Althusser in Düşüncesinde Toplum ve İdeoloji

Transkript

1 Althusser in Düşüncesinde Toplum ve İdeoloji Berker Bank * Öz: Louis Althusser in Marksizmi özgürleştirme çabası büyük ölçüde soyut düzeyde kalan felsefi çalışmalar şeklinde görünse de, esas olarak Stalinist ideolojinin sınırlarını çizdiği geleneksel Marksist söylemde ifadesini bulan ön kabullere karşı bir itirazı dile getiriyordu. Bu çalışmaya konu olan temel sorunsal Yapısalcı Marksizmin en önemli isimlerinden biri olarak kabul edilen Althusser in, Marksizmi özgürleştirme kapsamında toplum ve ideoloji kavramlarını yeniden inşa etme çabası, Marksist düşünce sistemi içinde kalarak kuramsal düzeyde bir değerlendirmesi yapılmaktadır. Bu çalışmada sırasıyla Althusser in, Hegel diyalektiğinden farklı olarak özgün bir Marx diyalektiğini nasıl kavradığını; toplumsal oluşumu meydana getiren çeşitli yapısal düzey ve kertelerin özgül etkililikte eklemlendiği, ama son kertede ekonomi tarafından belirlenen karmaşık yapının nasıl inşa edildiğini ve üretim ilişkileri ve bu ilişkilerden türeyen ilişkilerle kurulan hayali ilişkinin bir ifade şekli olarak ideolojinin toplumsal rolü üzerinde durulmaktadır. Anahtar Kelimeler: Görece özerklik, toplumsal oluşum, özgül etkililik, ideoloji, diyalektik Society and Ideology in Althusser s View Abstract: Although seen as a set of substantially abstract philosophical studies, Louis Althusser s attempt to liberate Marxism essentially reflected an objection against presuppositions expressed in the traditional Marxist discourse marked out by Stalinist ideology. Based on one of the most important figures in Structural Marxism, which is the fundamental problem of the subject at hand, this study aims to make a theoretical consideration of Althusser s endeavor to reconstruct the notions of society and ideology in the context of liberating Marxism by way of remaining within the boundaries of Marxist thought. this study deals respectively with how Althusser apprehends a unique Marxist dialectic that is different from Hegel s dialectic; how a complex structure in which various structural levels and instances that constitute social formation are articulated in specific effectivity and yet which is finally determined by economy in the last instance is constructed; relations of production and the social role of ideology as an expression of the imagined connection with the relations stemming from these relations. Keywords: Relative autonomy, social formation, specific effectivity, ideology, dialectics * Dr., Siyaset Bilimci, İlkadım Mah. Çiftlik Cad. Samsun/Türkiye. Makale gönderim tarihi: Makale kabul tarihi: Amme İdaresi Dergisi, Cilt 49, Sayı 2, Haziran 2016, s

2 2 Amme İdaresi Dergisi, Cilt 49 Sayı 2, Haziran 2016, s Giriş Bu çalışmaya konu olan temel sorunsal toplum ile ideoloji arasındaki ilişkiyi, Sovyet pratiğinde ifadesini bulan geleneksel Marksist söylemden farklı olarak, yapısalcı düşüncenin en önemli isimlerinden biri olarak kabul edilen Louis Althusser in marksizmi yeniden inşa etme çabası içinde ele alarak incelemektedir. Althusser in düşüncelerinin şekillenmesinde önemli rol oynayan tarihsel açıdan çıkış noktası 1956 da Sovyetler Birliği Komünist Partisi nin XX. Kongresi nde Kruşçev in (Nikita Sergeyeviç Hruşçov) yaptığı eleştirel konuşmasıdır. Kruşçev in konuşması Stalin döneminde eleştirilmesi gereken pek çok önemli noktanın olduğu gerçeğini ortaya çıkarmıştır. Althusser e göre, Stalin dönemine ait uygulamaların eleştirisi yanlış bir noktadan başlayarak gerçekleşmişti. Stalin in baskı rejimine karşı geliştirilen eleştiriler kendini sol kavramlarla değil, sağ kavramlarla dile getirmeye çalıştı. Stalin döneminin yanlış uygulamalarının ortaya çıkardığı kuramsal sorunlar Marksist düşünce sistemi içinde eleştirilip aşılabileceği yerde, bireysel özgürlüğü merkeze koyan temel kavramlardan hareketle yapmaya çalışıldı. Burjuva dünya görüşünü temsil eden bu kavramlar, özgürlük, insan, hümanizm ve yabancılaşmayı içeriyordu. Ona göre, Sovyet pratiğine ilişkin ileri sürülen eleştirinin temel dayanağını oluşturan bu kavramlar büyük ölçüde Marx ın gençlik dönemine ait çalışmalarında yer alıyordu. İkinci Dünya Savaşı nın insan(lar) üzerinde yarattığı yıkıcı etkisi, hümanist ideoloji açıdan oldukça uygun bir eleştiri zemini yarattı. Bu doğrultuda yabancılaşma, şeyleşme (reification), bütünlük (totality) yıkımı gibi kavramlar aracılığıyla kapitalist sisteme duyulan öfke arttırılmaya çalışıldı. İnsanların kapitalist toplumsal düzen karşısındaki hoşnutsuzluğunu belli bir hedefe yönlendirmek amacıyla oluşturulmuş bu yabancılaşma veya hümanizm ideolojisi, sınıf mücadelesini merkeze koyan bir eleştirinin oldukça uzağında yer alıyordu. Althusser e göre, Marksist düşünceden türetilen bu eleştirel tutum, Marksizme içkin olmamakla birlikte, onun bir parçası haline getirilmişti. Althusser bu noktada kuramsal düzeyde karşı çıkış yaparak bir yandan Stalinist uygulamaları, diğer yandan 1844 Elyazmaları ndan kaynaklanan hümanizm ideolojisini eleştirmeye yöneldi. Althusser e göre, bir kısmı ideolojik gerekçelerden (Stalin in Marx üzerine yaptığı yorumlarda olduğu üzere), bir kısmı Marx ın gençlik dönemine ait çalışmalardaki hümanizm ve tarihselci etkisi, bir kısmı da Hegel felsefesinin (bütünlükçü, monist, ekonomist eğilimler) etkisinden dolayı; gerçekte Marx a atfedilemeyecek birçok konu Marksist düşünce sistemi ile özdeş hale getirilmişti. Dolayısıyla, Marx ın çalışmaları gençlik eserleri, kopuş eserleri, olgunlaşma eserleri ve olgunluk eserleri şeklinde sınıflandırılması temelinde

3 Althusser in Düşüncesinde Toplum ve İdeoloji 3 kavramlar arasındaki süreklilik ve kopuşlar dikkate alınarak (Althusser, 2002: 43-52) Marksizm e ait olmayan düşünceler dışarıda bırakılabilirdi. Althusser in, Marx ın çalışmalarına ilişkin epistemolojik kopuş vurgusu da bu çerçevede anlam kazanacaktır. Dolayısıyla, Althusser in, Marksist düşünceyi Marx a ait olmayan düşüncelerin etkisinden kurtarmak ve onu yeniden inşa etme çabası Marksizmi özgürleştirme girişimi olarak değerlendirilmelidir. Althusser in Marksizmi özgürleştirme çabası soyut düzeyde kalan felsefi çalışmalar şeklinde görünse de, esas olarak Stalinist ideolojinin sınırlarını çizdiği geleneksel Marksist söylemde ifadesini bulan ön kabullere karşı bir itirazı dile getirmektedir. Althusser in, diyalektik materyalizmin Stalin in yorumlarına dayanan kuramsal, felsefi, ideolojik siyasal sonuçlarını, Marx İçin ve Kapital i Okumak adlı çalışmalarında eleştirmesi (2009: 230) ve Fransız Komünist Partisi nin XXII. Kongresi ne yönelik yaptığı anti-stalinist eleştirileri (2004a: 38-9) bu yöndeki bir çabanın göstergesi olarak değerlendirilmelidir. Şöyle diyordu Althusser: dogmatizme karşı mücadelede şu sorunla karşı karşıya kaldık: Marx ın kendi tarih teorisini kurarken oluşturduğu Marksist felsefenin hâlâ büyük bir bölümünün oluşturulması gerekmektedir (2002: 40). Althusser, Marx İçin adlı çalışmasının önsözünde (2002: 27-40) tüm felsefî katkısının, SBKP (Sovyetler Birliği Komünist Partisi) XX. Kongresi'nin ve onu izleyen uluslararası komünist hareketteki ideolojik bunalımın yarattığı sorulara ilişkin kuramsal düzeyde bir yanıt arama girişimi olduğunu yazmıştı. Kongre yle birlikte somut bir niteliğe bürünen anti-stalinist dalga Marksist aydınlar arasında çok farklı eleştiriler altında gelişti. Bir kesim aydın burjuva ideolojisinin hümanist gelenekleriyle rahatça ilişki kurabilecekleri Marx ın gençlik dönemine ait felsefi çalışmalarına yönelirken, Althusser bunun tam karşıtı olan yolu seçti (Gerratana, 1977: 33). Stalin e yönelik ilk eleştiri kişi putlaştırması altında ortaya çıktı (Gerratana, 1977: 36). Böylece, Stalin dönemini karakterize ettiği iktidarın topluma yönelik tüm baskıcı uygulamaları da Onun kişilik çözümlemesi üzerinden kavranmaya çalışıldı. Ne var ki, Sovyet toplumunda Marksizm adına yapılan tüm olumsuzlukların nedenleri Stalin in kişiliğinin otoriter yönüne indirgenmiş olması, Marx ın çalışmalarında daha önce üzerinde yeteri kadar durulmamış birçok teorik konunun istismar edilmesine yol açabilirdi. Stalinizm bunun tipik bir örneğini oluşturuyordu. Dolayısıyla, Althusser, kişi putlaştırması temelinde yapılan tüm eleştirilerin Stalinizmle kesin olarak hesaplaşmanın ve ona karşı özgürlük temelinde bir alternatif geliştirmenin Marksizmi, Stalinist dogmatizmin etkisinden kurtarmanın yeterli ölçütü olamayacağını ileri sürdü (Gerratana, 1977: 36). Ona göre, Marksizm in felsefi yönüne dönük yürütülecek tüm çalışmalar anti-stalinist mücadelenin ağırlık merkezini oluşturmalıydı.

4 4 Amme İdaresi Dergisi, Cilt 49 Sayı 2, Haziran 2016, s XX. Kongre yle başlayan anti-stalinist eleştiriler Stalinist dogmayı büyük ölçüde kırmışsa da, Marksist felsefeyi özgür kılamadı. Althusser in Stalinizmi açık bir şekilde hedef almadan soyut düzeyde kalan felsefi eleştirileri de Marksizmi özgürleştirme adına olumlu sonuçlar vermedi. Althusser in kendisi de Özeleştiri Öğeleri adlı eserinde çalışmalarını teorisist sapma olarak nitelendirdi. John Lewis e Cevap yazısında Stalinist ideolojinin kuramsal çözümlemesi için Marksizm-Leninizm var olan sapma (2004: ) kavramını ortaya attı. Lenin için sapma kavramı kuramsal çözümlemedeki düzeltilebilir yanlışlığa işaret ederken; Stalin için ise, düzeltilmesi mümkün olmayan dolayısıyla da yıkıcı sonuçları kaçınılmaz olan kuramsal yanlışları ifade ediyordu. Althusser in bu kavramı kullanım biçimi ona yüklenilen farklı anlamlar arasında sürekli değişen bir gerilimi yansıtıyordu. Dolayısıyla, Stalinist sapma ifadesi Althusser in eleştirisinde bir belirsizlik yarattı. Daha sonra Althusser sapma kavramıyla birlikte hata kavramını da kullanmaya başladı. Althusser, çalışmalarında sapma kavramının kullanımından vazgeçmemekle birlikte; hata kavramının tali bir türü olarak varlığını korudu (Gerratana, 1977: 37). Althusser e göre, Marx, tarihi ve politikayı insanın özü üzerine inşa eden her teoriden köklü bir biçimde ayrılır. Bu kopuşun üç kuramsal yanı vardı. (a) Yeni kavramlar üzerinde temellenen bir tarih ve politika kuramının oluşması. (b) Tüm felsefi hümanizmin kuramsal savlarının eleştirisi. (c) hümanizmin ideoloji olarak tanımlanması (2002: 276). Althusser, Marx ın önceki felsefesinin sorunsalını reddedip, yeni bir sorunsal benimsediğini düşünür. Önceki idealist felsefe, bilgi teorisi, tarih anlayışı, siyasal iktisat, ahlak, estetik, insan özü sorunsalına dayanıyordu. Bu yeni kuramsal devrim, eski kavramların yerine yenilerini geçirdiği için eskileri reddetme anlamına gelmektedir. Ona göre, Marx, yeni bir toplum tarihi kuramı kurmakla kalmaz, aynı zamanda felsefe de oluşturur. Marx, yeni ilkeler temelinde yeni bir yöntem kurar. Böylece, bireyinsan özü kavram çifti yerini üretim ilişkileri ve üretici güçler vb. kavramları alır (2002: 278-9). Buna göre tarih, belirli bir insan özü etrafında oluşmaz. Marksizm, insandan değil, sınıftan; insani sömürüden değil, sınıfsal sömürüden yola çıkar. Althusser in çalışmaları Gramsci, Sartre ve Lukâcs a karşı bir polemik olarak tasarlandı. Ancak, kurduğu kuramsal sistemin ana temalarının çoğu üç ayrı idealist düşünüre borçludur: Epistemolojik kopuş ve sorunsal kavramları Bachelard ile Canilhem den; belirtsel (symptom) okuma ve merkezsiz yapı Lacan dan; üstbelirlenim Freud dan (Anderson, 2004: 96-7) alınmıştır. Althusser, bütün çağdaş bilimlerden alınan kavramların dışında yeni kavramları ve uygulamaları da Spinoza dan (2004: 105) almıştır. Althusser, bir toplumsal oluşumun kuramsal çözümlemesini yapabilmek için Marksist felsefeyi Hegel

5 Althusser in Düşüncesinde Toplum ve İdeoloji 5 diyalektiğinden ayrılmasının gerekli olduğunu düşündü: Bu da, Hegel felsefesinin yapısal bir dönüşümüne işaret ediyordu. Böylece, toplumsal bütün tek bir düzeyin belirlenimine indirgenmeden düzeylerin özgül etkililikte eklemlendiği karmaşık bir yapı olarak kavranabilecekti. Bu çalışmada sırasıyla Althusser in, Hegel diyalektiğinden farklı olarak özgün bir Marx diyalektiğini nasıl kavradığını; toplumsal oluşumu meydana getiren çeşitli yapısal düzey ve kertelerin özgül etkililikte eklemlendiği, ama son kertede ekonomi tarafından belirlenen karmaşık yapının nasıl inşa edildiğini ve üretim ilişkileri ve bu ilişkilerden türeyen ilişkilerle kurulan hayali ilişkinin bir ifade şekli olarak ideolojinin toplumsal rolü ve öznenin inşasını; devletin ideolojik aygıtları ve baskı aygıtının toplumsal işlevi üzerinde durulmaktadır. Epistemolojik Kopuş Althusser in çalışmalarında belli başlıklar altında incelenen çeşitli temaların farklı kavramlar dolayımıyla çok dağınık bir şekilde ele alınmış olması genel bir eğilimi yansıtıyorsa da, Onun çeşitli çalışmaları bir bütün olarak değerlendirildiğinde kapitalist toplumsal oluşumun kendisini nasıl yeniden ürettiği şeklindeki bir sorunsala kuramsal düzeyde yanıt arama çabası olduğu görülecektir. Daha açık bir ifadeyle, toplumların zaman içinde sürekliliklerini hangi mekanizmalar aracılığıyla mümkün kılabileceği şeklindeki bir arayış Onun toplumsal oluşum analizi için büyük önem taşır (Layder, 2010: 52). Düşünceleri belli noktalarda değişime uğrayan Althusser, Marx ın kuramsal çözümlemeleri üzerine yapmaya çalıştığı şeyi Özeleştiri Öğeleri adlı çalışmasında şöyle ifade ediyordu: tarihsel olguyu tüm toplumsal, siyasal, ideolojik ve teorik boyutunu vermek yerine, onu sınırlı teorik bir olgu düzeyine: yani 1845 yılından itibaren Marx ın eserlerinde görülebilen epistemolojik kopuşa indirgemekti (2000: 10). Althusser, Marksizmi özgürleştirme edimi temelinde yeniden inşasının, Stalin döneminin neden olduğu toplumsal acıların geçmişe dönük eleştirisi üzerinden değil, Marx ın kuramsal çözümlemelerinin yeniden yorumlanmasıyla mümkün olabileceğine inanıyordu. Bu da, bir başlangıç noktası olarak gördüğü Hegel ile Marx arasında kuramsal düzeyde yapılması gereken keskin bir ayrımla mümkün olabilirdi. Althusser, Marx ın, Hegel diyalektiğini tam olarak kavrayamadığını düşündü: Tarihe bilimsel ve maddeci bir kuram getirip Hegel den kurtulmaya çalışmış ( ). Fakat ( ) Hegel den kurtarmış değil Marx. ( ) idea hareketi içine ekonomik bir içerik oturtmaktan başka bir şey değil (2006: 277). Ona göre, Marx, Hegel diyalektiğinin etkisinden kurtarıldığı sürece toplumsal oluşum ekonomi gibi tek bir düzeyin belirlenimine indirgenmeden, görece özerk düzeylerin özgül etkililikte (specific effectivity) eklemlendiği karmaşık bütün temelinde kavranabilirdi. Ne var ki, Hegel diyalektiği toplumsal bütünün karmaşık bir temelde kavranmasına imkân sunmuyordu.

6 6 Amme İdaresi Dergisi, Cilt 49 Sayı 2, Haziran 2016, s Althusser, Marksist diyalektiği Hegel diyalektiği nin basit bir tersyüz etme işi olarak nitelendirilemeyeceğini ileri sürer. Althusser, baş aşağı duran Hegel diyalektiğinin, ayakları üstüne dikilmesi şeklindeki bir kavrayışın Marksist diyalektik düşünce sisteminin özgün bir ifadesini oluşturamayacağını düşünür. Ona göre, Marx ın diyalektik düşüncesi Hegel diyalektiğinin ayakları üstüne dikilmesi şeklinde değil de, epistemolojik kopuş temelinde kavranmalıdır. Althusser, mistik zarf (mystical shell) içindeki rasyonel çekirdek i keşfetmek için onu tersine çevirmek gerekir, şeklindeki Marx ın ifadesinde geçen tersine çevrilme işleminin biçimsel hattâ metaforik olduğunu, bu bakış açısının çözdüğü iddia edilen sorundan çok daha fazlasını yarattığını düşünür (2002: 111). Ona göre, mistik zarf (spekülatif felsefe) içindeki rasyonel çekirdeğin (diyalektik) söküp çıkarılması işlemi Hegel diyalektiğinin tersine çevrilmesi anlamına gelmez (2002: 112). Dolayısıyla, Marksist diyalektik spekülatif felsefenin bir tersine çevrilmesi işlemi değildir. Ona göre, Marx, mistik zarf içindeki rasyonel çekirdeği keşfetmek gerektiğini yazdığında, rasyonel çekirdek diyalektiğin, mistik zarf ın da spekülatif felsefenin kendisi olduğu kabul edildi. Böylece, diyalektik yöntem in ifade ettiği rasyonel çekirdek ile sistem in ifade ettiği mistik zarf ın birbirinden ayrılabilmesi için gerekli kuramsal arka plan oluşmuş oldu. Marx, diyalektiği bu kuramsal ayrım temelinde kavradığı için Hegel in diyalektik düşüncesinin ayakları üstüne dikilmesi işleminin anlamı da spekülatif felsefenin yadsınıp, rasyonel çekirdeğin sahiplenilmesi şeklinde ortaya çıktı. Althusser, Engels ten yaptığı alıntılarla, mistik zarf ın ifade ettiği spekülatif felsefe ya da dünya kavrayışı ya da sistem, yöntem in dışında olmayıp, diyalektiğin kendisine bağlı olduğunu göstermeye çalışır (2002: 114). Bu, yöntemi (rasyonel çekirdek) esas alarak Hegel diyalektiğinden farklı olarak özgün bir Marksist diyalektikten bahsedilemeyeceğini gösterir. Althusser, mistik zarfı diyalektiğin dışında bir öğe olmayıp, Hegelci diyalektikle aynı tözde içsel bir öğe olarak yorumlar (2002: 115). Hegel de baş aşağı duran diyalektiğin, Marx ta ayakları üstüne dikilmesi şeklindeki metaforik ifadenin anlamı, idealar dünyasından gerçek dünyaya geçişle birlikte materyalist düşüncenin biçimlendirdiği nesnelerin doğası sorunu olmayıp, kendi içinde ele alınan diyalektiğin doğası sorunudur, yani özgün yapıların dönüşümü sorunudur. Hegel diyalektiğini sistem ile yöntem arasındaki bir ayrıma indirgeyip, salt yöntemi sahiplenerek özgün bir diyalektik düşüncenin ortaya çıkmasından bahsedilemez. O halde Marx diyalektiği, gizemselleştirilmiş (mystification) Hegel diyalektiğinin söküp çıkarılan rasyonel çekirdeğinin bir biçimi değilse, özgün bir Marksist diyalektikten ne anlaşılmalıdır? Althusser e göre, yapılması gereken ilk iş Marksist diyalektiği Hegelci diyalektikten soyutlamaktır. Buna göre, Althusser, gizemselleştirilmiş Hegel diyalektiğinin söküp çıkarılma işleminin bir demistifikasyon (demystification) olduğunu,

7 Althusser in Düşüncesinde Toplum ve İdeoloji 7 yani söküp çıkarılan şeyin bir dönüştürme işlemi olduğunu ileri sürer (2002: 115). Ollman, Marx ın diyalektiğini, Hegel felsefesinden radikal bir kopuş biçiminde kavramayı reddeder (2008: 76). Ancak, bu, Marx ın Hegelci olarak kaldığı anlamına gelmez. Ona göre, Marx, Hegel den aldığı kavramları idealist içeriklerinden temizlerken, onlara yeni anlamlar yükler. Kavramların bu gelişen yeni anlamları, Marx ın Hegel e karşı büyüyen yabancılaşmasını gösterir (Ollman, 2008: 77-8). Althusser ise, Marx ın Hegel karşısındaki düşünsel konumlanışını epistemolojik kopuş şeklinde tanımlar. Ona göre, Marksist diyalektik, Hegel diyalektiğinin bir karşıtı olarak ifade edilecekse, onun bu farklılığı özünde, yani kendine özgü belirlenimlerinde ve yapılarında kendini göstermelidir (Althusser, 2002: 116). Dolayısıyla, yadsıma, yadsımanın yadsıması, karşıtların birliği, nicelikten niteliğe dönüşüm, çelişki gibi Hegel diyalektik düşüncesinde ifade bulan bu kategoriler demistifikasyon un bir sonucu olarak Marksist diyalektik düşünce sistemi içinde yeni bir yapıya bürünürler (2002: 116). Diyalektik düşünceyi belirleyen temel kavram çelişki olduğu için Marx ile Hegel arasındaki temel fark çelişkiye ilişkin olarak ortaya çıkar. Althusser e göre, Marx ve Engels, tarihi emek sermaye arasındaki çelişki üzerinden kavramaya çalıştılar. Althusser e göre, çelişkinin tek bir düzeye indirgenerek kavranması tarihin çeşitliliği karşısında soyut kalıyordu (2002: 121). Ona göre, gerçek çelişki toplumsal koşullarla bütün oluşturduğunda ve ancak bu koşullar aracılığıyla, bu koşulların içinde ayırt edilebilir, tanınabilir ve kullanılabilir. Ona göre, genel çelişki sınıf mücadelesinde somutlaşan üretim ilişkileri ve üretici güçler arasındaki çelişkidir. Bu çelişkinin ulaştığı gelişmişlik düzeyi devrimin gündemde olduğunu tanımlamaya yetse de, doğrudan etki gücüyle devrimci bir durum yaratmaz, dolayısıyla da devrimci bir kopuştan bahsedilemez. Tarihsel bir kopuş ilkesinin olabilmesi için koşullar köken ve anlamı ne olursa olsun bir kopuş birliği içinde kaynaşmış olması gerekir (2002: 122). Farklı toplumsal çelişkilerin büyük bir birikimi gerçekleştiğinde ki bunların bazılarının kökenleri aynı değildir, ama yine de kopuş birliği içinde kaynaşırlar- genel çelişkinin biricik niteliğinden söz etmek mümkün değildir. Devrimin gündemde olduğu durumlarda egemen olan temel çelişki aynı veya farklı köklerden gelen tüm bu çelişkiler içinde onların kaynaşmasına kadar faaldir. Ancak, yine de, bu çelişkilerin katışıksız görüngü oldukları ileri sürülemez. Zira, koşullar görüngü olmaktan çok daha fazlasını ifade eder. Bunlar, üretim ilişkilerinden kaynaklanırlar. Koşullar, üstyapılardan, bunlardan türeyen ama kendilerine özgü istikrarları ve etkileri olan düzeylerden; belirleyicilik olarak işin içine karışan uluslararası konjonktürlerden kaynaklanırlar (2002: 123). Althusser şunu ifade ediyor, çelişkiler tüm

8 8 Amme İdaresi Dergisi, Cilt 49 Sayı 2, Haziran 2016, s farklılıklarına rağmen gerçek bir birlik içinde kaynaşıyorsa, basit bir çelişkinin içsel birliği içinde katışıksız bir görüngü olarak yol alamazlar. Kaynaşmanın oluşturduğu birlik, kendi özgül kipliklerine göre, kendi özlerinden ve kendi etkilerinden oluşturulur. Bu birliği oluşturan, onları harekete geçiren temel birliği de yeniden oluşturur ve gerçekleştirir, ama aynı zamanda onun doğasını da belirler. Buna göre, toplumsal ilişkilerin ayrılmaz bir yapısını oluşturan çelişki, düzeylerin de ayrılmaz parçasıdır. Dolayısıyla, kendisi de onlardan etkilenir, tek ve aynı hareket içinde hem belirleyen hem de belirlenendir (2002: 124). Hegel de çelişki üst-belirlenmiş değildir (Althusser, 2002: 124). Onun çalışmalarının bazılarında üst-belirlenim görünümlerine rastlanır. Ancak, her tarihsel toplum sonsuz sayıda somut belirlenmiş olsa da, bu belirlenimlerden hiç biri öz itibariyle, diğerlerinin dışında değildir. Bunun nedeni organik bir bütünlük (totality) oluşturmaları değildir yalnızca, aynı zamanda bu bütüne tüm bu somut belirlenimlerin hakikati olan eşsiz bir içsel ilke (internal principle) içinde yansımaktadır (2002: 126). Örneğin, şu ya da bu imparatorluğun kurulması, gelişmesi, çöküşü vb. tarihin soyut şahsiyetinin ifade ettiği içsel ilkenin tezahüründen başka bir şey değildir. Bu içsel ilke tüm tarihsel oluşumun ilkesini içerir ve sahip olduğu merkez tüm geçmiş dünyaların merkezidir. Dolayısıyla, içsel ilkenin çelişkisi bir basitlik içinde ortaya çıkar. Zira Hegelci çelişkinin basitliği tüm tarihsel deneyimin özünü oluşturan içsel ilkenin basitliğinden kaynaklanır. Hegel in, tarihsel koşullar tarafından belirlenmiş verili bir toplumsal oluşumun sonsuz çeşitliliğini ifade eden bütünlüğü basit bir içsel ilkeye indirgemesi mutlak bir koşulla mümkündür. Bu koşul, bir halkın somut yaşamını, bu dünyanın en soyut biçiminden -yani, dini ya da felsefi bilinci- tinsel (spiritual) bir içsel ilkenin dışsallaştırılması-yabancılaştırılması (externalisation-alienation) ile gerçekleşir (2002: 126-7). Althusser e göre, Hegel sistemindeki tinin önce yabancılaşması sonra kendine dönmesinden oluşan diyalektik süreçte basit bir çelişki söz konusudur. Tin in belirişinin farklı aşamalarının hepsi de temel bir çelişkinin ifadeleridir. Hegel felsefesinde bütün somut belirlenimlerin tümünün hakikati olan tek bir içsel ifade yansır. Tin, dünya tarihi aracılığıyla kendini ortaya koyma süreci içinde bütün özgül belirlenimleri içselleştirir ve böylece temel çelişkiye indirger. Bütünün özgül ve özerk kerteleri olmak bir yana özgül belirlenimler temel bir içsel ilkenin önceden belirlenmiş yansımalarıdır (Savran, 2004: 140). Dolayısıyla, Hegelci düşünce tarzında ifade bulan bütün düşüncesi tek bir özsel çelişki çerçevesinde oluşmuş bir bütündür. Bu bütünün görüngüleri ya da yansımaları hiçbir özerkliğe sahip değildirler. Dolayısıyla, Hegel felsefesinde, tarihteki toplumların hukuk, ekonomi, eğitim, din gibi bütün somut belirlenimlerini, özün tek yönlü belirleyiciliği açıklar. Bu özsel çelişki tin in

9 Althusser in Düşüncesinde Toplum ve İdeoloji 9 yabancılaşmasıdır. Bütün somut görüngüler tek bir özsel çelişkiye indirgenmesi Hegel felsefesinin tinsel oluşuyla ilgilidir. Hegel diyalektik sisteminin özü tinsel olduğu için çeşitli belirlenimler bu özün yansımaları olarak düşünülmüştür. Hegel, maddenin karmaşıklığıyla yüzleşmediği için indirgemeci bir bütün anlayışına sahiptir (Savran, 2004: 141). Anlaşılacağı üzere Hegelci diyalektik düşüncede ifade bulan toplumsal bütün tinin bir yansımasına indirgenmiş durumdadır. Maddenin özü tine indirgendiğinden maddenin ya da bütünün karmaşıklığı üzerinde durulmamıştır. Maddenin özü kendi dışında olduğundan maddi gerçeklik hiçbir zaman anlaşılamayacaktır. Ne var ki, Marx ın toplumsal bütün anlayışı toplumsal gerçeğin bilenebileceği üzerine kurulmuştur ve bu gerçeklik, maddenin dışında bir yerde olmayıp, bizatihi maddenin kendisidir. Althusser, çelişkinin kendi ilişkisi içinde üst-belirlendiğini ileri sürer. O, toplumun karmaşık çelişkili yapısını tek bir genel çelişkiye indirgemeden, her bir çelişkinin özgül yapısını dikkate alıp, üstyapının belirleyiciliğini öne çıkararak Hegelci diyalektik çelişkiden kesin olarak ayrılır. Hegel de çelişki her zaman saf ve basittir. Tüm toplum basit bir ilkenin dışavurumu şeklinde kavranır. Bu ilke de doğrudan kendi içinde karşıtını taşır ve bu karşıtlıktan yeni bir ilke ortaya çıktığında, tüm toplum bu kez bu yeni ilke tarafından belirlenir (Sezgin, 1989: 90). Yukarıda ifade edildiği üzere, toplum farklı unsurlardan oluştuğu için son kertede belirleyici olan temel çelişki de diğer unsurlar tarafından belirlenir. Althusser bunu üst-belirlenim kavramını kullanarak ifade eder. Althusser, çelişki kavramını ileri düzeyde endüstrileşmiş ülkelerle kıyaslandığında kapitalizmin görece daha az geliştiği ülkelerde yürütülmekte olan sosyalist mücadelenin başarıya ulaşabilmesi için Lenin tarafından geliştirilen zayıf halka teorisi üzerinden tanımlamaya çalışır. Althusser açısından bunun önemi, Lenin in, Rusya nın tarihsel koşullar tarafından belirlenmiş toplumsal çelişkilerinin özgül etkililikte eklemlenerek emperyalist zincirden kopuşun işaret ettiği zayıf halka teorisini geliştirip küresel ölçekte bir sosyalist devrim stratejisinin genel teorisine nasıl ulaştığıdır (Althusser, 2002: ). Laclau, Althusser in, Rus toplumunun içindeki bütün düşmanlık, çatışma ve karşıtlıklar; ekmek, barış ve toprak talepleri etrafındaki kopuşa ilişkin bir birlik içinde yoğunlaştığı (2007: 106) şeklindeki ifadesine işaret ederken; toplumsal bütünü tek bir çelişkinin belirlenimine indirgeyen Hegel diyalektiğinden farklı olarak, belli bir konjonktür altındaki tarihsel olarak biriken çelişkilerin özgül etkililikte eklemlenerek toplumsal talebin zamanla devrimci bir söyleme nasıl dönüştüğünü göstermesi açısından öğreticidir. Althusser, farklı çelişkilerin özgül eklemlenişini, Marx ın karmaşık bir toplumsal değişme fikrine sahip olduğu ve bu toplumsal değişmeyi üretim ilişkileri ve üretici güçler arasındaki tek bir çelişkinin sonucu olarak görmediği

10 10 Amme İdaresi Dergisi, Cilt 49 Sayı 2, Haziran 2016, s (James, 1997:199) şeklindeki iddiasını desteklemek için kullanır. Althusser e göre, her çelişki Marksizm in tarihsel deneyimi için ve tarihsel pratikte üstbelirlenmiş bir çelişki olarak kendini gösteriyorsa, Hegelci çelişki karşısında Marksist çelişkinin özgüllüğünü oluşturan şey bu üst-belirlenimdir (2002: 131). Onun epistemolojik kopuş şeklinde ifade ettiği Marx diyalektiğinin yöntem bilimsel temelde kazandığı önem bir toplumsal oluşumu meydana getirdiği yapısal düzeylerin özgül belirleniminde, ama son kertede ekonominin belirleyiciliğinde eklemlendiği -tek bir yapısal düzeyin belirlenimine indirgenmeden- karmaşık bütünün çözümlenmesine imkân sağlıyor olmasıdır. Dolayısıyla, Marksist diyalektik Hegel diyalektiğinden epistemolojik kopuş temelinde kavrandığı sürece özgün bir Marksist diyalektikten söz edilebilir. Ona göre, Marksist karmaşık bütün anlayışı ekonomik düzeyin son kertede belirleyiciliğini ifade ederken, aynı zamanda başka düzeylerin gerçekliğini koruyarak bunu kuramsallaştırır. Althusser in karmaşık bütün şeklinde tanımladığı toplumsal oluşumun kuramsal çözümlemesine geçebiliriz. Toplumsal Oluşum ve Yapısal Düzeyler Althusser, J. P. Sartre ın Varoluşçu (Existentialist) felsefesinin öncül dayanağını oluşturduğu yaratıcı birey düşüncesinin, tarihsel dönüşüm uğraklarında işlevsel açıdan etkin bir öğe olarak kavramsallaştırılmasının, Marksist düşünce sistemi içinde onay görmesi durumunda kuramsal açıdan bir takım hatalı sonuçlar doğuracağını ileri sürer. Varoluşçu felsefenin ne anlama geldiğine geçmeden önce herkesin üzerinde mutabakat sağlayabileceği tek bir varoluşçu akımın olmadığının bilinmesi gerekir. Bu çerçevede değerlendirildiğinde üzerinde durulması gereken nokta, Sartre ın felsefesini ifade eden ateist (atheist) varoluşçuluktur (1998: 70). Ona göre, varoluş (existence) öz (essence) den önce gelir. Bu öyle bir varlık ki, herhangi bir kavramla belirlenmeden önce var olmuştur. İşte bu varlık insan ya da insan gerçekliğini ifade eder (1998: 71). Varoluş un öz den önce gelmesinin anlamı şudur: İnsan ilkin vardır, kendisiyle karşılaşır, dünyada ortaya çıkar, ancak ondan sonra kendi kendini tanımlar ve özünü ortaya koyar. İnsan önceden tanımlanamaz, çünkü O başlangıçta hiçbir şey değildir, O ancak gelişmesinin ikinci evresinde bir şey olarak, kendini nasıl yaparsa öyle olacaktır (1998: 71-2, 77, 82). Sartre özelinde ifade edilen Varoluşçu felsefe bilimi, gerçeği, evrimi, belirlenimi (determine) dikkate almaz; tarihle, yaşamla, toplumla, kitlelerle bağını koparır. Toplumsal sorumluluktan, siyasal eylemden uzak durur. İnsan, özgürlük, gerçeklik kavramlarını somut içeriğinden sıyırıp, soyutlaştırır. Yaratıcı birey etkinliğini toplumdan yalıttığı ölçüde usdışılığa, metafiziğe ve skolastiğe bağlanır. Sınıflar çatışmasını dikkate almadan tarihi bireyler arasındaki ilişkilere indirger. Althusser, insan özneyi metafizik sistemlerin

11 Althusser in Düşüncesinde Toplum ve İdeoloji 11 merkezine yerleştiren öznelcilikle mücadele edilmesinin gerekliliğini vurgular. O, Sartre ın birey ve bireysel eyleme yaptığı vurguya karşın, koşullanmış eylemler ve ideolojik aygıtlara tabi birey hakkındaki görüşleriyle öne çıkar (Corney, 2003: 119). Althusser, ilk olarak, toplumsal yapının merkezinde yaratıcı bir öznenin olmadığını savunur. Ona göre, toplumsal oluşum öznesiz bir nesnel süreçler sistemidir. Dolayısıyla, Althusser, insanı tarihin yaratıcı öznesi ya da faili olduğu düşüncesi yerine, bireylerin içerisine yerleştirildikleri yapısal ilişkilerin taşıyıcısı (trager), taşıyıcıları (porters) ya da destekçileri olduğunu ileri sürer (Corney, 2013: 120; Jessop, 2008: 76). Böylece, Althusser, yaratıcı bireyi toplumsal ilişkilerin merkezine koyan Sartre ın düşüncesinden temelde ayrılır. Althusser, ikinci olarak, ekonomik belirlenimciliği reddedip, onun yerine siyasal ve ideolojik düzeylerin oluşturduğu üstyapı uğrağının ekonomi karşısındaki görece özerkliğini savunur (2013: 120). Althusser, tarihsel inceleme alanını tanımlayan genel bilimsel kavramların, geniş zaman ve uzam görüngesinin her alanında yer alan toplumsal olguların karmaşıklığına ve özgüllüğüne cevap verebilen kavramların mümkün olduğu noktasında ısrar eder. Onun sorunsal adını verdiği bu kavramlar yapısının kuramsal nesnesi toplumsal oluşumlar dır (Resch, 2014: 45). Toplumsal oluşumlar anlamlı bir bütün oluşturacak şekilde eklemlenen yapıların yapılarıdır. Ancak, her bir yapı kendi içinde diğerlerinden farklı bir var oluşa sahiptir. Bir toplumsal oluşum içinde yer alan çeşitli yapılar, kendilerine bir yer ve işlev veren bir belirlenimler hiyerarşisi içerisinde ifade bulurlar. Toplumsal yapıların her biri kendi göreli özerkliklerine ve belirlenim kipine sahiptir. Althusser, bir açıklayıcı ilke olarak ekonomik belirlenim ve sınıf mücadelesinde ısrar eder (2004: 50). Ancak, ekonomik ilişkilerin tarihsel olguları açıklamak için tek başına yeterli bir ölçüt oluşturamayacağının da altını çizmekten geri durmaz. Dolayısıyla, bir toplumsal oluşumu meydana getiren yapısal düzeylerin, ekonominin son kertede belirleyiciliği temelinde eklemlendiği, ama aynı zamanda her yapının özerk ve belirlenim kipine sahip olduğu şeklindeki kuramsal yaklaşım, Althusser in yapısalcı Marksist toplumsal oluşum hakkındaki görüşlerinin temelini oluşturur. Onun toplumsal oluşum çözümlemesinde kritik derecede önemli olan egemen yapı ile üretim tarzının önceliğini ifade etmek için kullandığı ekonominin son kertede belirleyiciliği ifadelerinin birbirinden ayırt edildiğinin farkına varmak gerekir. Althusser, geleneksel Marksist düşünce sistemi içinde ifade bulan temel yapı ile üstyapı kavramlarından faydalanır, fakat onları ekonominin tek yönlü belirlenimini ifade eden anlayıştan farklı bir şekilde yorumlar. Ona göre ekonomi, ekonomik olmayan öğelerin özerklik/bağımlılık derecelerini, dolayısıyla onların farklılık gösteren özgül etkililik (specific effectivity) derecelerini belirler (2014: 64). Ekonomi kendisini belli bir tarihsel uğrakta

12 12 Amme İdaresi Dergisi, Cilt 49 Sayı 2, Haziran 2016, s egemen ya da egemen olmayacak şekilde belirleyebilir. Böylece, ekonomik alanda ortaya çıkan sömürüye ilişkin gerçekler, ekonomik yapının kendisi doğrudan egemen bir yapı olmadan da, fakat onun belirlediği farklı bir egemen yapı altında eklemlenip varlığını sürdürebilir. Althusser e göre, temel yapı ile üstyapının ifade ettiği uzamsal eğretileme temele bir etkililik göstergesi verir. Bu etkililik göstergesinin anlamı ekonomik temelde olanlar son kertede üstyapıda olanları belirler. Son kertede etkililik göstergesiyle üstyapının düzeyleri de değişik etkililik göstergesine sahip olurlar. Üstyapının kerteleri, temel yapının etkililiği tarafından belirlenirler, kendi tarzlarında belirleyici olsa da, ancak temel tarafından belirlenmiş olarak belirleyicidirler (2003: 160-1). İşlevsel açıdan üstyapıya atfedilen bu önem Marx tarafından ise şu şekilde ifade edilmiştir: ne Orta Çağ Katoliklikle, ne de antik dünya politikayla karnını doyurabilirdi. Tersine, birinde politikanın, diğerinde Katolikliğin başat rolleri oynamasını, o toplumların kendi geçimlerini sağlama tarzları açıklar (Marx, 1984: 91). Marx da, Althusser in yorumladığı gibi, çeşitli toplumsal oluşumlarda yer alan farklı egemen yapıları ekonominin belirleyiciliğinde kavramaya çalıştı. Antik toplumda politikaya, feodal toplumda dine atfedilen egemenlik rolü son kertede ekonominin belirleyiciliğinde kavradı. Althusser in son kertede ekonominin belirleyiciliği ifadesi, ideoloji ve politikanın belli bir konjonktür altındaki özgül etkililiğe belli sınırlamalar getirdiğini gösterir (2005: 130). Bu çerçevede ekonomi, üretici güçler ve üretim ilişkileri ile uyumlu olmayanları devre dışı bırakır. Temelin son kertede belirleyiciliği ile belirlenmiş olarak, etkililik ya da belirleme göstergeleri iki biçimde oluşur: (a) Üstyapının temel yapı karşısındaki görece özerkliği, (b) üstyapı temeli karşılıklı olarak belirlemesi (2003: 161). Ne var ki, Althusser, önceki çalışmalarında yer alan bazı kavramlardan farklı olarak yeni kavramları sahiplenir. O, Devletin İdeolojik Aygıtları makalesinde geçen görece özerk kavramını kullanırken, Sınırları İçinde Marx (2009: ) adlı makalesinde devleti ayrı bir makine ve bir araç olarak tanımlamaya başlar. Onun bu makalesinde kullanmayı tercih ettiği kavram seti yeni değil, daha önce Marx ve Lenin tarafından da kullanılmıştı, yeni olan ise Onun bu kavramları sahiplenmesi. Artık, Althusser için devlet sınıf mücadelesinden ayrılmıştır, çünkü devlet egemen sınıfın egemenliğini sürdürmesi için kullandığı bir araçtır (2009: 104). Devletin üretimde, ideolojik aygıtlarda, siyasal aygıtlarda süren sınıf mücadelesine müdahalede bulunabilmesi için bu ayrıma ihtiyacı vardır (2009: 106-7). Devletin sınıf mücadelesine müdahalesi sadece baskı ve sömürü mekanizmalarını sürdürmesi için değil, aynı zamanda egemen sınıfın kendi içindeki sınıf mücadelelerine müdahale etmesi için, olası bir halk ayaklanmasının yarattığı tehlike durumunda egemen sınıf içindeki bölünmelere engel olmak için ayrılmalıdır (2009: 107).

13 Althusser in Düşüncesinde Toplum ve İdeoloji 13 Althusser in bir yandan ekonominin son kertede belirleyiciliğini savunup, diğer yandan son kertede belirleyiciliğin asla gelmeyeceği (Althusser den (aktaran) Resch, 2014: 64) şeklindeki ifadesi ilk bakışta çelişkili görünebilir. Ekonominin son kertede belirleyiciliği ifadesi toplumsal yapıların daima önceden verili olduğu düşüncesini onaylar (2014: 65). Bu da, yapıları oluşturan çeşitli öğelerin özgül etkileri ve bu etkiler arasında oluşturulan egemenlik ve tabi olma ilişkilerinin bir toplumsal oluşumda her zaman mevcut olduğu anlamına gelir. Ve her toplumsal oluşum ekonominin önceliğini esas alan bir anlayışta -yeni egemenlik ilişkileri oluşturarak- yeniden eklemlenir: İlkel toplumsal oluşumda farklı, feodal toplumsal oluşumda farklı, kapitalist toplumsal oluşumda farklı. Althusser, son kerte gelmez ifadesini ise, ekonominin önceliğini esas alan bir anlayış temelinde belirlenen egemen yapı nın ve diğer yapıların bu egemen yapı altında eklemlenerek oluştuğu çeşitli toplumsal oluşumların sürekli değişen egemenlik ve bağımlılık ilişkilerini göstermek amacıyla kullanmıştır. Böylece, Althusser, farklı dönemlerde ortaya çıkan toplumsal yapıların egemen yapı altında oluşturduğu hiyerarşik örgütlenmeyi ekonominin son kertede belirleyiciliği temelinde kavrayarak belli bir konjonktür altındaki üstyapının özgül etkinliğine işlerlik kazandırıp, üstyapının temel yapı karşısındaki etkisini göstermiş olur. Toplumsal yapıların eklemlenmesi kaotik bir sürecin raslantısallık içinde düşünülmemelidir. Althusser, bir toplumsal oluşumu, üretici güçler ile üretim ilişkilerinin birliğinin ifade ettiği belirli bir üretim tarzı temelinde eklemlenen olayların bütünlüğü olarak tanımlar (2005: 42, 52). Üretim tarzını düşünmek, üretimin yalnızca maddi koşullarını değil, toplumsal koşullarını da düşünmektir (Althusser, 2007: 466). Onun atıfta bulunduğu olaylar, toplumsal ilişkiler ve pratiklerin her biri kendi işlevsel birliğine sahip olan ve daha özel yapılardan oluşan birbirinden ayrı yapısal düzeylerdir. Pratik, her olayın merkezini oluşturur. Buna göre, toplumsal oluşumun bütün düzeyleri farklı pratiklerin alanıdır. Ne var ki, Althusser, toplumsal yapılar, ilişkiler ve pratikler arasında kesin bir ayrım yapmaz. Toplumsal yapılar, belli bir üretim biçiminden yararlanan belirli bir insan emeği tarafından etkilenen bir pratik yoluyla ortaya çıkarılır, yeniden üretilir ve dönüştürülürken, toplumsal ilişkiler topiumsal yapıların somut olarak gerçekleşmesidir (Resch, 2014: 46). Dolayısıyla, yapısal Marksizmde kişiler üstü yapılar ile insan pratikleri arasında bir karşıtlıktan söz etmek yersizdir. Onun düşünsel itkisi özne ve yapıyı birbirine karşıt konumlarda ele almak değil, insanları toplumsal özneler olarak oluşturan yapısal ilişkiler ve pratikler içindeki ve arasındaki karşıtlıkları kavramak ve insan pratiğinin zorunlu olarak gerçekleştiği toplumsal alan olarak mekânları, konumları ve rolleri oluşturmaktır. Dolayısıyla, pratiğe atfedilen öncelik, insanların bu pratiklerden bağımsız özneler olduğuna işaret etmez.

14 14 Amme İdaresi Dergisi, Cilt 49 Sayı 2, Haziran 2016, s Toplumsal oluşumlar, bir arada bulunmaları bütünüyle göz ardı edilemeyecek ya da tek bir kapalı sisteme indirgenemeyecek, işlevsel olarak örgütlenmiş kurumlar ya da olayların karmaşık bir hiyerarşisidir. Althusser, genel olarak toplumsal pratiği verili bir hammaddenin belirli bir ürüne dönüşüm sürecini, belli bir insan emeğinin belli üretim araçlarını kullanarak dönüşümleri şeklinde tanımlar (2002: 203). Her toplumsal pratikte, sürecin belirleyici uğrağı ya da öğesi ne hammadde ne ürün dar anlamda pratiktir. Özgül bir yapı içerisinde insanları ve araçların kullanımına dair teknik bir yönetimi uygulamaya koyan bizzat dönüştürme anıdır (2002: 204). Genel olarak pratik organik olarak tek bir karmaşık tümlüğe ait olsalar bile, gerçek anlamda birbirinden farklı pratikler söz konusudur. Belli bir toplumsal yapı içinde mevcut pratiklerin karmaşık birliğinin ifade bulduğu toplumsal pratik çok sayıda ayrı pratik içerir. Toplumsal pratiğin bu karmaşık birliği öyle yapılaşmıştır ki, son kertede belirleyici pratik, verili doğanın (hammadde) üretim ilişkileri çerçevesinde, üretim araçlarının kullanımına göre çalışan, insanların faaliyeti sayesinde kullanım ürünlerine dönüşmesidir (2002: 204). Farklı bir ifadeyle, toplumsal oluşumun kendine ait pratiği bir ilişkiler toplamıdır. Genel olarak toplumsal pratik verili pratiğin karmaşık birliğini gösterir. Toplumsal pratiğin bu karmaşık birliği, son kertede ekonomi tarafından belirlenen, belli bir hiyerarşi temelinde eklemlendiği yapılar şeklini alır. Toplumsal pratiğin belli bir soyutlama düzeyinde ifadesini bulduğu bu yapılar, Althusser tarafından, ekonomik, politik ve ideolojik pratikler şeklinde tanımlanır (2007: 91). Ekonomik pratik, doğanın toplumsal açıdan faydalı ürünlere dönüştürülmesini ifade eder. Politik pratik, tarihsel materyalizmin bilimsel teorisi temelinde örgütlenmiştir ve toplumsal ilişkilerin oluşturduğu kendi hammaddesini belli bir ürüne, yani toplumsal ilişkilere dönüştürür (2002: 204). Politik pratik, ortak toplumsal ilişkilerin, onların kurumsal biçimlerinin yeniden üretilmesini ve yönetilmesini anlatır. İdeolojik pratik, ister politik ya da ahlaki, ister hukuk ya da sanatsal olsun insan bilincinin işaret ettiği kendi nesnesini dönüştürür (2002: 204). Althusser, bilimsel teorik pratik ile ideolojik teorik pratik arasında bir ayrımda bulunur. Ona göre, teorik pratiğin varlığı, teorinin kendisinin ve toplumsal pratikle olan ilişkisinin kavranması için zorunludur (2002: 204). Zira, teori, pratiğin mekanik, belirlenimci (determinist), yapısal bir sonucu olmayıp, özgül bir biçimidir. Bu biçim, belli bir insan toplumunun karmaşık birliğine aittir (2002: 205). Teori (bilimsel) pratik, pratiğin genel tanımına dahildir. Teori pratik, ampirik, teknik, ideolojik pratiklerin sağladıkları hammadde (temsiller, olgular, kavramlar) üzerinde çalışır. Bilim olarak teori pratik kendi tarih öncesinin ideolojik teori pratiğinden ayrılır. Althusser, bu ayrımı, epistemolojik kopuş kavramıyla nitelendirir (2002: 205). Onun amacı Marksizme bir epistemolojik boyut kazandırmak ve bunun için de Marx ı Hegel diyalektiğinden kurtarıp, onu

15 Althusser in Düşüncesinde Toplum ve İdeoloji 15 çağdaş yapısalcı kavramlarla yeniden inşa etmektir (Piaget, 1999: 113). Böylece, Althusser, teori pratik ile ideolojik pratik arasında ayrım yaparak, toplumsal oluşumun çözümlenmesinde teorik (bilimsel) pratik adını verdiği yöntem bilimini öne çıkarır. Tüm toplumsal pratikler Althusser tarafından düzensiz gelişmiş ya da çelişkili olarak değerlendirilir. O, bu çelişkili pratikleri üç düzeyde inceler. Birincisi, ekonomik pratikte çelişkiler, emek süreci (üretim güçleri) ve ekonomik mülkiyet (üretim ilişkileri) içindeki işbirliği ve sömürü ilişkileri arasında var olur. Bu çelişkiler, işçiler ve işçi olmayanların üretim araçları ve üretimin sonuçları açısından birbirine karşıt sınıfsal çıkarları ve yeterlilikleri olarak ifade edilir. İkincisi, politik pratikte çelişkiler, temsil ilişkileri ile tahakküm ilişkileri arasında yer alır; bu durum birbirine karşıt çıkarlara sahip, genel sosyal örgütlenme kurumlarını kontrol eden iktidar bloğu niteliğindeki sınıflar ya da sınıfsal kesimler ile böylesi bir kontrole sahip olmayan bir toplumsal oluşumda yer alan diğer sınıflar ya da toplumsal gruplar arasındaki karşıt çıkarlar olarak ortaya çıkar. Üçüncüsü, ideolojik pratikte çelişkiler, vasıf ilişkileri (bireylere toplumsal özne olarak yetki veren ve olanak tanıyan ilişkiler) ile tabi kılma ilişkilerinde (bireyi belli başlı roller ve yetkilerle sınırlandıran ilişkiler) ve bu ilişkiler arasında gerçekleşir (Resch, 2014: 47). Yapısalcı Marksizmi esas alan düşünce sisteminden hareketle bir toplumsal oluşumun kuramsal çözümlemesi sürecinde ekonomik, politik ve ideolojik işlevlerin evrenselliği ile bu işlevlerin tarihsel olarak yer alabileceği belli başlı kurumsal çerçeveler arasında ayrım yapılması gerekir. Farklı soyutlama düzeylerinin ifade ettiği bu kuramsal ayrımın Althusser in toplumsal oluşum çözümlemesinde önemli bir yer tuttuğunun bilinmesi gerekir. Aksi takdirde verili üretim tarzından yeni bir üretim tarzına geçişte bir toplumsal oluşumu meydana getirdiği ideolojik, siyasal ve ekonomik düzeylerin yeniden eklemlenerek işlevsel açıdan uğradığı dönüşümle birlikte ortaya çıkan süreklilik ve kopuşlar silsilesi kavranamaz. Örneğin, feodal bir toplumsal oluşumda ekonomik düzey siyasal düzeyden ayrılmamıştır. Dolayısıyla, ekonomik gücü elinde bulunduran sınıf aynı zamanda siyasal güce de sahip olandır. Feodal sömürü üretim sürecine içkin olmadığından toplumsal artığa doğrudan siyasal zor aracılığıyla el konur. Kapitalist üretim tarzında ise sömürü üretim sürecine içkin olduğundan siyasal zor un doğrudan müdahalesine gerek kalmadan gerçekleşir. Feodal toplumsal oluşumda siyasal düzey zorun rolünü elinde bulundurmasının yanı sıra sömürünün gerçekleşmesine doğrudan müdahalede bulunurken; kapitalist toplumsal oluşumda sömürü -siyasal zor un kullanımına gerek kalmaksızın üretim sürecinin sonunda gerçekleşir. Anlaşılacağı üzere farklı toplumsal oluşumları meydana getiren yapısal düzeylerin farklı biçimlerde eklemlenip işlevsel açıdan uğradıkları değişimin

16 16 Amme İdaresi Dergisi, Cilt 49 Sayı 2, Haziran 2016, s ortaya çıkardığı özgül etkililik bu yapısal düzeylerin tarihselliğini gösterir. Ekonomik, siyasal ve ideolojik düzeylerin farklı toplumsal oluşumlardaki varlığı onların evrenselliğine işaret ederken; her toplumsal oluşumdaki çeşitli düzeylerin özgül etkililiğinin ortaya çıkardığı işlevsel farklılığı ise onların tarihselliğini gösterir. Resch in işaret ettiği üzere her bir toplumsal oluşumda, piyasa, devlet ya da kiliseye tekabül edecek tek bir kurumsal biçimin olduğu yolundaki yanlış düşünceden kaçınılmalıdır. Tam tersine bu düzeylerin işlevlerinden biri ya da daha fazlası farklı toplumsal kurumlar tarafından uygulanabilir ya da kendine özgü bir toplumsal oluşum ya da üretim içinde ortaya koyulabilir (2014: 47). Buna karşın bu düzeylerin işlevlerinin tarihsel özgüllükleri her bir işlev için genel kavramların uygulanabilirliğini ortadan kaldırmaz. Farklı toplumsal pratiklerin çok katmanlılığı belli bir toplumsal oluşumun karmaşık birliğinde var olur. Toplumsal pratiğin işaret ettiği ekonomik pratik aynı zamanda farklı toplumsal oluşumlara ait farklı üretim tarzlarının bir arada oluşu onun çok katmanlılığını gösterir. Bu durum diğer toplumsal pratiklerin ifade ettiği ideolojik ve siyasal pratikler için de geçerlidir. Belli bir üretim tarzı temelinde olayların bütünlüğü olarak toplumsal oluşum kavramı hiçbir şekilde, şu ya da bu devletin genel kavramlar dolayımıyla yorumlanabileceği anlamına gelmez. Daha çok, kavramsal varsayımlar tarafından etkilenmemiş veriler ile nesnel olarak oluşturulabileceğini ifade eder. Örneğin, tarım toplumları ile sanayileşmiş kapitalist toplumlar arasında reel, niteliksel farklılıklar bulunurken, aynı zamanda her iki toplumsal oluşumun ekonomik ilişkilere sahip olduğunu söyleyebileceğimiz bir genellik ve soyutlama derecesi vardır (Resch, 2014: 48). Althusser, bir toplumsal oluşumu çözümleme düzeyinde ekonomik, politik ve ideolojik olayların eklemlenme, egemenlik, tabi kılma ilişkilerinin birliği olarak ifade ettiği, birbiri ile ilişkili birbiriyle bağımlı politik ve kurumlar sistemi olarak tanımlar (2014: 48-9). Althusser, birbirinden farklı ve eşit olmayan belirlenim modellerinin aynı anda bir arada bulunuşuna yapısal nedensellik (structural causality) adını verir. Onun yapısal nedensellik ilkesini kavramak için görece özerklik ilkesiyle birlikte değerlendirip, geçişli ve açıklayıcı nedensellik ilkeleriyle arasındaki yöntemsel farkın ortaya konması gerekir. Geçişli nedensellik (transitive causality) kavramı bir ögenin ötekiler üzerindeki etkisini tanımlayan, fakat bütünün ya da yapının parça üzerindeki etkisini dikkate almayan bir nedensellik modelidir. Geçişli nedensellik, tarihsel özgüllük ve ögelerin dönüşümü gibi önemli etkinlikleri göz ardı etmekle kalmaz, aynı zamanda bu ögelerin tarihsel tikelliklerinin açıklanmasında farklı toplumsal oluşumların bütünlüğünü kavrayamaz (Resch, 2014: 57).

17 Althusser in Düşüncesinde Toplum ve İdeoloji 17 Açıklayıcı nedensellik (expressive causality) ise, geçişken nedenselliğin tersi olarak ifade edilebilir. Buna göre, açıklayıcı nedensellik, parçanın bütün tarafından belirlendiğini kabul eder, fakat parçayı bütünün özüne indirgeyerek basitleştirir. Daha açık ifadeyle, açıklayıcı nedensellik sorunsalı içerisinde herhangi bir dönemin tüm olguları (phenomenon) ekonomi, felsefe, yönetim biçimleri, hukuk- bu olguların her biri tarafından özü olan tek bir içsel ilkenin dışsallaştırılması olarak değerlendirilir (Resch, 2014: 58). Öge(ler), bütün ya da yapı tarafından her ne kadar belirlense de, öz ün bir ifadesi olacağından açıklayıcı nedensellik ilkesi çok büyük ölçüde belirleyici (determinist) bir niteliğe sahiptir. Althusser e göre, geçişken nedensellik ve açıklayıcı nedensellik düşüncelerinin birbirinden ayrı öğelerin yapısal birliğini düşünebilme yeteneğine sahip değildir. Her iki modelde olgu ve öz arasındaki klasik karşıtlığı esas alır. Althusser, bu modellemelerden farklı olarak üstbelirlenim kavramını yapılaşmış karmaşık bütün bağlamında yerine oturtabilmek için yapısal nedensellik kavramını geliştirir (2014: 61). Althusser in yapısal nedensellik adını verdiği düşünceye göre, bütünün ögeleri ne geçişken nedensellikte öne sürüldüğü gibi bütünden ayrıdır, ne de açıklayıcı nedensellikte dile getirildiği gibi bütüne içkin ilkenin dışa vurumlarıdır. Yapısal nedensellik birinci modelden farklıdır, çünkü, yapı kendi ögesinin ve etkilerinin dışında değildir bunların içinde her zaman mevcuttur (Geras, 1999: 444). Yapısal nedensellik ikinci modelden de farklıdır, çünkü, bütün yalnızca herhangi bir ögesinde tümüyle mevcut değildir, ögelerinin ve etkilerinin bütünlüğünde ve ilişkileri çerçevesinde bulunmaktadır (Geras, 1999: ). Yapısal nedensellik, bütünün öğelerinin karşılıklı etkilerinden, bu ögeler aynı zamanda bütün tarafından, yani bütün içinde diğer bütün öğelerle ilişkileri tarafından belirlendiğinden, öğelerinin çift taraflı etkilerinden farklı değildir. Etkilerin nedeni bütünün karmaşık düzeni iken, bütünün karmaşık düzeni etkiler ve bunların birbirleri arasındaki ilişkilerin toplamıdır (Resch, 2014: 60). Bütünün yapısı kendi etkilerinde içkindir. Daha açık bir ifadeyle, yapının tüm varoluşu etkilerinden oluşur, birbirinden farklı öğelerinin özgül bir kombinasyonundan ibarettir ve etkilerinden ayrı tutulmaz (2014: 60). Bütünün etkileri neden in ( öz ün) görüngülerine, yansımalarına indirgemez. Yapısal nedensellikte, neden, geçişli ve açıklayıcı nedensellik ilkelerinden farklı olarak mekanik ve etkilere dışsal veya etkilerden bağımsız değildir. Dolayısıyla, herhangi bir toplumsal bütünlüğü oluşturan bir öz bulunmamaktadır. Buna karşın, herhangi bir toplumsal varlığın nedenleri (öz ü) toplumsal formasyon boyunca yayılıdır. Althusser in bütün ve parçaların birbirinden ayrılmaz olduğu ve bütünün etkileri ile ilişkisi içinde meydana geldiği yönündeki ısrarı, yapısal nedensellik şeklinde tanımlanan ilişkilerin basit olmaktan çok karmaşık fenomenler olmaya