Üçüncü Bölüm DEVLET BAŞKANLARININ GÖREV VE YETKİLERİ

Transkript

1 Kemal Gözler, Devlet Başkanları: Bir Karşılaştırmalı Anayasa Hukuku İncelemesi, Bursa, Ekin Kitabevi Yayınları, 2001, XVI+320 s. ( K.Gözler. Her hakkı saklıdır. Üçüncü Bölüm DEVLET BAŞKANLARININ GÖREV VE YETKİLERİ Bibliyografya.- Laferrière, op. cit., s ; Wigny, op. cit., s ; Duguit, Traité, op. cit., c.iv, s ; Hauriou, op. cit., s ; Fabre, op. cit., s ; Prélot, op. cit., s ; Jeanneau, op. cit., s ; Ardant, op. cit., s ; Favoreu et al., op. cit., s , ; Kinder-Gest, op. cit., s.28-32; Hood Phillips ve Jackson, op. cit., s ; Zoller, op. cit., s , ; Chagnollaud, op. cit., s ; Gicquel, op. cit., s ; Biscaretti di Ruffia, op. cit., s Parlâmenter monarşilerde ve parlâmenter cumhuriyetlerde devlet başkanlarının görev ve yetkileri birbirine büyük ölçüde benzemektedir. O nedenle monarşi ve cumhuriyet ayrımı yapmaksızın parlâmenter hükûmet sistemlerinde devlet başkanlarının görev ve yetkilerini birlikte inceleyebiliriz. Plân.- Parlâmenter sistemlerde devlet başkanlarının görev ve yetkileri o kadar çoktur ki, bunları bir, iki, üç... diye sırayla incelemek uygun değildir. Bu nedenle, parlâmenter sistemlerde devlet başkanlarının görev ve yetkileri kendi aralarında tasnif edilmektedir. Bu konuda genel kabul görmüş bir sınıflandırma yoktur. Her yazar kendisine göre bir tasnif yapmaktadır. Biz de şöyle bir tasnif yapacağız: I. Devlet Başkanlarının Devletin Başı Olması Sıfatıyla Sahip Olduğu Görev ve Yetkileri II. Devlet Başkanlarının Yasamayla İlgili Görev ve Yetkileri III. Devlet Başkanlarının Yürütmeyle İlgili Görev ve Yetkileri IV. Devlet Başkanlarının Yargıyla İlgili Görev ve Yetkileri V. Devlet Başkanlarının Dış İlişkiler Alanındaki Görev ve Yetkileri VI. Devlet Başkanlarının Diğer Görev ve Yetkileri Tarafsızlık Statüsü 1.- Devlet başkanlarının görev ve yetkilerini incelemeye geçmeden önce belirtelim ki, devlet başkanlarının görev ve yetkilerini kullanmaları bakımından tarafsız olmaları esastır. Monarşilerde kral, mahiyeti gereği, tarafsız bir kişidir. Görevine bir partinin desteğiyle değil, irsî o- larak gelmiştir. Parlâmenter cumhuriyetlerde de devlet başkanlarının taraf- 1. De Vergottini, op. cit., s.537.

2 DEVLET BAŞKANLARI 118 sızlıkları asıldır. Parlâmenter cumhuriyet tipi anayasalar, cumhurbaşkanlarının tarafsızlıklarını öngörmüş, bunu sağlamak için yukarıda gördüğümüz gibi birtakım bağdaşmazlıklar (incompatibilités) öngörmüştür 2. I. DEVLET BAŞKANLARININ DEVLETİN BAŞI OLMASI SIFATIYLA SAHİP OLDUĞU GÖREV VE YETKİLER Bibliyografya.- Laferrière, op. cit., s ; Barthélemy ve Duez, op. cit., s ; Wigny, op. cit., s ; Duguit, Traité, op. cit., c.iv, s.587; Ardant, op. cit., s ; Favoreu et al., op. cit., s ; Valter Bagehot, The English Constitution, London, Oxford University Press, 1952, s.65-69; Grewe ve Ruiz Fabri, op. cit., s , ; Gicquel, op. cit., s Devlet başkanlarının ister monarşilerde olsun, isterse cumhuriyetlerde olsun, devletin başı sıfatıyla sahip olduğu bazı temel görev ve yetkiler vardır. Bunlar temsil, gözetme, hakemlik, uyarma ve görüş bildirme görev ve yetkileridir. 1. Temsil Görev ve Yetkisi 3 Devlet başkanlarının devletin başı olma sıfatıyla, temsilcilik görevi vardır. Devlet başkanı, soyut bir varlık olan devleti, kendi şahsında tecessüm (personnification) ettirir 4. Devlet başkanının şahsında, milletin bütünlüğü simgeleşir 5. Devlet başkanı, devletin birliğini (unité), devamlılığını (continuité) ve kişiliğini (personnalité) temsil eder 6. Devlet başkanları, devletin başı sıfatıyla, devleti içerde ve dışarda temsil ederler. Devleti dış i- lişkilerinde devlet başkanının temsil etmesi milletlerarası hukukta yerleşmiş bir ilkedir 7. Milletlerarası hukukta, devlet başkanları, devletlerin milletlerarası kişiliklerinin temsilcisi olarak kabul edilmektedir 8. Çeşitli devletlerin anayasalarında da devlet başkanlarının ulusun birliğini temsil etme görevi vurgulanmaktadır. Örneğin 1982 Türk Anayasasına göre, Cumhurbaşkanı Devletin başıdır. Bu sıfatla Türkiye Cumhuriyetini ve Türk milletinin birliğini temsil eder (m.104/1) İtalyan Anayasasının 87 nci maddesine göre ise cumhurbaşkanı ulusun birliğini temsil eder (m.87/1). Keza 1978 İspanyol Anayasasına göre, Kral, devletin birliğinin ve devamlılığının sembolüdür (m.56) Lüksemburg Anayasasına göre de Büyük Dük, devletin birliğinin sembolüdür (m.33). 2. Vedel, op. cit., s Wigny, op. cit., s.565; Laferrière, op. cit., s.1050; Prélot, op. cit., s.652; Favoreu et al., op. cit., s.602; Grewe ve Ruiz Fabri, op. cit., s Wigny, op. cit., s.565; Barthélemy ve Duez, op. cit., s Barthélemy ve Duez, op. cit., s.633; Wigny, op. cit., s Barthélemy ve Duez, op. cit., s.634; Grewe ve Ruiz Fabri, op. cit., s Edip F. Çelik, Milletlerarası Hukuk, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1975, c.i, s Ibid.

3 DEVLET BAŞKANLARININ GÖREV VE YETKİLERİ Japon Anayasası, temsil görevinde daha da ileriye giderek açıkça İmparatorun devletin sembolü (symbol of the State) olduğunu belirtmektedir (m.1). 2. Gözetme Görev ve Yetkisi 9 Devlet başkanlarının devletin başı olma sıfatıyla gözetme görevi de vardır. Devlet başkanları anayasanın uygulanmasını ve devlet organlarının düzenli ve uyumlu çalışması nı gözetirler. Örneğin 1958 Fransız Anayasasının 5 inci maddesine göre, Cumhurbaşkanı Anayasaya uyulmasını gözetir Türk Anayasasına göre, Cumhurbaşkanı, Anayasanın uygulanmasını, devlet organlarının düzenli ve uyumlu çalışmasını gözetir (m.104/1) Yunan Anayasası Cumhurbaşkanına kurumların çalışmasını düzenleme görev ve yetkisini vermiştir (m.30/1). 3. Hakemlik Görev ve Yetkisi 10 Diğer yandan devlet başkanları, tarafsız kişilikleriyle çatışan partiler, gruplar ve özellikle anayasal organlar arasında hakemlik (arbitrage) görevi yapabilir 11 ; siyasî mücadeleyi ılımlılaştırabilir 12. Anayasalar cumhurbaşkanlarına hakemlik görevini açıkça veriyor olabilirler. Örneğin 1958 Fransız Anayasasının 5 inci maddesine göre, Cumhurbaşkanı hakemlik yaparak kamu iktidarlarının düzenli çalışmasını sağlar İspanyol Anayasası da kurumların düzenli işleyişini hakemlik yaparak sağlama görevini Krala vermiştir (m.56). Yunan Anayasası da Cumhurbaşkanına hakemlik görevini vermiştir Bilgilendirilme Hakkı Devlet başkanı devlet işleri konusunda bilgilendirilme hakkına sahiptir. Bu amaçla başbakandan bilgi isteyebilir. İtalya, İrlanda ve Finlandiya Anayasaları Cumhurbaşkanına bilgilendirilmeyi isteme yetkisini vermiştir İspanyol Anayasası da Krala devlet işleri hakkında bilgilendirilme hakkını tanımıştır (m.62-g) İsveç Anayasası ise, Krallığın işleri hak- 9. Wigny, op. cit., s.566; Cadart, op. cit., c.ii, s.1132; Fabre, op. cit., s ; Barthélemy ve Duez, op. cit., s ; Prélot, op. cit., s ; Lavroff, op. cit., s ; Ardant, op. cit., s.448; Favoreu et al., op. cit., s Wigny, op. cit., s.566; Cadart, op. cit., c.ii, s.1132; Fabre, op. cit., s ; Barthélemy ve Duez, op. cit., s ; Prélot, op. cit., s ; Lavroff, op. cit., s ; Ardant, op. cit., s.448; Favoreu et al., op. cit., s.603; Grewe ve Ruiz Fabri, op. cit., s ; Chagnollaud, op. cit., s Wigny, op. cit., s.566; Grewe ve Ruiz Fabri, op. cit., s Wigny, op. cit., s Grewe ve Ruiz Fabri, op. cit., s Ibid., s.497.

4 DEVLET BAŞKANLARI 120 kında Devlet Başkanının, Başbakan tarafından bilgilendirilmesini öngörmüştür (bölüm 5, m.1). 5. Uyarma ve Görüş Bildirme Görev ve Yetkisi 15 Devlet başkanlarının ulusun daimî çıkarlarını temsil etme ve gözetme görevi vardır 16. Keza devlet başkanları siyasal hayatın devamlılığını sağlamakla görevlidir 17. Başbakanlar ve bakanlar gelir geçer 18 ; devlet başkanları ise nispeten uzunca bir süre görevde kalırlar. Bu nedenle devlet başkanlarının görüş bildirme (droit de donner son avis) 19 ve uyarma (droit d avertir) 20 hakları vardır. Yani devlet başkanları danışılma hakkı (droit d être consulté) na sahiptir 21 Walter Bagehot, 1867 de İngiltere de Kraliçenin danışılma hakkı (the right to be consulted) na, teşvik etme hakkı (the right to encourage) na ve uyarma hakkı (the right to warm) na sahip olduğunu yazmaktaydı 22. Bu amaçla, devlet başkanları yasama organını ve hükûmeti uyarabilir; onlara karar vermek üzere oldukları konularda kendi görüşlerini iletebilir. Keza, bazı durumlarda diğer devlet organlarının kendilerinin devlet başkanına danışması, ondan karşılaştıkları sorunlar hakkında görüş istemeleri mümkündür. Devlet başkanları uyarma görevlerini mesaj gönderme yetkileriyle yerine getirebilirler. Aşağıda göreceğimiz gibi, çeşitli ülkelerde devlet başkanlarının parlâmentoya veya halka mesaj gönderme yetkisi vardır. Devlet başkanları uyarma ve görüş bildirme hak ve yetkisine sahip olsa da, devlet başkanlarının uyarılarının veya görüşlerinin hukuken bir bağlayıcılığı yoktur. Bununla birlikte, devlet başkanlarının uyarıları kamu oyu nezdinde önemli bir etki yaratır. Kısacası devlet başkanının diğer devlet organları üzerindeki etkisi hukukî değil, sadece ahlâkî bir etkidir 23. Başbakan ve bakanlar, devlet başkanının uyarılarını dikkate almayabilirler Wigny, op. cit., s ; Cadart, op. cit., c.ii, s.1131; Laferrière, op. cit., s.1051; Barthélemy ve Duez, op. cit., s ; Grewe ve Ruiz Fabri, op. cit., s Laferrière, op. cit., s Ibid., s Barthélemy ve Duez, Wigny, op. cit., s.572; Cadart, op. cit., c.ii, s Wigny, op. cit., s Wigny, op. cit., s.572; Monica Charlot, Le Système politique britannique, Paris, Armand Colin, 1976, s Walter Bagehot, The English Constitution, London, Oxford University Press, The World s Classics, 1952, s Chantebout, op. cit., s.353; Barthélemy ve Duez, op. cit., s Örneğin, İngiltere de Lord Morrison, İçişleri Bakanı iken bir ölüm cezasının infazı konusunda Kral George V ile iki defa tartıştığını, Kralın görüşünü dinlediğini ama Kralın görüşlerini izlemediğini, Kralın da bunu saygı ile karşıladığını yazmaktadır (Charlot, op. cit., s.209).

5 DEVLET BAŞKANLARININ GÖREV VE YETKİLERİ 121 Bu dört görev ve yetki, devlet başkanlarının ortak temel görev ve yetkileri dir. Bunlar monarşilerde ve cumhuriyetlerde ortak olarak görülmektedir. Bu görev ve yetkiler, devlet başkanlarının devletin başı olması sıfatlarından kaynaklanmaktadır. Bu nedenle bu görev ve yetkilerin kullanılmasında devlet başkanlarının tarafsızlık statülerine dikkat etmeleri özellikle gereklidir. II. DEVLET BAŞKANLARININ YASAMAYLA İLGİLİ GÖREV VE YETKİLERİ Bibliyografya.- Wigny, op. cit., s ; Hauriou, op. cit., s ; Cadart, op. cit., c.ii, s ; Ardant, op. cit., s Devlet başkanlarının yasamaya ilişkin görev ve yetkileri önem sırasına göre şöyle sıralanabilir: A. Fesih Yetkisi B. Parlâmentoyu Toplantıya Çağırma, Toplantılarını Erteleme, Toplantılarını Kapatma Yetkisi C. Mesaj Yetkisi D. Onay veya Geri Gönderme Yetkisi E. Isdar Yetkisi F. Yayın Yetkisi G. Referanduma Sunma Yetkisi H. Devlet Başkanlarının Anayasa Değişikliği Sürecindeki Yetkileri Şimdi bunları sırasıyla görelim. A. FESİH YETKİSİ Bibliyografya.- Esmein, op. cit., c.ii, s ; Duguit, Traité, op. cit., c.iv, s ; Barthélemy ve Duez, op. cit., s ; Laferrière, op. cit., s ; Vedel, op. cit., s ; De Smith ve Brazier, op. cit., s ; Hood Phillips ve Jackson, op. cit., s ; Pactet, op. cit., s.391; Debbasch et al., op. cit., s ; Turpin, op. cit., s ; Lavroff, op. cit., s ; Ardant, op. cit., s ; Favoreu et al., op. cit., s.619; Chagnollaud, op. cit., s ; Gicquel, op. cit., s ; Tunçer Karamustafaoğlu, Yasama Meclislerini Fesih Hakkı, Ankara, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1982, passim. Devlet başkanlarının yasama organına ilişkin en önemli yetkilerinden biri hiç şüphesiz fesih hakkı (right of dissolution, droit de dissolution) dır. 1. Feshin Tanımı Fesih (dissolution), devlet başkanının, normal süresini henüz tamamlamamış bir yasama meclisinin varlığını sona erdirme işlemidir 25. Kısacası 25. Barthélemy ve Duez, op. cit., s.685; Laferrière, op. cit., s.799.

6 DEVLET BAŞKANLARI 122 fesih, parlâmentoların yasama dönemlerini bu dönem dolmadan önce sona erdirilmesidir 26. Biz burada devlet başkanının fesih yetkisini inceliyoruz. İsviçre nin bazı Kantonlarında (Berne, Arguvie, Schaffouse, Thurgovie, Soleure, Lucerne, vs.) 27 görülen Aberrufungsrecht (fesih hakkı) ile devlet başkanının fesih yetkisini karıştırmamak gerekir. Aberrufungsrecht usûlünde seçmenlerin girişimiyle organize edilen bir referandum neticesinde kanton meclisi üyeleri bir bütün olarak görevden alınmaktadır. Aberrufungsrecht bir nevi halk tarafından fesih tir 28. Devlet başkanının fesih yetkisi ile meclisin kendi kararıyla feshi (dissolution par décision de l assemblée elle-même) ni 29, yani öz feshi (auto-dissolution) ni 30 birbiriyle karıştırmamak gerekir. Öz fesihte, yasama meclisi kendi varlığına kendi aldığı bir kararla son vermekte ve yeni seçimlere gitmektedir. Öz fesih, meclisin aldığı bir erken seçim kararı niteliğindedir. 2. Fesih Hakkının Tarihsel Kökeni 31 Fesih hakkının kökeninde İngiliz Parlâmentosu bulunur. İngiliz Parlâmentosunun kökeni 1066 lara kadar eskiye gider. Bununla birlikte 1689 tarihli Bill of Rights a kadar İngiltere de bir daimî parlâmento kavramı yerleşmemişti. Bu döneme kadar krallar, vergiye ihtiyaç duydukça Parlâmentoyu toplantıya çağırmışlar, vergi için izin aldıktan sonra da, Parlâmentoyu dağıtmışlardır. Yani seçildikten sonra toplanan ve birkaç yıl görev yapan bir parlâmento kavramı başlangıçta yoktu. Parlâmento dağıtıldıktan sonra yine Kralın ihtiyaç duyması hâlinde toplantıya çağırılmıştır yılında Parlâmento dört defa dağıtılmış ve dört defa yeniden toplantıya çağırılmıştır yılında Parlâmento üç defa dağıtılıp yeniden toplantıya çağırılmıştır 32. Dolayısıyla Parlâmentonun Kral tarafından feshi hakkı normal bir haktır. Zira, Parlâmento zaten vergiye rıza göstermesi için Kralın talebiyle toplanmakta, vergiye rıza gösterdikten sonra da varlık sebebi kalmadığından, Kral tarafından dağıtılmakta, yani feshedilmekteydi. Böyle bir durumda kra- 26. Tunçer Karamustafaoğlu, Yasama Meclislerini Fesih Hakkı, Ankara, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1982, s Barthélemy ve Duez, op. cit., s Laferrière, op. cit., s.427; Barthélemy ve Duez, op. cit., s.100; Debbasch, op. cit., s.47; Fabre, op. cit., s Barthélemy ve Duez, op. cit., s Karamustafaoğlu, op. cit., s Barthélemy ve Duez, op. cit., s ; Laferrière, op. cit., s ; Karamustafaoğlu, op. cit., s Barthélemy ve Duez, op. cit., s.686; Laferrière, op. cit., s.800.

7 DEVLET BAŞKANLARININ GÖREV VE YETKİLERİ 123 lın fesih hakkını ayrıca tartışmanın bir gereği yoktur. Böyle bir hakkın varlığı, işin mantığından kaynaklanmaktadır. Birkaç yıl için görevde kalan daimî parlâmento (parlement permanent) kavramı, seçilmiş Parlâmentonun Kral tarafından toplantıya (session) çağırılması ve bu toplantıların Kral tarafından erteleninceye (prorogation) 33 kadar devam etmesi yoluyla Richard II tarafından icat edilmiştir 34. Richard II, toplantıya çağırma (convocation) ve erteleme (prorogation) usûlleriyle Parlâmentoyu hoşuna gittiği sürece görevde bırakmıştır. Bu zamanda belli bir Kral döneminde seçilmiş olan bir Parlâmentonun çalışmalarını tamamladıktan sonra, yeniden seçimlere gitmeksizin, tekrar Kral tarafından toplantıya çağırılabileceği (convocation) kuralı kabul edilmiştir 35. Böylece daimî parlâmento kavramı ortaya çıkmıştır. Bu şekilde Charles II döneminde seçilen Parlâmento yeni seçimlere gitmeksizin 18 yıl görevde kalmıştır. Parlâmentonun devamlılığı ilkesi kabul edilince, Kralın devamlı olan Parlâmentoyu istediği zaman feshedebileceği ilkesi de kendiliğinden kabul edilmiştir. Daha sonra daimî parlâmento ilkesi sınırlandırılmıştır tarihli Triennial Act a göre bir Parlâmento en fazla üç yıl görevde kalabilecektir tarihli Septennial Act a göre ise Parlâmentonun görev süresi yedi yıla çıkarılmıştır 37. Bu süre 1911 tarihli Parliament Act ile beş yıla indirilmiştir 38. Parlâmentonun görev süresi bu şekilde sınırlanmış olsa da, Kralların daha önceleri sahip olduğu fesih (dissolution) hakkına 1694 ten sonra da sahip oldukları kabul edilmiştir. Bu şekilde, İngiltere de Kralların sahip olduğu geleneksel fesih hakkı günümüze kadar gelmiştir. Diğer ülkelerde devlet başkanlarına tanınan fesih hakkı da İngiltere den örnek alınmıştır. Günümüzde parlâmenter sisteme sahip bütün ülkelerde şu ya da bu şekilde fesih hakkı kabul edilmektedir. Monarşilerde bu hak hâliyle krallara aittir. Cumhuriyetlerde ise bu hak cumhurbaşkanlarına aittir. 3. Fesih Hakkının Sahibi Fesih hakkının sahibi devlet başkanlarıdır. Yani parlâmenter monarşilerde krallar, parlâmenter cumhuriyetlerde ise cumhurbaşkanlarıdır. Gerçekten de İsrail hariç, incelediğimiz bütün anayasalar fesih yetkisini devlet baş- 33. İngiltere de session ve prorogation kavramları için bkz. De Smith ve Brazier, op. cit., s Barthélemy ve Duez, op. cit., s Ibid. 36. De Smith ve Brazier, op. cit., s.230; Barthélemy ve Duez, op. cit., s De Smith ve Brazier, op. cit., s.230; Charlot, op. cit., s De Smith ve Brazier, op. cit., s.230.

8 DEVLET BAŞKANLARI 124 kanlarına vermektedir. 14 Nisan 1992 tarihli Hükûmet Hakkında İsrail Temel Kanununa göre ise fesih yetkisi Başbakana verilmiştir. Ancak Başbakan bu yetkisini Devlet Başkanının onayıyla kullanabilir (sek.22). 4. Fesih Hakkı ve Karşı-İmza Kuralı Parlâmenter hükûmet sistemlerinde devlet başkanlarının fesih yetkisi kural olarak karşı-imza kuralına tâbidir. İncelediğimiz anayasalardan dördü bu kurala istisna getirmiştir Fransız Anayasasının 19 uncu maddesine göre Cumhurbaşkanı, Millet Meclisini fesih yetkisini tek başına kullanır. Keza, 1949 Alman Anayasasının 58 inci maddesi, karşı-imza kuralının 63 üncü maddeye göre Bundestag ın Cumhurbaşkanı tarafından feshedilmesine uygulanmayacağını açıkça öngörmüştür. Bu nedenle Almanya da Cumhurbaşkanının 63 üncü maddeye göre sahip olduğu fesih yetkisi karşı-imza kuralına tâbi değildir (68 inci maddeye göre sahip olduğu fesih yetkisi karşıimza kuralına tâbidir) Portekiz Anayasası 143 üncü maddesine göre Cumhurbaşkanının fesih yetkisi karşı-imza kuralına tâbi değildir. Bununla birlikte Cumhurbaşkanı fesih yetkisini kullanmadan önce, Devlet Şurasının ve Parlâmentodaki partilerin görüşünü almalıdır (m.136-e) Yunan A- nayasasına göre de, Anayasanın 32 nci maddesinin 4 üncü fıkrası, 37 nci maddesinin 3 üncü fıkrası ve 41 inci maddenin 1 inci fıkrası durumlarında öngörülen fesih yetkisini Cumhurbaşkanı tek başına kullanabilir (m.35/2-b ve c). Ama Anayasanın 41 inci maddesinin 2 nci fıkrasında öngörülen fesih yetkisini Cumhurbaşkanı ancak Hükûmetin istemiyle kullanabilir. Bu dört istisna dışında, parlâmenter hükûmet sistemlerinde fesih hakkının biçimsel sahibi devlet başkanları olsa da, bu hakkın gerçek sahibi hükûmetler ve özellikle de başbakanlardır. Devlet başkanları, kural olarak başbakanın fesih istemini reddedemez. Bunun nedeni aşağıda ayrıca belirteceğimiz gibi, parlâmenter sistemde devlet başkanının sorumsuz, başbakanın sorumlu olmasıdır. Devlet başkanının sorumsuzluğu onun yetkisizliği sonucunu da doğurmuştur. Bununla birlikte fesih hakkında bazı sınırlandırmalar vardır. Örneğin aşağıda görüleceği gibi fesih üzerine fesih olmaz (dissolution sur dissolution ne vaut pas) ilkesi vardır 39. Hatta bazı anayasalar (1958 Fransız Anayasası, m.12; 1978 İspanyol Anayasası, m.99/5; 1975 Yunan Anayasası, m.41) fesihten sonra seçilen yeni meclisin bir yıl geçmeden feshedilmesini yasaklamaktadır. İşte bu kurala aykırı olarak başbakan tarafından istenilen fesih, devlet başkanı tarafından reddedilebilir ve reddedilmelidir. Örneğin İngiltere de genel seçimlerden yenik çıkan Başbakanının, tekrar Avam Kamarasının feshini istemesi hâlinde, Kraliçenin bu istemi de reddedebileceği, 39. Barthélemy ve Duez, op. cit., s.691; Laferrière, op. cit., s.804.

9 DEVLET BAŞKANLARININ GÖREV VE YETKİLERİ 125 hatta reddetmesi gerektiği kabul edilmektedir 40. Keza yine İngiltere de yeni bir seçime gitmeksizin Avam Kamarasında alternatif bir hükûmetin kurulmasına imkân verecek parlâmento çoğunluğu varsa veya genel seçimlerin o zaman millî çıkarlara aykırı olacağı açıkça anlaşılıyorsa, Kraliçenin Başbakanın Avam Kamarasının fesih istemini reddedebileceği de ileri sürülmektedir Görüş Alma Bazı anayasalar fesih hakkını kullanmadan önce devlet başkanlarına bazı kişilerin veya makamların görüşünü alması şartını getirmektedir. Örneğin 1958 Fransız Anayasasına göre Cumhurbaşkanı fesih yetkisini kullanmadan önce Başbakana ve Millet Meclisi ve Senato Başkanlarına danışmak zorundadır (m.12/1). Keza 1947 İtalyan Anayasasına göre Cumhurbaşkanı fesih yetkisini kullanmadan önce Meclis Başkanlarının görüşünü almalıdır (m.88/1) Finlandiya Anayasasına göre ise Cumhurbaşkanı, fesihten önce, parlâmento gruplarını dinlemelidir (m.26/1) Portekiz Anayasasına göre ise Cumhurbaşkanı, Mecliste temsil edilen siyasal partilerin ve Devlet Şurasının (Conselho de Estado) görüşünü aldıktan sonra fesih hakkını kullanabilir (m.136-e) Türk Anayasası da Cumhurbaşkanına Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanına danışma şartını getirmiştir (m.116). Şüphesiz bu durumlarda devlet başkanı danıştığı makam ve kişilerin görüşüyle bağlı değildir. Bu makam ve kişilerin görüşü bağlayıcı değil, istişarî niteliktedir. Bu makam ve kişilerin görüşünü aldıktan sonra devlet başkanı aksi yönde karar verebilir. 6. Fesih Sebepleri Bazı anayasalar devlet başkanlarının fesih yetkisini sebep unsuru bakımından sınırlandırmış, diğer bazıları ise sınırlandırmamıştır. a) Sebep Unsuru Bakımından Sınırlandırma Getirmeyenler.- Örneğin 1929 Avusturya Anayasası (m.29), 1953 Danimarka Anayasası (sek.32), 1999 Finlandiya Anayasası (m.46), 1958 Fransız Anayasası (m.12), 1983 Hollanda Anayasası (m.64), 1937 İrlanda Anayasası (m.13/2-1), 1947 İtalyan Anayasası (m.88), 1944 İzlanda Anayasası (m.24), 1946 Japon Anayasası (m.7/3), 1868 Lüksemburg Anayasası (m.74), 1976 Portekiz Anayasası (m.136-e) devlet başkanlarına, sebep unsuru bakımından herhangi bir sınırlandırma getirmeden fesih hakkını vermiştir. İngiltere de Kraliçenin fesih yetkisinin sebep bakımından sınırsız olduğu kabul edilmektedir. 40. De Smith ve Brazier, op. cit., s Ibid., s.118.

10 DEVLET BAŞKANLARI 126 b) Sebep Unsuru Bakımından Sınırlandırma Getirenler.- Almanya, Belçika, İspanya, Türkiye ve Yunanistan anayasaları devlet başkanlarına fesih yetkisini sebebe bağlı olarak tanımaktadırlar Alman Anayasası Federal Başkanın (Cumhurbaşkanının) fesih (Auflösung) yetkisi için iki sebep belirlemiştir. Birinci sebep, Bundestag ın Federal Başkanın önerdiği Şansölye adayını seçmemiş olmasıdır (m.63/4). Ancak, Bundestag ondört gün içinde üye tamsayısının salt çoğunluğuyla bir Federal Şansölye seçerse Federal Başkanın fesih yetkisi düşmektedir (m.63/4) 42. İkinci sebep, Federal Şansölye tarafından istenen güven oyunun Bundestag ın üye tamsayısının salt çoğunluğuyla verilmemesidir. Ancak 21 gün içinde Bundestag üye tamsayısının salt çoğunluğuyla yeni bir Federal Şansölye seçerse Federal Başkanın fesih hakkı sona ermektedir (m.68/1) Belçika Anayasası (m.46) Krala fesih yetkisini şu üç sebebe bağlı olarak vermiştir: (a) Temsilciler Meclisi (Chambre des représentants), üyelerinin salt çoğunluğu ile Hükûmete güven oyu vermeyi reddetmiş ve Krala üç gün içinde yeni bir Başbakan önermemiş olması (m.46/1-1); (b) Temsilciler Meclisinin Hükûmete güvensizlik oyu vermesi, ama aynı anda üyelerinin salt çoğunluğu ile yeni bir Başbakan önermemiş olması (m.46/1-2); (c) Federal Hükûmetin istifa etmiş olması (m.46/3) İspanyol Anayasasının 99 uncu maddesinin 5 inci fıkrasında öngörülen fesih sebebe bağlı bir fesihtir. Bu sebep, iki ay içinde, Kralın önerdiği Başbakan adaylarından hiçbirisinin Milletvekilleri Kongresinin güvenini sağlayamamış olmasıdır (m.99/5) Türk Anayasası Cumhurbaşkanının Türkiye Büyük Millet Meclisini fesih yetkisini sebep unsuru bakımından çok sıkı bir şekilde sınırlandırmıştır. Anayasanın 116 ncı maddesinde öngörülen fesih sebebi, Hükûmetin 45 gün boyunca kurulamamasıdır 44. Anayasasının 102 nci maddesinde de Meclisin otomatik feshi öngörülmüştür. Onun sebebi de, Cumhurbaşkanının Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından dördüncü tur oylamada da seçilememesidir (m.102/3). Cumhurbaşkanının fesih yetkisini sebep unsuru olarak en ayrıntılı bir şekilde düzenleyen Anayasa, 1975 Yunan Anayasasıdır. Anayasa beş tür fesih sebebi öngörmüştür: (a) Cumhurbaşkanının üçüncü tur oylamada Parlâmento tarafından seçilememesi (m.32/4); (b) Cumhurbaşkanının Bakanlar Kurulunu kurma görevi verdiği üçüncü kişinin de başarısız olması (m.35/2- b); (c) iki Hükûmetin istifa etmesi (m.41/1); (d) Parlâmento tarafından iki 42. Autexier, op. cit., s Ibid., s Ayrıntılar için biraz aşağıya bakınız.

11 DEVLET BAŞKANLARININ GÖREV VE YETKİLERİ 127 Hükûmetin düşürülmesi (m.41/1); (e) ulus için olağanüstü önemde bir problemin ortaya çıkması (m.41/2). 7. Fesih Yasakları Geleneksel fesih hakkı sınırsız bir haktır. Devlet başkanının fesih hakkı, bir imtiyaz-ı mahsus (personal prerogative) 45 olarak kabul edilmiştir. Bununla birlikte, bazı anayasalar fesih hakkının kötüye kullanılmasını önlemek amacıyla, onun kullanılmasına birtakım sınırlandırmalar getirmektedirler 46. a) Bu amaçla birinci meclisi feshetmek için ikinci meclisin onayını almak şartı getirilebilir. Örneğin Üçüncü Fransız Cumhuriyetinde 25 Şubat 1875 tarihli Anayasal Kanun, Milletvekilleri Meclisini feshedebilmek için Senatonun uygun görüşü (avis conforme) nün alınması şartını getirmiştir (m.5). b) Bazı anayasalar, fesih hakkının aynı sebeple iki defa kullanılmasını yasaklamaktadırlar. Örneğin 1919 Weimar Anayasası (m.25), 1929 Avusturya Anayasası (m.29), 1975 Yunan Anayasası (m.41/2) aynı sebeple iki defa fesih yasağı getirmektedir. c) Bazı anayasalar ise fesihten sonra seçilen yeni meclisin bir yıl geçmeden feshedilmesini yasaklamaktadırlar. Örneğin 1958 Fransız Anayasası (m.12), 1978 İspanyol Anayasası (m.99/5), 1975 Yunan Anayasası (m.41) meclislerin bir yıl içinde iki defa feshedilmesini yasaklamaktadırlar. Anayasada ayrıca yasaklanmasa da devlet başkanlarının yeni seçimlerden sonra meclisi feshedemeyeceği ileri sürülmektedir. Bazı yazarlara göre fesih üzerine fesih olmaz (dissolution sur dissolution ne vaut pas) kuralı vardır 47 d) 1947 İtalyan Anayasası Cumhurbaşkanının görev süresinin son altı ayında fesih yetkisini kullanmasını yasaklamaktadır (m.88) Portekiz Anayasası da Cumhurbaşkanının görev süresinin son yarım yılında Parlâmentoyu feshetmesini yasaklamaktadır (m.175). e) 1976 Portekiz Anayasası Cumhurbaşkanının Meclisin ilk altı ayında fesih yetkisini kullanmasını yasaklamaktadır (m.175). f) 1976 Portekiz Anayasası, Cumhurbaşkanının fesih yetkisini sıkıyönetim veya olağanüstü hâl durumlarında kullanmasını yasaklamaktadır (m.175/1) Fransız Anayasasına göre de Cumhurbaşkanı olağanüstü hâl nedeniyle Anayasanın 16 ncı maddesini uygulamaya soktuğu dönemlerde Meclisi feshedemez (m.16/son). 45. Karamustafaoğlu, op. cit., s Ibid., s Barthélemy ve Duez, op. cit., s.691; Ardant, op. cit., s.473

12 DEVLET BAŞKANLARI 128 g) 1958 Fransız Anayasası Cumhurbaşkanlığına vekâlet edildiği dönemlerde Millet Meclisinin feshedilmesini yasaklamaktadır (m.7/4). Fesih yetkisinin sınırlandırılmasına ilişkin son olarak belirtelim ki, ancak mevcut bir meclis feshedilebilir. Bir meclisin mevcudiyetinin başlangıç anı olarak ise genellikle ilk toplantısını yaptığı gün kabul edilmektedir. Seçimleri yapılmış, ama henüz ilk toplantısını yapmamış bir meclis, feshedilemez 48. Zira bu meclis henüz oluşmamıştır. 8. Fesih İşleminin Hukukî Niteliği 49 Fesih işlemi (acte de dissolution), tüm hukukî işlemler gibi özü itibarıyla bir irade açıklaması dır. Fesih ile açıklanan irade hâliyle devlet başkanının iradesidir. Bu irade açıklamasının muhatabı feshedilen yasama meclisidir. Bu irade beyanının feshedilen meclisin başkanına yöneltilmesi gerekir. Bu irade açıklaması muhatabına ulaşmasıyla hukukî sonuçlarını meydana getirir. Fesih işlemi tek taraflı (unilatéral) bir işlemdir. Yani devlet başkanının açıkladığı irade ile meydana gelir ve hukukî sonuçlarını doğurur. Fesih işleminin muhatapları tarafından kabul edilmesine ihtiyacı yoktur. Fesih işlemi bir kural işlem değil, bir bireysel işlem, bir karar niteliğindedir Fesih İşleminin Hukukî Biçimi 51 Fesih işleminin hukukî şekli nedir? Yani devlet başkanları fesih iradelerini hangi biçim altında açıklamaktadırlar? Devlet başkanları çoğunlukla fesih iradelerini bir kararname (décret) biçiminde açıklamaktadırlar. Bununla birlikte bazı ülkelerde fesih işlemi değişik biçimlere bürünmektedir. Örneğin İngiltere de Kraliçe fesih iradesini proclamation denilen bir belgede açıklar tarihli eski Polonya Anayasasına göre ise Cumhurbaşkanı fesih iradesini mesaj (message) yoluyla açıklardı 53. Fesih işlemi yazılı biçime tâbidir 54. Fesih işleminde tarih belirtilir. Fesih işlemi devlet başkanı tarafından imzalanır. Eğer ülkenin anayasasına göre, fesih işlemi, karşı-imza kuralına tâbi ise, fesih işlemi başbakan ve ilgili bakanlar tarafından da imzalanır 55. Fesih işlemi imzalanmasıyla doğmuştur. Ama hukukî sonuçlarını doğurabilmesi için muhatabı olan yasama meclisine ulaştırılması gerekir. Bu ulaştırma biçimi ülkeden ülkeye değişir 56. Fesih kararının yürürlüğe girebil- 48. Karamustafaoğlu, op. cit., s Ibid., s Ibid., s Ibid., s Ibid., s Ibid. 54. Ibid., s Ibid. 56. Ibid., s

13 DEVLET BAŞKANLARININ GÖREV VE YETKİLERİ 129 mesi için, ülkenin resmî gazetesinde yayımlanması (publication) mümkündür. Bununla birlikte, fesih bir bireysel işlem olduğuna göre, yayınlanmasına gerek olmaksızın muhatabına tebliğ (notification) edilmesiyle de aynı sonucu doğurması teorik olarak mümkündür 57. Anayasa tarafından resmî gazetede yayımlanmasını şart koşmamışken resmî gazetede fesih işleminin yayımlanması kurucu (constitutif) değil, bildirici (déclaratif) niteliktedir Fesih İşleminin Denetimi Sorunu 59 Fesih yetkisi sebep unsuru bakımından sınırlandırılmış ise veya kullanılması bakımından birtakım yasaklara tâbi ise, fesih işleminin anayasaya aykırı olması her zaman ihtimal dahilindedir. Acaba, fesih işleminin yargısal denetimi mümkün müdür? Kanımızca fesih işleminin yargısal denetimi mümkün değildir. Fesih işlemine karşı ne anayasa yargısında, ne de idarî yargı da dava açılabilir 60. Fesih işlemi yürütme organının bir işlemidir. Böyle bir işlemin anayasa yargısı tarafından denetlenmesi mümkün değildir. Fesih işleminin idarî yargı tarafından denetlenmesi de mümkün değildir. Çünkü idarî yargı organları idarî işlemlerin yargısal denetiminde yetkilidir. Oysa fesih işlemi, idarî fonksiyon kapsamında değil, yürütme organının yasama organıyla olan ilişkileri çerçevesinde yaptığı bir işlemdir. Devletin yasama ve yürütme organı arasındaki işlemler idarî fonksiyon kavramına dahil olmadığına göre 61, fesih işleminin fonksiyonel açıdan idarî işlem olarak kabul edilip idarî yargı organları tarafından denetlenmesi Kara Avrupası hukuk sisteminin mantığında mümkün değildir. Fransa da da yerinde olarak cumhurbaşkanının fesih işleminin idarî yargı denetiminin dışında kalan bir hükûmet tasarrufu (acte de gouvernement) olduğu kabul edilmektedir. Fransız Danıştayı 20 Şubat 1989 tarihli kararıyla fesih işleminin denetlenemeyeceğine karar vermiştir 62. Fransa da Avam A- nayasa Konseyi de, 4 Haziran 1988 tarihli kararıyla Cumhurbaşkanının fesih kararnamelerinin kendisi tarafından denetlenemeyeceğine karar vermiştir 63. Bir işlemin yargı denetimine tâbi olup olmadığını ispatlamak için, o işlemin denetiminin bir mahkemenin yetkisine girdiğini göstermek gerekir. Bir işle- 57. Ibid., s Ibid., s Karamustafaoğlu, op. cit., s ; Favoreu et al., op. cit., s.619; Chagnollaud, op. cit., s Turpin, op. cit., s Metin Günday, İdare Hukuku, Ankara, İmaj Yayınları, 1997, s Conseil d Etat, 20 Şubat 1989, Allain, Rec., 1989, s.60; Recueil Dalloz, 1989, s.96; René Chapus, Droit administratif général, Paris, Montchrestien, 1990, c.i, s.650; Favoreu et al., op. cit., s Conseil constitutionnel, 4 Haziran 1988, Rec., 1988, s.79; Chapus, op. cit., s.650; Favoreu et al., op. cit., s.619; Chagnollaud, op. cit., s.296

14 DEVLET BAŞKANLARI 130 min hukukî unsurlarında hukuka aykırılıklar olabileceğinin gösterilmesi, o işlemin yargı denetimine tâbi olduğu anlamına gelmez. Bu nedenle, Tunçer Karamustafaoğlu nun sebep unsuru dışında kalan unsurları itibarıyla fesih işleminin yargı denetimine tâbi olması gerektiği yolundaki görüşüne 64 katılamıyoruz. 11. Feshin Sonuçları 65 Devlet başkanının fesih işlemi muhatabı olan meclis başkanlığına ulaşınca, hukukî sonucunu kendiliğinden doğurur. Feshin kabul edilmesine gerek yoktur. Feshin hukukî sonucu yasama meclisinin yasama dönemlerini bu dönem dolmadan önce sona erdirmesidir 66. Bu bakımından fesih, yasama meclisinin toplantı döneminin kapatılması (clôture des sessions) ve toplantıların ertelenmesi (prorogation) nden farklıdır 67. Çünkü bu iki yöntem, fesihten farklı olarak yasama dönemini değil, toplantı dönemini sona erdirir veya erteler 68. Eğer bir ülkenin anayasası aksini öngörmemişse, yukarıda belirttiğimiz gibi, fesih kararının ilgili meclise ulaşmasıyla (ilân veya tebliğ), fesih hüküm ve sonuçlarını doğurur. Yani fesih işlemi meclise ulaşınca, meclis artık, bir yasama meclisi olmaktan çıkar. Yasama yetkisini kullanamaz 69. Anayasa aksini öngörmüyorsa, feshedilmiş bir meclis, fesihten sonra yeniden toplanamaz 70. Fesih işleminin ulaşmasıyla yasama meclisi üyelerinin de üyelik sıfatları kendiliğinden, yani ayrıca bir işleme gerek kalmaksızın sona erer. Yasama meclisi üyelerinin sahip oldukları ayrıcalıklar (yasama dokunulmazlığı ve sorumsuzluğu, malî haklar, vs.) da fesih kararıyla sona erer 71. Bu nedenle fesih yasama meclisi üyelerinin kolektif azli (révocation collective) niteliğindedir 72. Ancak bir anayasanın bunun aksini öngörmesi her zaman mümkündür. Uygulamada da 1953 Danimarka Anayasası (sek.32), 1983 Hollanda Anayasası (m.64), 1944 İzlanda Anayasası (m.24), 1976 Portekiz Anayasası (m.175/3) yukarıda açıkladığımız genel kuralın aksini öngörmüşlerdir. Bu ülkelerde, parlâmento üyelerinin üyelik sıfatları fesihten sonra da, yeni se- 64. Bkz. Karamustafaoğlu, op. cit., s , özellikle 160, Vedel, op. cit., s ; Debbasch et al., op. cit., s ; Karamustafaoğlu, op. cit., s Karamustafaoğlu, op. cit., s Ibid. 68. Ibid. 69. Ibid., s Ibid., s.174. Savaş gibi bazı olağanüstü hâllerde feshedilmiş meclisin toplanması gerekebilir. Bu nedenle anayasalarda bu konuda istisnaî hükümlerin öngörülmesinde yarar vardır (Ibid.). 71. Ibid., s Vedel, op. cit., s.474; Barthélemy ve Duez, op. cit., s.686.

15 DEVLET BAŞKANLARININ GÖREV VE YETKİLERİ 131 çimlere kadar devam eder Danimarka Anayasasına göre Parlâmentonun feshedilmesi durumunda, yeni seçimlere kadar mevcut parlâmento üyelikleri devam eder; yeni seçimlerden sonra ise boşalır (sek.32/2, 4) Hollanda Anayasasına göre eski Meclisin feshi, yeni seçilen Meclisin toplandığı gün hüküm ifade eder (m.64/3) İzlanda Anayasasına göre Althingi üyelerinin vekâleti seçim gününe kadar devam eder (m.24) Portekiz Anayasasına göre, Meclisin feshi, milletvekillerinin milletvekilliği sıfatının ve Daimî Komitenin yetkilerinin devamını etkilemez. Milletvekillerinin milletvekilliği sıfatı ve Daimî Komitenin yetkileri yeni seçilen Meclisin ilk toplantısına kadar devam eder (m.175/3). 12. Yeni Seçimler Yasama meclisinin feshedilmesi durumunda, belli bir süre içinde, meclisin seçimleri yenilenir ve yeni parlâmento toplanır. Bazı anayasalar yeni seçimlerin yapılması ve yeni parlâmentonun toplantıya çağırılması için azamî süreler öngörmektedir Belçika Anayasasına göre, fesih işlemi, kırk gün içinde yeni seçimlerin düzenlenmesi ve iki ay içinde yeni Meclislerin toplantıya çağırılması işlemini de içermelidir (m.46/son) Fransız Anayasasına göre, yeni seçimler fesihten en az yirmi, en çok kırk gün sonra düzenlenmelidir (m.12/2). Millet Meclisi de seçimini izleyen ikinci Perşembe kendiliğinden toplanır (m.12/3) Hollanda Anayasasına göre fesih kararnamesi, üç ay içinde yeni seçimlerin yapılmasını ve seçilen meclisin toplantıya çağırılmasını gerektirir (m.64/2). 14 Nisan 1992 tarihli Hükûmet Hakkında İsrail Temel Kanununa göre, fesih durumunda Knesset ve Başbakanlık seçimleri Knesset in dağıtılmasından itibaren 60 günü izleyen ilk Salı günü yapılır (sek.22) İzlanda Anayasasına göre yeni seçimler fesihten sonra 45 içinde yapılmalıdır (m.24). Cumhurbaşkanı, Althingi yi feshinden itibaren en çok on hafta içinde tekrar toplantıya çağırmalıdır (m.24) Lüksemburg Anayasasına göre, yeni seçimler feshi izleyen üç ay içinde düzenlenmelidir (m.74) Yunan Anayasasına göre, fesih kararnamesi, o- tuz gün içinde yeni seçimlerin yapılmasını ve seçimlerden sonra otuz gün i- çinde de Parlâmentonun toplantıya çağırılmasını öngörmelidir (m.41/3). Fesih durumunda, ülkenin anayasası aksini öngörmüyorsa, fesih işleminin meclis başkanlığına ulaştığı tarih ile yeni seçimler yapılıp yeni parlâmento toplanıncaya kadar ülke, geçici bir süre için parlâmentosuz kalır. Bu döneme parlâmentosuzluk zamanı (Parlementslose zeit) ismi verilebilir 73. Şüphesiz bir ülkenin anayasası bunun aksini öngörebilir 74. Özellikle bu dö- 73. Karamustafaoğlu, op. cit., s Yukarıda belirttiğimiz gibi Uygulamada da 1953 Danimarka Anayasası (sek.32), 1983 Hollanda Anayasası (m.64), 1944 İzlanda Anayasası (m.24), 1976 Portekiz Anayasası (m.175/3) parlâmentonun görev süresinin yeni seçimlere kadar devam etmesini öngörmektedir.

16 DEVLET BAŞKANLARI 132 nemde yürütme organı üzerinde parlâmentonun denetimi olmayacaktır. Bu amaçla bazı anayasalar istisnaî olarak parlâmentonun bazı komisyonlarının fesih ile sona ermeyeceği kuralını kabul etmektedirler Değerlendirme: Fesih Hakkı ve Parlâmenter Sistem 76 Devlet başkanının sahip olduğu fesih hakkı, parlâmenter sistemde, parlâmentonun sahip olduğu güvensizlik oyu silahının dengeleyicisidir. Parlâmento hükûmete güvensizlik oyu verirse, hükûmet de, parlâmentoyu feshettirebilir. İngiltere de Avam Kamarasının güvensizlik oyuyla karşılaşan başbakanın iki seçeneği vardır: Ya istifasını vermek, ya da Kraliçeden Avam Kamarasının feshini istemek. Avam Kamarası Başbakanı düşürebilir, ama Başbakan da Avam Kamarasını feshettirebilir. Bu şekilde Parlâmento ile Hükûmet arasında denge sağlanmış olur 77. Dolayısıyla fesih hakkı, Hükûmetin otoritesine ve istikrarına da katkıda bulunmuş olur 78. Hükûmete güvensizlik oyu verecek olan her parlâmento üyesi iyice düşünmelidir. Zira, kendisi de parlâmento üyeliğini bir fesih ile kaybedebilir. Fesih kurumunun işlediği bir demokrasi de, seçmenlerinin karşısına gitmeyi göze alamayan bir parlâmento üyesinin hükûmete karşı güvensizlik oyu vermesi düşük bir ihtimaldir. 14. Fesih ve Halkın Hakemliği 79 Fesih, tıkanan sistemin çözümüne yardımcı olabilir. Hükûmet ve parlâmento arasında bir çatışma, fesih kurumu sayesinde çözümlenebilir. Hükûmetin istemiyle devlet başkanı parlâmentoyu fesheder. Yeni seçimlere gidilir. Bu şekilde, parlâmento ile hükûmet arasındaki uyuşmazlıkta halkın hakemliği (arbitrage du peuple) 80 ne başvurulmuş olur 81. Seçimlerde eski parlâmentodaki çoğunluk kaybederse, yani halk parlâmentoya hükûmeti destekleyen bir çoğunluk gönderirse, hükûmet haklı çıkmış olur ve görevde kalmaya devam eder. Buna karşılık, halk, parlâmentoya eski çoğunluğu, yani hükûmeti desteklemeyen çoğunluğu geri gönderirse, hükûmet haksız çıkmış olur. Bu sefer artık istifa etmek zorundadır 82. Böylece halk, egemen iktidar olarak, yasama ve yürütme organı arasındaki çatışmada kararını vermiş olur. Şüphesiz halkın kararının gerçekleşebilmesi için, fesihten sonra yapılan seçim ile oluşan yeni parlâmentonun tekrar feshedilemeyeceği kabul edilmek- 75. Örneğin Avusturya Anayasası (m.55), 1976 Portekiz Anayasası (m.175/3). 76. Barthélemy ve Duez, op. cit., s ; Laferrière, op. cit., s Barthélemy ve Duez, op. cit., s Ibid. 79. Barthélemy ve Duez, op. cit., s ; Laferrière, op. cit., s ; Lavroff, op. cit., s ; Chagnollaud, op. cit., s Laferrière, op. cit., s Barthélemy ve Duez, op. cit., s Laferrière, op. cit., s.804.

17 DEVLET BAŞKANLARININ GÖREV VE YETKİLERİ 133 tedir 83. halkın verdiği karara dokunulmaması için, fesih üzerine fesih olmaz (dissolution sur dissolution ne vaut pas) kuralı geliştirilmiştir 84. Bu kural pozitif metinlere de geçmiştir. Örneğin 1958 Fransız Anayasası (m.12), 1978 İspanyol Anayasası (m.99/5), 1975 Yunan Anayasası (m.41) meclislerin bir yıl içinde iki defa feshedilmesini yasaklamaktadırlar. Anayasada ayrıca yasaklanmasa da devlet başkanlarının yeni seçimlerden sonra meclisi feshedemeyeceği ileri sürülmektedir. Çeşitli ülkelerin pratiğinde halkın hakemliğine gitmek için fesih kurumuna başvurulduğu olmuştur. Örneğin Fransa da 1962 Ekiminde Millet Meclisi Georges Pompidou hükûmetine güvensizlik oyu vermiş, bu durum karşısında Cumhurbaşkanı General de Gaulle Millet Meclisini 9 Ekim 1962 de feshetmiş ve yeni seçimlerde halk, Millet Meclisine General de Gaulle ü destekleyen bir milletvekili çoğunluğu göndermiştir 85. Fesih bazı durumlarda devlet başkanına ülkenin içinde bulunduğu sosyal ve ekonomik krizi aşma veya kriz anında kamu oyunun durumunu ortaya koyma imkânını verir. Örneğin Fransa da 1968 Mayıs olaylarından sonra, ülkenin kurumlarının meşruluğunu yitirdiği iddia edilmiş, Cumhurbaşkanı General de Gaulle Millet Meclisini 30 Mayıs 1968 de feshetmiş ve Haziran 1968 de seçimlere gitmiş 86 ve görülmüştür ki, halkın çoğunluğu, 1968 Mayıs olaylarını başlatanları değil, iktidardaki General de Gaulle ü desteklemektedir; dolayısıyla ülkenin kurumları meşruluğunu yitirmemiştir. Zira, yeni seçimlerde General de Gaulle ü destekleyen milletvekillerinin sayısı artmıştır Taktik Fesihler Özellikle İngiltere de fesih hakkı seçim taktiği olarak kullanılmaktadır. İngiltere de Başbakan, kendi partisine en uygun zamanda seçimlere gitmek için Kraliçeden Avam Kamarasının feshini istemektedir. Başka ülkelerde de böyle taktik fesih (dissolution tactique) e gidildiği olur. Örneğin 22 Mayıs 1981 ve 14 Mayıs 1988 tarihlerinde Cumhurbaşkanı François Mitterrand, Millet Meclisini iki defa feshetmiş, yeni yapılan seçimlerin her ikisinde de halk Mitterrand ı destekleyen bir sosyalist çoğunluğu Parlâmentoya göndermiştir Nisan 1997 de Cumhurbaşkanı Jacques Chirac da Millet Meclisini feshetmiş, ancak 1 Haziran 1997 günü yapılan seçimlerde halk kendisine muhalif bir çoğunluğu parlâmentoya göndermiştir 89. Cumhurbaşkanı taktik 83. Ibid. 84. Barthélemy ve Duez, op. cit., s.691; Laferrière, op. cit., s.804; Gicquel, op. cit., s Debbasch et al., op. cit., s.698; Turpin, op. cit., s.360; Favoreu et al., op. cit., s Debbasch et al., op. cit., s.699; Lavroff, op. cit., s Lavroff, op. cit., s.695; Turpin, op. cit., s Debbasch et al., op. cit., s.698, Favoreu et al., op. cit., s Chagnollaud, op. cit., s.287.

18 DEVLET BAŞKANLARI 134 fesihlerinin sonucunda beklemediği bir sonuç alırsa istifa etmek zorunda kalabilir. Hatta, Fransa da fesihten sonra yeni yapılan seçimlerde halkın parlâmentoya Cumhurbaşkanına muhalif bir çoğunluk göndermesi durumunda Cumhurbaşkanının istifa etmek zorunda olduğu düşüncesi ileri sürülmüştür 90. Bununla birlikte Fransa da 1997 de böyle bir durum gerçekleşmesine rağmen Cumhurbaşkanı Jacques Chirac istifa etme yolunu seçmemiştir Anayasal Düzenlemeler Burada çeşitli ülkelerde devlet başkanlarının fesih hakkının nasıl düzenlendiğini görelim. Almanya Alman Anayasası fesih (Auflösung) yetkisini Federal Başkana vermekle birlikte bu yetkinin kullanılması şartlarını belirlemiştir. Anayasa, fesih hakkının kullanılabileceği iki ihtimal öngörmüştür. Birinci ihtimal Anayasanın 63 üncü maddesinde öngörülmüştür. Bu maddenin üçüncü fıkrasına göre, Bundestag Federal Başkanın önerdiği Şansölye adayını seçmemiş ise ondört gün içinde üye tamsayısının salt çoğunluğuyla bir Federal Şansölye seçmelidir. Ondört gün boyunca yaptığı oylamalarda Bundestag bir Şansölye üye tamsayısının salt çoğunluğuyla bir Şansölye seçememiş ise, ondört günün bitiminden itibaren derhal son bir tur oylama yapılır. Bu turda bir aday, Bundestag ın üye tamsayısının salt çoğunluğunun oyunu almış ise, Federal Başkan onu Federal Şansölye olarak atar (m.63/4). Ancak bu son turda bir aday salt çoğunluğu sağlayamamış ise, Federal Başkan, yedi gün içinde, isterse en çok oy alan adayı Federal Şansölye olarak atar, isterse Bundestag ı fesheder (m.63/4) 92. İkinci ihtimal Anayasanın 68 inci maddesinde öngörülmüştür. Federal Şansölye tarafından istenen güven oylaması Bundestag ın üye tamsayısının salt çoğunluğuyla reddedilirse Federal Başkan, Federal Şansölyenin önerisi üzerine, yirmi bir gün içinde Bundestag ı feshedebilir. Bu süre içinde, Bundestag üye tamsayısının salt çoğunluğuyla yeni bir Federal Şansölye seçerse Federal Başkanın fesih hakkı sona erer (m.68/1). Burada Cumhurbaşkanının fesih tehdidi Bundestag ı ya mevcut Şansölyeyi düşürmemeye, ya da onun yerine yenisini seçmeye zorlar Alman Anayasasının 58 inci maddesi, karşı-imza kuralının 63 üncü maddeye göre Bundestag ın Cumhurbaşkanı tarafından feshedilmesine uygulanmayacağını açıkça öngörmüştür. Bu nedenle Almanya da Cumhurbaşkanının fesih yetkisi karşı-imza kuralına tâbi değildir. 90. Nakleden: Chagnollaud, op. cit., s Chagnollaud, op. cit., s.287, Autexier, op. cit., s Ibid., s.48.

19 DEVLET BAŞKANLARININ GÖREV VE YETKİLERİ 135 Avusturya Avusturya Anayasasına göre, Federal Başkan Nationalrat ı feshetme (Auflösung) yetkisine sahiptir (m.29). Anayasa Federal Başkanın fesih yetkisini sınırlandırmamıştır. Federal Başkan herhangi bir sebeple Nationalrat ı feshedebilir. Ancak Federal Başkan fesih yetkisini aynı nedenle sadece bir kez kullanabilir (m.29/1). Fesihten sonra yeni seçimler yapılır. Nationalrat fesihten en geç yüz gün içinde toplanmalıdır (m.29/1) Avusturya Anayasası Nationalrat ın öz feshini de öngörmüştür. 29 uncu maddenin ikinci fıkrasına göre, normal yasama dönemi bitmeden önce, Nationalrat bir kanunla kendi feshine karar verebilir. Bu şekilde öz fesihten sonra, yeni Meclis ilk toplantısını yapıncaya kadar eski meclisin yasama dönemi devam eder (m.29/3). Belçika Belçika Anayasası sınırlandırılmış, şartları belirlenmiş bir fesih yetkisini krala vermiştir (m.46). Kral fesih yetkisini şu üç durumda kullanabilir: (a) Temsilciler Meclisi (Chambre des représentants), üyelerinin salt çoğunluğu ile Hükûmete güven oyu vermeyi reddetmiş ve Krala üç gün içinde yeni bir Başbakan önermemiş ise (m.46/1-1); (b) Temsilciler Meclisi Hükûmete güvensizlik oyu vermiş, ama aynı anda üyelerinin salt çoğunluğu ile yeni bir Başbakan önermemiş ise (m.46/1-2); (c) Federal Hükûmet istifa etmiş ise Kral Temsilciler Meclisini feshedebilir. Ancak üçüncü ihtimalde, Kralın Temsilciler Meclisini feshedebilmesi için bizzat Temsilciler Meclisinin üye tam sayısının salt çoğunluğunun rızasını alması gerekmektedir (m.46/3). Her üç hâlde de, Temsilciler Meclisinin feshi, Anayasa gereği, Senatonun feshi sonucunu doğurur (m.46/4). Fesih işlemi, kırk gün içinde yeni seçimlerin düzenlenmesi ve iki ay içinde yeni Meclislerin toplantıya çağırılması işlemini de içermelidir (m.46/son). Danimarka Danimarka Anayasasına göre, Parlâmento üyeleri kural olarak dört yıl için seçilirler (sek.32/1). Ancak Kral, yeni seçimlerin yapılması amacıyla her zaman bir ferman (write) yayınlayabilir (sek.32/2). Bu durumda, yeni seçimlere kadar mevcut parlâmento üyelikleri devam e- der; yeni seçimlerden sonra ise boşalır (sek.32/2, 4). Finlandiya Finlandiya Anayasası, Cumhurbaşkanı tarafından Parlâmento seçimlerinin yenilenmesine fesih (dissolution) dememekte, olağanüstü parlâmento seçimleri (extraordinary parliamentary elections) demektedir (m.26) Finlandiya Anayasasına göre, Cumhurbaşkanı, Başbakanın gerekçelendirilmiş teklifi üzerine, parlâmento gruplarını dinledikten sonra, olağanüstü parlâmento seçimlerinin yapılmasına karar verebilir (m.26/1). Bununla birlikte, Parlâmento seçimlerden önce hangi zamanda çalışmalarını bitireceğine karar verir (m.26/1). Fransa Fransız Anayasasına göre, Cumhurbaşkanı Başbakana ve Meclis Başkanlarına danıştıktan sonra Millet Meclisini (Assemblée nationale) feshedebilir (m.12/1). Fesih yetkisi sebep unsuru bakımından sı-

20 DEVLET BAŞKANLARI 136 nırsızdır. Genel seçimler fesihten en az yirmi, en çok kırk gün sonra olur (m.12/2). Millet Meclisi, seçimini izleyen ikinci Perşembe kendiliğinden toplanır (m.12/3). Cumhurbaşkanı fesihten sonra seçimleri izleyen bir yıl i- çinde tekrar fesih hakkını kullanamaz (m.12/son) Fransız Anayasasının 19 uncu maddesi, Cumhurbaşkanının Millet Meclisini fesih işleminin karşı-imza kuralına tâbi olmadığını açıkça öngörmektedir. Bu nedenle Fransa da fesih yetkisi, Cumhurbaşkanı tarafından tek başına kullanılabilen bir yetkidir Fransız Anayasasına göre Cumhurbaşkanı olağanüstü hâl nedeniyle Anayasanın 16 ncı maddesini uygulamaya soktuğu dönemlerde Meclisi feshedemez (m.16/son). Keza fesih yetkisi Cumhurbaşkanına vekâlet edildiği dönemlerde kullanılamaz (m.7/4). Hollanda Hollanda Anayasasına göre Meclislerden her biri Kraliyet Kararnamesi (Royal Decree) ile feshedilebilir (m.64/1). Fesih kararnamesi, üç ay içinde yeni seçimlerin yapılmasını ve seçilen meclisin toplantıya çağırılmasını gerektirir (m.64/2). Eski Meclisin feshi, yeni seçilen Meclisin toplandığı gün hüküm ifade eder (m.64/3). Fesihten sonra seçilen İkinci Meclisin (Second Chamber) yasama döneminin ne kadar olacağı parlâmento kararıyla belirlenir. Fesihten sonra seçilen Birinci Meclisin (First Chamber) yasama dönemi ise, feshedilen eski Meclisin geri kalan görev süresi kadardır (m.64/4). İngiltere 94.- İngiltere de anayasal konvansiyon uyarınca Kraliçe Avam Kamarasını feshetme yetkisi (prerogative of dissolution) ne sahiptir 95. İngiltere de Kraliçenin fesih yetkisi konusunda şu konvansiyonel kurallar vardır: (a) Kraliçe Başbakanın istemi üzerine Parlâmentoyu fesheder 96. (b) Kraliçe, Başbakanın istemi olmaksızın Parlâmentoyu feshedemez 97. (c) Başbakan yasama dönemi içinde fesih zamanını seçme yetkisine sahiptir 98. (d) A- vam Kamarası Hükûmete güvensizlik oyu vermiş ise, Başbakan ya istifa etmeli, ya da Kraliçeden Avam Kamarasının feshini istemelidir. Bu ikinci ihtimalde Hükûmet yeni seçimlere kadar görevde kalır 99. (e) Kural olarak Kraliçe Başbakanın fesih istemini reddedemez. Ancak bazı durumlarda Kraliçenin fesih istemini reddedebileceği kabul edilmektedir. Örneğin yeni seçimlerde seçimi kaybeden iktidardaki partinin Başbakanı derhal Avam Kamarasının feshini isterse, bu istem Kraliçe tarafından reddedilebilir 100. Keza, genel seçimlere gitmeden Avam Kamarasının çoğunluğunun güvenine sahip 94. Hood Phillips ve Jackson, op. cit., s ; De Smith ve Brazier, op. cit., s Hood Phillips ve Jackson, op. cit., s.150; De Smith ve Brazier, op. cit., s Hood Phillips ve Jackson, op. cit., s Ibid. 98. Ibid. 99. Hood Phillips ve Jackson, op. cit., s De Smith ve Brazier, op. cit., s.117.