımızın genç hekimlerin bilgi ve farkındalıklarına önemli bir katkı sağladığı düşünülebilir. Gerçekleştirdiğimiz bu çalışma konu ile ilgili niceliksel bir çalışmadır. Her anket çalışmasında olduğu gibi olanı değil de olması gerekeni içeren cevapların verilmiş olması ihtimali göz önüne alınmalıdır. Bu durumun giderilmesi için çalışmanın niteliksel araştırma yöntemleriyle desteklenmesi önerilebilir. Özellikle, klinikteki etik vaka olaylarında hekimlerinin benimsedikleri tutum ve yaklaşımların nasıl somut davranış biçimine dönüştüğünün anlaşılması için etik vaka örneklerini içeren ve her etik vakada hekimin tutum ve davranışlarını değerlendiren araştırmaların yapılması yeni katkılar sağlayacaktır. Diğer yandan etik eğitiminin mezuniyet öncesi ve sonrası dönemde artırılarak devam etmesi sağlanmalıdır. Bu bağlamda tıp etiği anabilim dalları geliştirilmeli, üniversiteler dışındaki meslek örgütü ve derneklerinin bu alana ilgisi artırılmalı ve Sağlık Bakanlığı nın bu konudaki girişimleri artırılmalıdır. HÜTF de yürütülen asistan etik programı sürdürülerek, katılımcı hekim kapsamı genişletilmelidir. Araştırma bulgularına dayalı olarak ulaşılan sonuç ve öneriler aşağıda yer almaktadır. SONUÇLAR 1. Araştırmaya katılan hekimlerin cinsiyete göre dağılımı yarı yarıya bir dağılım göstermiştir. 2. Hekimlerin akademik ünvanlar açısından gösterdiği dağılım, yarıdan fazla araştırma görevlileri, en az yardımcı doçentler yönündedir. 3. Araştırmaya katılan hekimlerin büyük çoğunluğu HÜTF den mezundur. 4. Hekimlerin neredeyse tamamı uzmanlık derecelerini üniversitelerden almışlardır. 5. Araştırmaya katılan hekimlerin sadece üçte biri mezuniyet sonrası etik eğitimi almışlardır. 6. Araştırma görevlisi, uzman ve öğretim görevlilerinin büyük çoğunluğu mezuniyet sonrası etik eğitimi almışken, yardımcı doçent, doçent ve profesörlerin çoğunluğu mezuniyet sonrası etik eğitimi almamışlardır. 7. Genç hekimler, yaş ortalaması yüksek hekimlere göre daha fazla etik eğitimi almışlardır. 8. Hekimlerin büyük bir çoğunluğu, tıp etiğinin tedavi edilmediğinde gelişebilecek tıbbi sonuçlar hastaya açıklanmalıdır ilkesinin farkındadır. 9. Hekimlerin üçte ikisi hastaların tıbbi kayıtları isteme hakları olduğunun farkındadır. 10. Hekimlerin tamamına yakın bir bölümü tıbbi tedavi ve müdahale risklerinin hastaya açıklanması ilkesini benimsemektedir. 11. Hekimlerin dörtte üçü, hasta özerkliğinin, hastanın göreceği tıbbi yardım kadar önemli olduğu görüşünü paylaşmaktadır. 12. Hekimlerin büyük bir çoğunluğu, hastalığın bilimsel ve halk arasındaki isminin hastaya açıklanması gerektiği görüşündedir. 13. Hekimlerin yarıya yakın bir bölümü, teknik-fiziki olanaksızlıkların hekimin etik sorumluluğunu ortadan kaldırdığı yönünde görüş bildirmiş ya da bu konuda emin olmadığını ifade etmiştir. 14. Hekimlerin büyük bir çoğunluğu tıbbi tedavi hakkında karar verebilmesi için hastaya zaman tanınması gerektiğini benimsemektedir. 15. Hekimlerin yaklaşık yarısı, hasta tıbbi bilgiye sahip olmadığı için tedavi kararını hekimin vermesi gerektiği yönünde görüş bildirmiş ya da bu konuda kararsız kalmıştır. Cilt 37 Say