Önsöz. Bundan evvel bir kalp fakat bin düşünce vardı. Şimdi hepsi oldu; Lâ ilâhe illallah. Fahreddin-i Irâkî

Transkript

1 Önsöz Bundan evvel bir kalp fakat bin düşünce vardı. Şimdi hepsi oldu; Lâ ilâhe illallah. Fahreddin-i Irâkî Bu kitap, on yıllık araştırmamı metafizikî nitelikteki sûfî eserlerinde bulunabilecek bazı anahtar temalarda toplamıştır. Kitapta kullandığım yöntem, müelliflere teker teker odaklanarak sûfî metafizikî evreninin geniş manzarası içinde bu yazarların bazı konulara yaklaşımlarını açıklamaktır. Tasavvufun bazı temel sembol ve kavramlarına (ilm-i ilâhînin tabiatı, kalbin anlamı, nefsin ölümü, Allah a giden yolda aşkın dönüştürücü gücü gibi) eğilirken, metafizikî sûfî dünya görüşünün birçok çıkarımlarına da detaylıca değinilmiştir. Okuyucu bu eserde, ölümün bir uyanma çeşidi olarak açıklanmasından tutun da güncel ihtiyaçlarla ilgili bir şekilde İslâmî kozmolojiye ve insana dair mevzûlara kadar birçok tartışmayı bulabilecektir. Kitaptaki makaleler 2005 ile 2013 yılları arasında çeşitli akademik dergilerde İngilizce olarak yayımlanmış ve şu şekilde sıralanmıştır: 1. Bölüm: Islam and Christian-Muslim Relations 16.4 (2005); 2. Bölüm: Journal of Islamic Philosophy 2 (2006); 3. Bölüm: Journal of the Muhyiddin Ibn Arabi Society 41 (2007); 4. Bölüm: Mawlana Rumi Review 1 (2010): ÖNSÖZ 9

2 5. Bölüm: Mawlana Rumi Review 4 (2013); 6. Bölüm: Journal of the Muhyiddin Ibn Arabi Society 38 (2005); 7. Bölüm: Islam & Science (Islamic Sciences) 5/1 (2007); 8. Bölüm: American Journal of Islamic Social Sciences 25.3 (2008). Yüce gönüllü öğretmen Cemâlnur Sargut, 2012 yılında Ankara da düzenlenen unutulmaz Hacı Bayrâm-ı Velî konferansına beni davet etmeseydi bu kitap hiçbir zaman meydana gelmeyecekti. Cemâlnur Hanımın mânevî cömertliğinin ve muhabbetinin bu kitabın içeriğinde birçok farklı şekilde tecessüm ettiğini söylemeye gerek bile yoktur ve ayrıca eserime duyduğu güvenden ötürü kendisine minnettarım. Nefes Yayınevi nin arkasındaki beyinlerden Muvaffak Erman Yılmaz a bu kitap için teşviklerinden ötürü ve makalelerin İngilizce den Türkçe ye tercümesinin zorlu görevini üstlenen Kadir Filiz e teşekkür ederim. MOHAMMED RUSTOM SÛFÎ METAFİZİĞİ 10 Sûfî metafiziğine girmemi mümkün kılan tüm akademisyenlere, arkadaşlara ve aileme lâyıkıyla teşekkür etmek için ayrı bir sayfaya ihtiyacım olacak. Husûsen; William Chittick e, Sebastian Günther e, Atıf Halil e, rahmetli Michael Marmura ya, Seyyid Hüseyin Nasr a ve Maria Subtelny e teşekkür ederim. Eşim Nosheen ve çocuklarım, sûfi metafiziğinin gerçek gayesi olan erdemli bir hayata pencere açtılar. Kitabı oluşturan makaleler, hocam ve arkadaşım Todd Lawson un ehil rehberliğinden bir şekilde müstefit kılındılar. Sûfî Metafiziği nin zihnî arka planında Todd Lawson un mevcudiyeti ve sürekli desteği, eserin daha anlaşılır bir yapıda sunulmasını sağlamıştır. Mohammed Rustom Ottawa, Ontario Kasım 2013

3 Sülemî nin Fâtiha Tefsirinde Mârifetin Biçimleri Hakâikü t Tefsir adıyla bilinen Kur ân-ı Kerîm tefsiri, tasavvufî tefsir tarihinin ilk safhasında Nişapur dan bir sûfî, Ebû Abdurrahman Sülemî tarafından yazılmıştır ve bu yüzden de erken dönem mistik Kur an tefsirleri açısından önemli bir kaynaktır. 1 Alan Godlas, Sülemî nin Hakâik inin, Araisü l Beyan ın müellifi Ruzbihan Baklî gibi birçok mistik Kur an müfessirini etkilediğini söylemektedir. 2 Günümüzde, Sülemî nin büyük tefsiri Hakâik ve küçük tefsiri Ziyâdat, Hakâikü t Tefsir hakkında birçok önemli çalışma yapılmıştır. 3 Sü- 1 Böwerin (1996a) tefsir faaliyetini beş safhaya ayırmaktadır (s ). Bu safhalardan ilki de iki bölüme ayrılmaktadır ve Sülemî nin tefsiri ikinci bölümdedir. Tasavvufî tefsirlerinin tarihi ve gelişimi Alan Godlas ın al-tafsir al-sufi isimli eserinde bulunabilir. İleride yayımlanacaktır: Encyclopedia Iranica (Godlas, Sufi Koran commentary: a survey of the genre at islam/suftaf/tafsuftoc.html), Bowering (1989) and Habil (1987). Daha detaylı çalışmalar için Ateş (1974) ve Nwyia (1970). 2 Godlas ın yayımlanacak makalesine bkz. The elementary phase: the forebears, and Solamî and his sources. Aynı kaynakta, makalemizin konusu olan Sülemî nin Fâtiha Tefsiri, Safavî devrinde İsnâaşerîyye nin tefsirlerini de etkilemiştir. Ruzbihan Baklî ye ilişkin olarak, Godlas Arais isimli eserinin tenkitli baskısı hakkında çalışmaktadır. 3 Böwering, Ziyadât ın (Sülemî, 1995) Bosna da bir kütüphanede bulduğu tek bir nüshasına dayanan baskısını yapmıştır. Aynı zamanda, Sülemî nin Hakâik inin tenkitli baskısı için de çalışmaktadır. Hakâik in bir edisyonunun Seyyid İmran tarafından yapıldığını bildirmekte de fayda vardır ve ayrıca bu edisyonda on ikinci sûre bulunmamaktadır (Sülemî, 2001). Sülemî nin tefsirleri üzerine yazılan makaleler için bkz: Bowering (1991; 1996a; 1996b, esp. Sülemî nin Fâtiha Tefsirinde Mârifetin Biçimleri 11

4 lemî nin tefsirleri, tasavvuf büyüklerine atfedilen Kur ân ın sûfî yorumlarının bir çeşit derlemesi olduğundan dolayı, tasavvuf büyüklerine ait tefsirlerden bazıları Hakâik ten çıkartılıp müstakil eserler olarak kullanılmıştır. 4 Sülemî nin tasavvufî Kur an yorumlamasını inceleyen literatüre katkıda bulunmak için bu makalenin yaklaşımı iki yönlü olacaktır. Fâtiha Sûresi nin Müslümanların günlük hayatındaki merkezi ehemmiyetinden ve Fâtiha Sûresi nin başka birçok tasavvufî tefsire konu olmasından dolayı Sülemî nin Hakâik teki Fâtiha Sûresi tefsirini, ilk olarak yapı ve içerik yönünden inceleyeceğiz. Bu sûrenin tefsiri, tasavvufî tefsirlerin bir derlemesinden ziyade Sülemî nin alıntıladığı diğer yorumlarda da karşımıza çıkan mârifet mefhumu hakkında Sülemî nin kendi duruşunu yansıtan bir tefsir olarak okunabilir. 5 Başka bir ifadeyle, Sülemî nin tefsirini sadece bir derleme olarak değil, eşsiz bir terkip olarak okuyacağım. MOHAMMED RUSTOM SÛFÎ METAFİZİĞİ 12 Saniyen, Fâtiha Tefsiri nden seçilmiş bir tercüme makalenin sonuna eklenecektir. Bu tercümenin, Sülemî nin tefsirinde pp ; 2001, esp. pp ). Hakâik üzerine yazılan şahsi yorumlar için 4. nota bakınız. Hakâik hakkında yazılan tek monografi Süleyman Ateş e aittir (1969). 4 (Nwyia, 1968a), Nürï (Nwyia, 1968b), Ibn c Ata (Nwyia, 1973, pp ) and Hallaj (Massignon, 1968, pp ) gibi ufak tefsir risâlelerinin edisyonu yapılmıştır. Bu dört tefsir, Purjavadï de (1369, pp ) geçmektedir. Nwyia nın İbn Atâ tefsirinin dışında, Richard Gramlich tarafından İbn Atâ ya atfedilen tefsirin tamamı Almanca ya tercüme edilmiştir (Gramlich, 1995, s ). 5 Fredrick Colby, Sülemî nin diğer eserlerine benzer bir şekilde yaklaşmıştır (Colby, 2002 ve şöyle demiştir: Bu eserde, Sülemî nin mîraç hâdisesi hakkındaki eserini, Sülemî nin tasavvufî vecizeler yoluyla geliştirdiği dört temel detayın üzerinden inceleyeceğiz. Bu dört temel miraç teması Sülemî nin kendi mistik ve teolojik gündemine yansımıştır; Sülemî, mîraç ve isrâ hâdiseleri hakkındaki tasavvufi tefsirlerin ve genel İslâmî görüşleri kaynaştırmıştır (s ). Colby, hâlihazırda Sülemî nin Mîraç Risâlesi ni yayına hazırlamaktadır.

5 bulunan çok sayıdaki bâtınî yorumu ve tasavvufî temaları okuyucu için ortaya çıkaracağını ümit ediyorum. 6 Sülemî nin Fâtiha Tefsiri: Yapı ve İçerik 7 Moshe Idel in (Idel, 2000, s. 88) İncil e uyguladığı, Zohar (Yahudi mistisizminin temel metinlerinden birisi) tarafından kastedilen çok anlamlı yaklaşım, Sülemî nin Hakâik isimli eserindeki yorumlara da uygulanabilir. Sülemî tefsiri, Kur ânî kelimelerin harflerinin sembolik yorumlamalarına değinen birtakım ifadeler de içermektedir. Fâtiha Sûresi ndeki bu tür yorumlar genellikle besmele, hamdele ve Allah ism-i şerîfine dayanmaktadır. Özlü bahisler, hikâyeler ve daha genel olarak etkileyici ifadeler ise Kur ânî kelimelerden ve cümlelerden gelmektedir. Bu durum Gerhard Böwering tarafından şöyle anlatılmaktadır: Dinleyici bu (Kur ânî) ilkelerle, kendi şahsî tecrübesinin içeriğinden doğan imgeler demetini ilişkilendirmektedir. Bu imgeler Kur ânî ilkelerle birleşmekte ve ifadesini, yorumlarda yoğun ve kısa bir şekilde kağıda dökülen bahislerde bulmaktadır. (Böwering, 1991, s. 51) 6 Aslında, İngilizce ye tercüme edilen tasavvufî Kur an tefsirlerinin ana kaynaklarının sayısı azdır. Buna bir istisna olarak Câfer-i Sâdık ve Tusterî nin tefsirlerinden önemli tercümelerin yapıldığı eseri zikredebiliriz (Michael Sells, 1996). 7 Bu çalışma British Musuem daki el yazmasına göre yapılmıştır ve bu el yazması hâlihazırdaki en geçerli olanıdır. Buradaki ve ek bölümündeki Sülemî tefsirlerinin tercümesinin lafzî bir şekilde yapıldığını belirtmeliyim. Sülemî nin metnindeki iletişim biçimini koruyarak bazen kelime ve ifade eklemesinde bulundum. Bunun sebebi Arapça daki ifadelerin bu şekilde düşünülmesi ve Arap dilindeki ifadelerin derinliğinin genellikle bu tür ayrıntılara girmeyi gerektirmesidir. Sülemî nin Fâtiha Tefsirinde Mârifetin Biçimleri 13

6 Kur an dan ve hadisten alıntıların, Fâtiha nın mistik yorumları için misallere dâhil edilmesi, bazı mistiklerin yorumlarında görülebilmektedir fakat Sülemî de buna benzer bir teşebbüsü görememekteyiz. 8 Dahası Fâtiha âyetlerinin tefsirlerinin birçoğu; Harrâz, Cüneyd, İbn Atâ, Câfer-i Sâdık gibi çokça alıntılanan büyüklere ait olsa da anonim olarak görünmektedir. 9 Buna ilaveten, her âyet sırasıyla besmele ve hamdele ye yönelik yorumların çoğunluğu ile yorumlanmıştır. Bilindiği üzere, besmele nin içinde Allah ismi en geniş şekilde ele alınmaktadır. MOHAMMED RUSTOM SÛFÎ METAFİZİĞİ 14 Sülemî nin sesi, Fâtiha Tefsiri boyunca nadiren duyulmaktadır ve bu durum Hakâik in ve bahsettiğimiz küçük tefsirlerin -Ziyâdat- tamamında geçerlidir. Hakâik teki Fâtiha tefsirinin yalnızca bir yerinde, Sülemî ileri sürdüğü yorumlardan birisinin sahici olup olmamasına dair muğlaklığını açıkça belirtmektedir. Besmele nin tefsirinde, besmelenin harflerinin Hazreti Peygamber e atfedilen sembolik bir yorumunu aktarırken bu durum vuku bulmaktadır: Hazreti Peygamber, Allah ona ve ailesine salat u selâm eylesin -eğer sahici (sahha) 8 Fâtiha Sûresi nde seb an minel mesânî (Hicr, 87), yani mealen tekrarlanan yedi ifadesi geçmemesine rağmen buradaki ifadenin Fâtiha ya dair olduğu tefsirlerde geçmektedir. Bu mesele için bkz. Ibn Kesîr (1999, cilt 3, s. 202), Nwyia (1970, s. 161) ve bu âyetin kısa yorumu için: Celâleddin Suyûtî ve Celâleddin Mahallî (2003). Sülemî nin tefsirinde, bu ifade Câfer-i Sâdık tarafından şu şekilde yorumlanmıştır (Fransızca tercümesi): la Bonne direction (huda), le don de la prophetie, la miseri- corde, la pitie, l amitie et la sociabilite, le bonheur, la quietude (sakına) et le Coran glorieux qui contient le Nom supreme de Dieu (quoted in Nwyia, 1970, p. 161). 9 Harrâz ve Cüneyd in tefsirleri, Câfer-i Sâdık ve İbn Atâ nınkiler gibi tek bir eserde toplanmamıştır fakat bir kısmı toplu bir şekilde basılmıştır: Rasa il (1967) ve Kitab al-sidq (1975, Al-tariqa ilâ Allah, 1964 ve Kahire, 2002) ve Arberry (1937). Böwering in danışmanlığında Nada Saab, Yale Üniversitesi nde Harrâz ın mistik dili üzerine bir tez yazmıştır ve bu çalışma Cüneyd in risâlelerini de içermektedir. Bu esere dair inceleme yazısı Josef van Ess tarafından yazılmıştır: Oriens 20 (1967), s Cüneyd in Kitabü l Fenâ ve diğer risâlelerini Sells tercüme etmiştir: (1996, pp ).

7 ise- be harfinin onun Behâ sı, sin harfinin onun Senâ sı ve mim harfinin onun Mecdi olduğunu bildirmiştir (British Musuem (BM), O. 9433, fol. 2b). 10 Bu şüphe ifadesinin Sülemî nin asıl konumuna ışık tutmasıyla ortaya çıkaracağı şey, tefsirinde sunulan mistik yorumu ile karşılaştırılınca anlamak zordur. Hakâik, 8. yüzyıldan 11. yüzyıla kadar erken dönem tasavvufî tefsirleri için kaynak bir kitap olarak birçok şeyh tarafından yorumlanarak okunmasına rağmen, yukarıdaki şüphe ifadesi, Sülemî nin kendi mistik konumuna dair bir ipucu verdiği görülmektedir. Bir şüphe ifadesine dayanarak bu iddiayı desteklemek zor olacaktır, fakat Sülemî tarafından sunulan mistik yorumların yakın bir okuması, Sülemî nin olabildiğince mahrem olan kendi mistik konumunu bu yorumlardan çıkarmaya imkân verecektir. Hakâikü t Tefsir i bu yolla okumak, Sülemî nin tertip tekniğiyle ezoterik yorumların nasıl bir araya geldiğini ve tefsirinde alıntıladığı sûfî büyüklerinin ağzından kendisini nasıl duyurduğu hakkında bize çok şey söyleyebilmektedir. Sülemî nin kendi derlediği ezoterik yorumların nasıl anlaşılması gerektiğine dair bir şey dememesi, yukarıda anlattığımız okumanın Hakâik için geçerli bir yaklaşım olduğunu desteklemektedir. Aslında bu meseleye dair bakmamız gereken tek yer, tefsirin mukaddimesinde Sülemî nin belirttiği kısa görüşüdür. Tefsirin mukaddimesinde Sülemî, kendi devrine kadar kimsenin hakîkat lisanına göre bir tefsir derleyemediğini söylemektedir (a.g.e., fol. 1b). Sülemî, İbn Atâ ve Câfer-i Sâdık gibi tasavvuf büyüklerine atfedilen 10 Aynı yorum Sülemî nin öğrencisi Kuşeyrî tarafından altı ciltlik meşhur tefsirinde de yapılmıştır (1968, c. 1, s. 52). Süleyman Ateş (1969, s. 110), aynı örneği Sülemî nin Hakâik teki tefsir yönteminin geniş tutumu bağlamında vermiştir. Bu Türkçe eserin içeriğinin okunmasında bana yardım eden Maria Subtelny ye çok teşekkür ederim. Sülemî nin Fâtiha Tefsirinde Mârifetin Biçimleri 15

8 MOHAMMED RUSTOM SÛFÎ METAFİZİĞİ 16 dağınık ve sırasız mistik Kur an tefsirleri olduğunu belirtmektedir, fakat Sülemî, turuk-u âlinin diğer büyüklerine atfedilen sözleri de derleyerek bu boşluğu doldurmak için yola çıkmıştır. Bu yeni tefsire ilişkin olarak Sülemî, tefsirdeki sûreleri kabiliyetinin en üst noktasına göre sunduğunu söylemektedir (a.g.e.). Bu tür ilgi çekecek bilgilerin yanında Sülemî, tefsirin yapılabileceği dört hissin olduğunu bildiren ve Câfer-i Sâdık a atfedilen bu sözden de bahsetmektedir: İbâret, işâret, letâif ve hakâik (a.g.e., fol. 2a). 11 Dördüncü Halîfe Hazreti Ali ye atfedilen benzer bir söz de vardır ve İmam Ali nin Peygamber in vefatından sonra vahyin devam edip etmeyeceği sorusuna verdiği cevapta bu söz ikinci kere alıntılanmaktadır. Beklenildiği üzere İmam Ali soruya olumsuz cevap vermektedir fakat Peygamber in ölümünden sonra devam edecek şeyin insanların Kur ân ı anlaması olduğunu da eklemektedir (a.g.e., fol. 2a). Hazreti Ali ye atfedilen bu ikinci söz, bir otorite olma iddiası yönünden daha fazla vazife görmektedir çünkü Kur ân ı başkalarından daha iyi anlayanlar sûfîlerdir ve bu yüzden de Nebevî mirasın gerçek vârisidirler. Kur ânî hislere dair Hazreti Ali ve Câfer-i Sâdık a atfedilen sözler, Sülemî nin kullandığı hususî bir hermenötik yöntemin dile getirilmesi olarak bir görev icra etmemektedir. Aslında, Hakâik te sunulan yorumlar tabiatı bakımından ezoteriktir ve işte bu yüzden Câfer-i Sâdık ve İmam Ali nin Kur ânî hislere dair bu ifadeleri, Hazreti Ali nin Peygamber den sonra vahyin devamı hususunda verdiği cevap gibi aynı ışıktan görülebilir. 11 Yahudi ve Hıristiyan tefsirlerindeki dört noktalı hissin, Câfer-i Sâdık a atfedilen bu dört açıklama hissini etkilediği iddia edilmektedir. Fakat Böwering in de belirttiği üzere (2003), İslamî tefsir ile Hıristiyan ve Yahudi tefsirleri arasında doğrudan böyle bir ilişki bulunmamaktadır.

9 Sülemî nin Fâtiha Tefsirinde Mârifetin Biçimleri Kendini bilen Rabbini bilir (men arefu nefsehû fakad arefe Rabbehû): Bu hadis, kişinin kendini bilmesinin Tanrı yı bilmesine sevk edeceğini bildirmektedir. Benzer bir ilkeyi Plotinus ta, öğrencileri Porphyry ve St. Augustine de de görüyoruz. Bu filozoflar, ünlü Delfik düstur, Kendini bil cümlesini yorumladıklarında kendini bilmekle insanın Tanrı yı bilebileceğini ifade etmişlerdir (Augustine, 1992, p. 180, n. 1). 12 Tasavvufî gelenekte, kendini bilme düşüncesinin mârifet için bir anahtar olduğu kanıksanmıştır fakat aynı zamanda sûfîler, mârifeti başka türlü de açıklamışlardır. Tasavvufun gelişim dönemi, birtakım farklı mârifet tanımlarına ev sahipliği yapmıştır. Mârifet, bu zamanlarda Hucvirî nin Keşfü l Mahcûb isimli eserinde şeklî bilgi, yani ilimden farklı bir tanım almıştır (Hucvirî, 1976, s ), 13 Muhâsibî nin Riâya fi Hukuk unda kişinin ölümü hakkındaki belirsizliğin bilgisi bakımından tanımlanmıştır (Sells, 1996, s. 818). Hakim Tırmizî nin Hatmü l Evliyâ sında ise yukarıdaki şekilde, iki kısma ayrılmıştır (Renard, 2004, s ). Hepsinden önemlisi, mârifet mefhumu sıklıkla diğer sûfî mefhumlarla da tanımlanmıştır. Renard ın yaptığı mârifet mefhumunun İslâmî mistik geleneklerde gelişimi araştırmasına göre, bu mefhum yakîn, fenâ, hayret, haşmet olarak tanımlanmıştır 12 Bu Delfik düstur ile yukarıda belirtilen hadîse dair şu açıklamalar dikkat çekicidir: Delfik kâhinin söylediği Kendini bil sözü ile İslâm Peygamberi nin söylediği Kendini bilen Rabbini bilir sözü, insanın bütün eşyanın ölçüsü olan dünyevî bir mahlûk olmasından ötürü değil, insanın bütün eşyanın ölçüsü olan arketipik hakîkatin bir yansıması olmasından ötürü doğrudur. (Nasr, 1989, s. 167). 13 Nicholson tercümesinin dışında, Hucvirî nin mârifeti açıkladığı bölümler John Renard tarafından erken dönem tasavvuftaki mistik bilgiye dair yayınladığı eserde çevrilmiştir. (2004, s ). Sülemî nin Fâtiha Tefsirinde Mârifetin Biçimleri 17

10 (a.g.e.,s ). Aynı zamanda, keşf ve vücûd olarak da tanımlanmıştır (Nwyia, 1970, s ). 14 MOHAMMED RUSTOM SÛFÎ METAFİZİĞİ Sülemî nin Hakâik teki Fâtiha Tefsiri ni yakın bir şekilde inceledikten sonra, Sülemî nin kendisinden önceki büyüklerin verdiği mârifet tanımlarını göz önünde bulundurması ve bu tanımlardan hangisini en geçerli gördüğünü belirtmemesi daha açık bir hale gelmiştir. Mârifet hakkında açık veya kapalı bir şekilde konuşan bu mistik yorumları ustaca bir araya getirmiştir. Bunu yaparak, mistik bilginin tabiatını ilgilendiren birçok nüansı meydana çıkarabilmiştir ve bu nüanslar, başka türlü fark edilemeyecektir. Aslında tam da bu nüanslarla Sülemî nin kendi konumu ortaya çıkmaktadır. Fâtiha Tefsiri nde temel olarak mârifetin üç biçiminin altı çizilmiştir. Bazı âyetlerin yorumu; Tanrı nın Kendisine hamd etmesine dair bilgiye sûfînin sahip olması vasıtasıyla eşsiz bir mistik bilgiyi ortaya çıkarmaktadır. En göze çarpan mârifet tanımı şekli ise fenâ ve hayret ile eşleştirilen tanımlardır. Diğer yorumlar mârifet hakkında olmayıp, âriflere dair olsa da ara sıra mârifet mefhumuna ilişkin îmâlı başka referanslar da görebiliyoruz. Böyle durumlarda mistik bilgi mülâhazaları, Sülemî tarafından alıntılanan yorumcular tarafından varsayılmaktadır. Biz de ilk olarak bu tür metin içinde îmâ edilen mârifet mülâhazalarını gün yüzüne çıkaracağız ve akabinde daha somut tanımlara döneceğiz. Müşâhede ve Ubûdiyet (Kulluk) Ârifler, diğer insanların pay almadığı özel bir bilgi türüne sahip olduklarından hem bu hem de öteki dünyada diğer Tasavvufî gelenekte mârifetin farklı yollarla açıklanmasına dair bkz. Rıza Şah-Kazemî (2002).