Hayatta Kalma Belleği: Hayatta Kalma Süreci Etkisi ve Kuramsal Yaklaşımlar

Transkript

1 ARAŞTIRMA MAKALESİ Hayatta Kalma Belleği: Hayatta Kalma Süreci Etkisi ve Kuramsal Yaklaşımlar n Filiz SAYAR* * Cumhuriyet Üniversitesi Psikoloji Bölümü Yazışma adresi: Filiz Sayar, Yrd. Doç. Dr. Cumhuriyet Üniversitesi Psikoloji Bölümü, sayar.flz@gmail.com ABSTRACT ÖZET Hayatta kalma bağlamının diğer derin kodlama koşullarına (bir yere taşınma koşulu, kendini referans alma veya kelimelerin hoşluğunu değerlendirme koşulu gibi) kıyasla belleği güçlendirici (mnemonic) etkisi hayatta kalma süreci etkisi olarak tanımlanmaktadır. Bu bellek üstünlüğü birçok araştırmada gösterilmiş olsa da, bu etkinin altında yatan mekanizmanın nasıl işlediğine dair farklı açıklamalar yapılmaya devam etmektedir. Bu bağlamda, bu mekanizmanın nasıl işlediğini açıklayan kuramların ve dolayısıyla araştırmaların gözden geçirilmesi bu makalenin temel konusunu oluşturmaktadır. Birçok araştırmada, belleğin doğal seçilim ilkesiyle evrimleştiği kabul edilmekle birlikle, Nairne ve arkadaşlarının aksine (2007) hayatta kalma sürecinin evrimsel atalarla olan bağından dolayı değil, doğal olarak genel bellek süreçlerini (kodlamada detaylandırıcı zenginlik, ayırt edici süreç, uyarana özgü ve ilişkisel süreç, kendini referans alma süreci) içerdiğinden dolayı böyle bir bellek üstünlüğü yarattığı savunulmaktadır. Anahtar Kelimeler: hayatta kalma belleği, hayatta kalma süreci etkisi, hatırlama Mnemonic effect of survival context compared to other deep-encoding conditions (moving, selfreferencing or pleasantness) is defined as the survival processing effect. The memorial advantage of survival processing has been shown in many research studies, but discrete explanations for its proximate position continue to be offered. In this context, the review of the theories and research that describe how this mechanism is processing constitutes the main topic of this article. In many research, while it was accepted that memory has evolved through natural selection principle, unlike Nairne et al (2007), it was asserted that survival processing not because of the bond with ancestral origins, because it naturally recruites general memory processes (i.e., elaborative and distinctive processing, itemspecific processing, relational processing and self-referencing) it creates such a memory advantage. Key Words: adaptive memory, survival processing effect, recall Hayatta kalma belleği, uyuma ve dolayısıyla hayatta kalmaya yönelik bilgiyi sürdürmek için gelişen ve evrimleşen bellek süreçlerini içermektedir. Bu bellek ile ilgili olarak Nairne ve arkadaşlarının (2007) yaptıkları araştırmalar son yıllarda belleğin uyumsal işlevine yönelik ilgiyi artırmada oldukça etkili olmuştur. Bu araştırmacılar, oluşturdukları hayatta kalma paradigmasına göre, katılımcıları üç farklı koşulda (hayatta kalma, taşınma ve hoşluk) test etmişlerdir. Hayatta kalma koşulundaki katılımcılara hayatta kalmaya yönelik bir senaryo; taşınma koşulundaki katılımcılara ise yabancı bir yere taşınma konulu bir senaryo okunduktan sonra her koşulda verilen aynı kelime listesindeki her bir kelimenin bu senaryolara ne kadar uygun olduğu sorulmuştur. Hoşluk koşulundaki katılımcılardan ise, yine aynı kelime listesindeki her bir kelimenin hoşluk derecesini bildirmeleri istenmiştir. Tüm koşullarda 5 li Likert tipi bir ölçek kullanılarak kelimeler değerlendirildikten sonra, katılımcılara tüm koşullarda sunulan kelime listesine yönelik 40 sürpriz bir serbest hatırlama testi verilmiştir. Araştırma sonunda, hayatta kalma koşulundaki katılımcıların bellek performansının diğer iki koşuldaki katılımcılara göre daha iyi olduğu gözlenmiştir. Araştırmacılar bu sonuçlardan, insan belleğinin özellikle uyuma yönelik bilgiyi geri getirmeye uyarlanarak geliştiği ve evrimleştiği sonucuna ulaşmışlardır. Nairne ve Pandeirada (2008) bellek sistemlerimizin doğal seçilim aracılığıyla uyuma yönelik bilgiyi işleyerek evrimleştiğinden dolayı insan belleğinin evrimsel ataların mirasını taşıması gerektiğini ileri sürmektedir. Bu bağlamda, insan belleği hayatta kalma amacıyla uyuma yönelik bilgiyi daha çok hatırlamakta ve böylece hayatta kalma bağlamı diğer derin kodlama koşullarına göre daha üst düzeyde bir bellek avantajı sağlamaktadır. Örneğin, yiyeceğin yeri ya da yırtıcı hayvanın görüntüsü gibi uyuma yönelik bilgileri diğer uyuma yönelik olmayan bilgilere göre daha çok hatırlama olasılığımız bulunmaktadır. Nairne ve arkadaşlarına (2008) göre, hayatta kalma

2 süreci hayatta kalmaya yönelik bilgiyi işlemden geçirdiğinden belleğin en iyi kodlama yöntemlerinden biridir. Hayatta kalma sürecinin sağladığı bu hatırlama avantajı ve dolayısıyla sahip olduğu bellek güçlendirici (mnemonic) değeri hayatta kalma süreci etkisi olarak tanımlanmaktadır. Hayatta kalma bağlamının bellek performansı üzerindeki bu güçlendirici etkisi birçok araştırma tarafından gösterilmiştir. Örneğin, resimlerin uyaran olarak sunumunda, Otgaar ve ark. 2010; aynı kategorideki sözcüklerin hayatta kalma ve hoşluk koşullarında, Nairne ve Pandeirada 2008; hırsızlık senaryosunun sunulduğu koşulda, Kang ve ark. 2008; doğal ortam ve şehir hayatı senaryolarının karşılaştırılmasında, Weinstein ve ark. 2008; liste-içi ve listeler arası desenlerin kullanımında, Burns ve ark. 2013; farklı gelişim aşamalarında, çocuk ve yetişkinlerde Aslan ve Bäuml 2012, Howe ve Otgaar 2013, Otgaar ve ark. 2013; farklı geri getirme koşulları olarak hatırlama ve tanıma testlerinde, Nairne ve ark. 2007). Bu araştırma sonuçlarıyla hayatta kalma süreci etkisinin güçlü bir olgu oluşu gösterilmiş olsa da, bazı araştırmalarda farklı yönde veriler de elde edilmiştir. Örneğin, bu etki yüzlerin uyarıcı olarak kullanıldığı koşulda gözlenmemiştir (Savine ve ark. 2011). Diğer yandan bu etki, şehirlerde yaşayan ev hanımlarında görülürken, köylerde yaşayan ev hanımlarında gözlenmemiştir (Sayar 2014). Diğer bir sınırlayıcı sonuç ise, hayatta kalma koşulunda doğru hatırlama oranının artmış olmasına rağmen yanlış hatırlamanın da artmış olarak gözlenmesidir (Otgaar ve Smeets 2010). Ayrıca, açık bellek görevlerinde hayatta kalma süreci avantajı görülürken, örtük bellekte böyle bir bellek etki bulunmamıştır (McBride ve ark. 2013, Tse ve Altarriba 2010). Bu etkinin yaşlı bireylerde görülüp görülmediğiyle ilgili çelişkili araştırma sonuçları bulunmaktadır. Bir araştırmada, çocuk ve yetişkinler hayatta kalma koşulunda daha fazla sözcük hatırlarken, yaşlılarda ise böyle bir etki görülmemiştir (Otgaar ve ark. 2014). Diğer yandan, Nouchi (2012) yaşlı ve genç bireyleri karşılaştırdığı araştırmasında gençlerde daha fazla görülmüş olsa da, her iki grubun da hayatta kalma etkisi gösterdiğini bildirmiştir. Başka bir araştırmada ise, bilişsel sağlıklı olan ve olmayan yaşlı bireyler bu etki açısından karşılaştırıldığında sağlıklı olan yaşlı bireylerin hayatta kalma etkisi gösterdikleri bulunmuştur (Pandeirada ve ark. 2014). Alanyazında, hayatta kalma belleği ve dolayısıyla hayatta kalma süreciyle ile ilgili iki tür açıklama yapılmaktadır: Bunlardan biri neden sorusuna yönelirken, diğeri ise nasıl sorusuna gönderme yapmaktadır. Nairne ye (2014) göre, genelde, evrimleşen özelliğin açıklanmasında evrim kuramcıları kafa karışıklığı yaratmamak şartıyla her iki açıklamanın da gerekli olduğu konusunda ortak bir fikre sahiptir. İnsan belleğinin neden seçici olarak uyuma yönelik bilgiye uyarlanarak evrimleştiği (evrimleşiyor olduğu) hakkındaki soruya alanyazında uzlaşılmış nedensel açıklamalar (ultimate explanation) yapılmış olsa da, hayatta kalma belleğiyle ilgili bu sürecin nasıl gerçekleştiğine ait soruya yapılan açıklamaların (proximate mechanism) tartışmalı olduğu görülmektedir. Yani, hayatta kalma bağlamı bellek performansını nasıl arttırmaktadır, bu bellek üstünlüğünün altında yatan mekanizma nasıl işlemektedir sorularıyla ilgili alanyazında farklı kuramsal yaklaşımlar bulunmaktadır. Bu bağlamda, bu makalenin temel konusunu hayatta kalma süreci etkisinin altında yatan mekanizmaya yönelik kuramsal açıklamalar oluşturmaktadır. Bu kuramsal yaklaşımlardan birisi, Kroneisen ve Erdfelder (2011) tarafından yapılmıştır. Bu araştırmacılar, hayatta kalma süreci etkisi altında yatan mekanizmayı kodlama sırasındaki uyaranların detaylandırıcı işlem zenginliğine (elaborative processing) sahip olmasıyla açıklamışlardır. Buna göre, hayatta kalma bağlamı, diğer kodlama koşullarına göre daha fazla detaylandırıcı veri sağlayarak dolayısıyla bellek performansını arttırmaktadır. Bu görüşlerini test etmek için bu araştırmacılar, katılımcıların belleklerini standart hayatta kalma senaryosu ile hafifletilmiş hayatta kalma senaryosu açısından karşılaştırmışlardır. Tipik hayatta kalma senaryosunda yiyecek ve diğer ihtiyaç malzemelerinin bulunmasında sorun yaşandığı, yırtıcı hayvanlardan korunmak zorunda olunduğundan bahsedilirken, hafifletilmiş versiyonda ise sadece su sıkıntısının olduğu okunmuştur. Sonuçta, hafifletilmiş senaryoda zengin detaylandırıcı kodlama fırsatı azaltıldığından bu koşulda hayatta kalma süreci etkisi görülmezken, standart senaryonun verildiği koşulda gözlenmiştir. Bu bağlamda, araştırmacılar bu araştırma sonuçlarıyla kuramsal yaklaşımlarını destekleyici kanıtlar elde etmişlerdir. Diğer yandan, Kroneisen ve ark. (2013) hayatta kalmayla ilgili görevlerin zihinsel imgelemi de arttırdığını ileri sürerek bu görüşlerini sınamak için interaktif zihinsel imgeleme görevi ve hayatta kalma temelli görevle katılımcıların bellek performansını karşılaştırmışlardır. İnteraktif zihinsel imgeleme görevinde hayatta kalma ve taşınma konulu senaryolar okunduktan sonra katılımcılardan sunulan sözcük listesindeki her bir sözcüğü senaryo bağlamında imgeleyip, ne kadar kolay imgelendiğini değerlendirmeleri istenmiştir. Sonuç olarak, interaktif imgeleme koşulunda hayatta kalma avantajı görülmezken standart hayatta 41

3 kalma senaryosu koşulunda bu avantaj gözlenmiştir. Böylece, bu sonuçlar hayatta kalma bağlamının zengin kodlama fırsatı yarattığıyla ilgili görüşü desteklemiştir. Diğer bir kuramsal yaklaşım, Nairne ve Pandeirada nın (2008) bahsettiği iki-süreç görüşüdür. Bu araştırmacılar hayatta kalma sürecinin uyarana özgü süreç ile ilişkisel sürecin kombinasyonundan kaynaklandığını ileri sürmüşlerdir. Uyarana özgü süreçte, uyaranların bireysel özelliklerinin kodlanması onların sunulan listedeki diğer uyaranlardan ayırt edilmesini sağlayarak hatırlanma olasılıklarını arttırırken; ilişkisel süreçte ise, uyaranlar arasındaki ilişkilerin kodlanması uyaranların organizasyonunu sağlayarak daha kolay hatırlanmalarına neden olmaktadır. Bu iki sürecin oluşturduğu kombinasyonun hatırlamayı arttırıcı etki yarattığını bildiren araştırmalar da bulunmaktadır (Einstein ve Hunt 1980, Hunt ve Einstein 1981). Nairne ve Pandeirada (2008) araştırmalarında katılımcılardan aynı kategoriden gelen sözcükleri hem hayatta kalma koşulunda hem de hoşluk koşulunda değerlendirmelerini istediklerinde, hayatta kalma koşulunda anlamlı olarak daha fazla sözcük hatırlandığını bulmuşlardır. Her iki koşulda da aynı kategoriden gelen sözcüklerin kullanımıyla ilişkisel sürecin ortaya çıkması sağlanmıştır. Diğer yandan, hoşluk koşulu aynı kategoriden gelen sözcüklerin kullanımıyla birlikte bu koşulun doğası gereği uyarana özgü süreci uyarıcı özelliğe sahip olarak en iyi kodlama şartlarına sahip olsa da, sözkonusu bellek üstünlüğü hayatta kalma koşulunda görülmüştür. Buna göre, bu araştırmacılar hayatta kalma süreci etkisinin bu iki sürecin kombinasyonundan kaynaklandığını ileri sürmüşlerdir. Yani, hayatta kalma koşulunda bu iki süreç doğal olarak ortaya çıkmaktadır. Uyaranları belli bir bağlama (hayatta kalma) göre kodlamak, sunulan uyaranlar arasındaki ilişkisel sürecin ortaya çıkmasına neden olarak hayatta kalma süreci etkisini yaratmaktadır. Aynı zamanda, bu araştırmada katılımcılar tek bir kategoriden gelen uyaranlarla da hayatta kalma koşulunda daha çok sözcük hatırlamıştır. Burns ve ark. (2011), Nairne ve Pandeirada nın (2008) çalışmasındaki hayatta kalma ve hoşluk koşulundaki ilişkisel sürecin birbirine eşit olamayacağını ileri sürerek yaptıkları araştırmalarında, bu iki sürecin hayatta kalma belleği açısından bellek güçlendirici etkisini göstermişlerdir. Böylece bu araştırmacılar iki-süreç kuramını destekleyici sonuçlar elde etmişlerdir. Buna göre, hayatta kalma sürecini hoşluk koşulu ve kategoriye ayırma koşulu ile karşılaştırmıştır. İlk iki deneyde kategorik olarak ilişkili sözcükler kullanılırken, diğer iki deneyde ilişkisiz sözcükler 42 kullanılmıştır. İlk iki deneyde, hayatta kalma süreci, sadece ilişkisel süreci içeren bir koşul olan kategoriye ayırma ve her iki süreci (ilişkisel ve uyarana özgü) de içeren bir koşul olan hoşluk koşulu ile karşılaştırılmıştır. Diğer iki deneyde ise, hayatta kalma süreci, sadece uyarana özgü koşulu içeren hoşluk koşulu ve her iki süreci de içeren kategoriye ayırma koşulu ile karşılaştırılmıştır. Araştırma sonucunda, her iki süreci birlikte içermeyen koşullar karşısında hayatta kalma süreci etkisi görülmüştür. Araştırmacılar hayatta kalma süreci etkisinin altında yatan nedenin, artan uyarana özgü ve ilişkisel bilgi olduğunu belirtmişlerdir. Bu kuramsal yaklaşıma göre, hayatta kalma bağlamı bu her iki süreci de içerirken, diğer kodlama koşulları (taşınma, hırsızlık, hoşluk gibi) bunlardan sadece birini içermektedir. Örneğin, yukarıda da bahsedildiği gibi hoşluk koşulu doğası gereği uyarana özgü süreci ortaya çıkarmaktadır. Diğer taraftan, yukarıdaki görüşten farklı olarak, Burns ve ark. (2013) iki süreç görüşünden ayrılarak hayatta kalma sürecinin ilişkisel süreçten çok, uyarana özgü sürece dayandığını ileri sürmüşlerdir. Bu araştırmacılara göre, hayatta kalma bağlamı uyaranlar arasındaki ilişkisellik sürecini arttırıyor olsa da katılımcılar hatırlama sırasında bu süreçten değil, uyarana özgü ipuçlarından daha fazla yararlanmaktadır. Yine bu araştırmacılara göre, bir listedeki uyaranlar anlamsal olarak birbirleriyle ilişkili olsalar da olmasalar da katılımcılar hatırlama sırasında uyarana özgü bilgiyi dikkate almaktadır. Bir başka kuramsal yaklaşımda, Butler ve ark. (2009) hayatta kalma sürecini uyaranların doğası ile onların işlenme tarzı arasındaki uyumluluk (congruity) açısından ele almaktadırlar. Bu bağlamda, uyaranların doğası ve onların işlenme tarzları arasında bir uyum bulunduğunda uyaranların hatırlanma olasılıkları artmaktadır ve bu uyumluluk etkisi olarak adlandırılmaktadır. Diğer bir deyişle, herhangi bir senaryoya daha uygun bulunan uyaranlar daha başarılı bir şekilde hatırlanacaktır. Bu görüşlerini test etmek için bu araştırmacılar hedef uyaranlar ile onların işlenme tarzı arasındaki uyumu kontrol ettikleri bir araştırma yapmışlardır. Hayatta kalma ve banka soygunu senaryolarının sunulduğu koşullarda her iki senaryo türü ile uyaranların (sözcüklerin) yeniliği, canlandırıcılık düzeyi ve daha önce medyada maruz kalınma derecesi açısından eşleştirildiğinde, eşleştirilmemiş koşula kıyasla her iki senaryo koşulunda hatırlama açısından anlamlı bir fark bulunmamıştır; yani hayatta kalma süreci etkisi bulunmamıştır. Yani, türü ne olursa olsun senaryoyla uyumlu sözcükler uyumsuz olanlara göre daha çok hatırlanmaktadır.

4 Buna karşın, Nairne ve Pandeirada (2011) yaptıkları araştırmalarında tüm senaryolara (hayatta kalma ve soygun) uyumlu sözcüklerde de uyumsuz sözcüklerde de hayatta kalma süreci avantajını görmüşlerdir. Diğer yandan, uyumlu ve uyumsuz sözcüklerin karışık olarak verildiği listede sadece uyumsuz kelimeler hayatta kalma süreci etkisi göstermiştir. Bu araştırmacılar, Butler ve ark. (2009) elde etmiş olduğu ve kendi araştırmalarıyla çelişkili olan sonuçların onların araştırma yönteminden kaynaklandığını ileri sürmüşlerdir. Palmore ve ark. (2012), uyaranların liste içinde dengelendiğinde (yarısı senaryoyla uyumlu, yarısı uyumsuz) hayatta kalma süreci etkisinin görülmediğini ya da azaldığını göstererek Butler ve ark. (2009) sonuçlarını tekrarlamışlardır. Yani, araştırmada kullanılan sözcüklerin yarısı, sunulan tüm senaryolarla uyumlu; diğer yarısı uyumsuz olduğunda hayatta kalma etkisi ortadan kalkmaktadır. Bu araştırmacılar aynı zamanda hayatta kalma sürecini üst-bilişsel açıdan da incelemişlerdir. Hayatta kalma ve banka soygunu senaryolarında sunulan her bir sözcük için katılımcıların öğrenme yargılarının sorulduğu araştırma sonucunda, öğrenme yargıları her iki koşulda da uyaranlar ve onların işlenme tarzları arasındaki uyumu arttığından dolayı hayatta kalma bağlamı, diğer koşula göre daha fazla hatırlama skorlarına neden olmamıştır (hayatta kalma koşulunda hatırlama skorları yüksek olsa da). Alanyazında hayatta kalma süreci etkisinin nasıl gerçekleştiğine yönelik yapılan bu açıklamalar Nairne ve arkadaşlarının (2007) görüşlerine karşıt olarak ileri sürülmektedir. Kroneisen ve Erdfelder (2011) ile Howe ve Otgaar a (2013) göre, hayatta kalma süreci etkisi evrimsel atalara dayanan bir mirasa sahip olduğundan değil, belleği güçlendirici bazı bellek süreçlerine (kodlamada detaylandırıcı zenginlik, ayırt edici süreç, uyarana özgü ve ilişkisel süreç, kendini referans alma süreci gibi) dayandığından ortaya çıkmaktadır. Buna karşın, Nairne ve ark. (2007) ise, evrimsel ataların mirasıyla birlikte insanların hayatta kalmaya dolayısıyla uyuma yönelik bağlamdaki bilgiyi diğer derin kodlama koşullarına göre daha iyi hatırladıklarını ileri sürerken, bu bellek avantajının tekrarlama, detaylandırıcı ve ayırt edici kodlama veya kendini referans alma süreçleriyle de açıklanabileceğini ifade etmektedirler. Yani, Nairne ye (2014) göre, hayatta kalma bellek avantajının altında yatan bu süreçler, Nairne ve ark. (2007) görüşlerine karşı bir kanıt oluşturamazlar. Bu bağlamda, Howe ve Otgaar (2013) uyumsal öneminden dolayı bellek sistemlerimizin diğer bilgi türlerinden daha çok, uyuma yönelik bilgiyi işlemek için evrimleştiğini kabul etmektedirler. Bunun yanında, hayatta kalma sürecinin sadece uyumsal kaynağa sahip olduğu için değil, genel bellek süreçlerini (örneğin, kodlamada detaylandırıcı zenginlik, ayırt edici süreç, uyarana özgü ve ilişkisel süreç, kendini referans alma süreci gibi) içerdiği için belleğin uyumsal işlevinden sorumlu olduğunu ifade etmişlerdir. Yani, bu araştırmacılar kodlama bağlamının hem hayatta kalma değerine sahip olduğundan hem de anılan bu bellek süreçlerini içerdiğinden dolayı güçlü bir bellek avantajına sahip olduğunu ileri sürerek, hayatta kalma süreci etkisinin Nairne ve ark. (2007) iddia ettiği gibi evrimsel atalara dayalı bir kaynağı olmadığını ifade etmektedirler. Yani, çok-yönlü bir bakış açısıyla, bu araştırmacılara göre hayatta kalma bağlamı anılan tüm bu bellek süreçlerini uyardığından dolayı bellek performansı açısından diğer koşullara göre bir üstünlüğe sahiptir. Diğer kodlama koşulları bu bellek süreçlerinden birine ya da başka bir bellek sürecine sahipken, hayatta kalma kodlama bağlamı tüm bu süreçlerin tümünü içererek güçlü bir kodlama, dolayısıyla hatırlama üstünlüğü yaratmaktadır. SONUÇ Genel olarak bakıldığında, hayatta kalma belleği ile ilgili araştırmalarda insan bellek sistemlerinin (belki üst evrimsel basamaklarda bulunan hayvanlarda da) evrimsel baskıların bir sonucu olarak geliştiği konusunda bir görüş birliği bulunmakla birlikte, hayatta kalma sürecinin daha iyi hatırlama performansına neden olduğu da ortak bir sonuçtur (örneğin, Otgaar ve ark. 2014, Nairne ve Pandeirada 2008). Bununla birlikte, belleğin nasıl evrimleştiğiyle ve hayatta kalma sürecinin nasıl hatırlama avantajı yarattığıyla ilgili genel olarak bir görüş ayrılığı bulunmaktadır. Bu görüş ayrılıklarını bu makalede de bahsedildiği gibi genel olarak ikiye ayırabiliriz. Bir tarafta, kullandıkları paradigmalarıyla hayatta kalma süreci etkisini ortaya koyan Nairne ve arkadaşları (2007) hayatta kalma süreci etkisinin, evrimsel ataların daha çok uyuma yönelik bilgiyi kodlamaya ve hatırlamaya olan eğilimlerinden kaynaklandığını ileri sürmüşlerdir. Buna göre, insan bellek sistemi sürekli uyuma yönelik bilgiyi işlemden geçirerek evrimsel tarih boyunca bu sürece uyarlanmaktadır ve böylece hayatta kalma bağlamı diğer koşullara kıyasla bir hatırlama üstünlüğü göstermektedir. Diğer taraftan, bu konudaki bazı araştırmalarda belleğin doğal seçilim ilkesiyle evrimleştiği kabul edilmekle birlikle, hayatta kalma süreci etkisinin evrimsel atalarla olan bağından dolayı değil, bazı genel bellek süreçlerini (kodlamada detaylandırıcı zen- 43

5 ginlik, ayırt edici süreç, uyarana özgü ve ilişkisel süreç, kendini referans alma süreci) içermesinden dolayı bellek üstünlüğü yarattığı savunulmaktadır (Kroneisen ve Erdfelder 2011, Burns ve ark. (2011, Howe ve Otgaar 2013 gibi). Howe ve Otgaar (2013) bu genel bellek süreçlerinin tümünün hayatta kalma sürecini açıkladığını savunmuşlardır. Yani, bu bellek süreçleri hayatta kalma bellek avantajının altında yatan mekanizmayı açıklayarak nasıl sorusunu karşılaşmaktadır. Aynı zamanda, kuramlarında Nairne ve ark. (2007) da hayatta kalma sürecinin doğal olarak bu güçlü bellek süreçlerini içerdiğinden, bu süreçlerin altını çizerek bahsetmektedirler. Genel olarak bakıldığında, bu iki farklı kuramsal bakış, hayatta kalma süreci etkisinin altında bu genel ve güçlü bellek süreçlerinin yattığını ileri sürmekle birlikte, bu etkinin nereden kaynaklandığıyla ilgili bir fikir ayrılığı yaşamaktadır. Nairne ve Pandeirada (2011) görüşlerini destekledikleri en önemli kanıtlardan biri, daha önce de bahsedildiği gibi, hayatta kalmayla ilgili olmayan ya da ilgisi çok az olan, yani katılımcılar tarafından hayatta kalma senaryosuna uygunluğu açısından düşük puanlar alan sözcükler için hayatta kalma bellek avantajının daha yüksek görülmüş olmasıdır. Bu sonuç, hayatta kalma paradigmasının kişileri hayatta kalma ile ilgili olsun ya da olmasın tüm uyaranların uyuma yönelik özellikleri üzerinde düşündürdüğü şeklinde yorumlanmıştır (Nairne 2014). Doğal ortamlarda ise, daha çok uyuma yönelik olayların dikkate alınıp, daha çok hatırlanacağını ileri sürülmüştür. Diğer taraftan, Otgaar ve ark. (2014) ve Howe ve Otgaar (2013) çocuk ve yetişkinlerde görülürken, yaşlılarda hayatta kalma süreci etkisinin gözlenmemiş olmasını Nairne ve ark. (2007) görüşlerine karşı önemli bir kanıt olarak sunmaktadırlar. Bu araştırmacılara göre, hayatta kalma bellek avantajının yaşlılarda görülmemesi yaşlı kişilerde görülen bazı bilişsel eksikliklerden kaynaklanmaktadır (örneğin, kodlamada detaylandırıcı zenginlik gibi). Bu sonuç, bazı bilişsel süreçlerin hayatta kalma süreci etkisinin ortaya çıkmasındaki önemini vurgulamaktadır. KAYNAKLAR Aslan A, Bäuml KHT (2012) Adaptive memory: Young children show enhanced retention of fitness-related information. Cognition; 122: Burns DJ, Hart J, Griffith SE, Burns AD (2013) Adaptive memory: The survival scenario enhances item-specific processing relative to a moving scenario. Memory; 22: Burns DJ, Burns SA, Hwang AJ (2011) Adaptive memory: Determining the proximate mechanisms responsible for the memorial advantages of survival processing. J Exp Psychol Learn; 37: Butler AC, Kang SHK, Roediger HL (2009) Congruity effects between materials and processing tasks in the survival processing paradigm. J Exp Psychol Learn; 35: Einstein GO, Hunt RR (1980) Levels of processing and organisation: Additive effects of individual item and relational processing. J of Exp Psychol Hum Learn; 6: Howe ML, Otgaar H (2013) Proximate mechanisms and the development of adaptive memory. Curr Dir Psychol Sci; 22: Hunt RR, Einstein GO (1981) Relational and item-specific information in memory. J Verb Learn Verb Behav; 20: Kang SHK, McDermott KB, Cohen SM (2008) The mnemonic advantage of processing fitness-relevant information. Mem Cognition; 36: Kroneisen M, Erdfelder E (2011) On the plasticity of the survival processing effect. J Exp Psychol Learn; 37: Kroneisen M, Erdfelder E, Buchner A (2013) The proximate memory mechanism underlying the survival-processing effect: Richness of encoding or interactive imagery? Memory; 21: McBride DM, Thomas BJ, Zimmerman C (2013) A test of the survival processing advantage in implicit memory tests. Mem Cognition; 41: Nairne JS (2014) Adaptive memory: Controversies and future directions. In BL Schwartz, ML Howe, MP Toglia, H Otgaar (Eds.) What is adaptive about adaptive memory New York: Oxford University Press, Nairne JS, Pandeirada JNS (2008) Adaptive memory: Remembering with a stone-age brain. Curr Dir Psychol Sci; 17: Nairne JS, Pandeirada JNS (2011) Congruity effects in the survival processing paradigm. J Exp Psychol Learn; 37: Nairne JS, Pandeirada JNS, Thompson S (2008) Adaptive memory: The comparative value of survival processing. Psychol Sci; 19: Nairne JS, Thompson SR, Pandeirada JNS (2007) Adaptive memory: Survival processing enhances retention. J Exp Psychol Learn; 33: Nouchi R (2012) The effect of aging on the memory enhancement of the survival judgment task. Japan Psychol Res; 54: Otgaar H, Howe ML, Smeets T, Garner SL (2013) Developmental trends in adaptive memory. Memory; 22: Otgaar H, Jelicic M, Smeets T (2014) Adaptive memory: Identifying the proximate roots of the survival processing advantage. J Psychol Int and Appl; 00 (00) : Otgaar H, Smeets T (2010) Adaptive memory: Survival processing increases both true and false memory in adults and children. J Exp Psychol Learn; 36 (4) : Otgaar H, Smeets T, van Bergen S (2010) Picturing survival memories: Enhanced memory for fitness-relevant processing occurs for verbal and visual stimuli. Mem Cognition; 38: Palmore CC, Garcia AD, Bacon LP, Johnson C A, Kelemen WL (2012) Congruity influences memory and judgments of learning during survival processing. Psychon Bull Rev; 19: Pandeirada JNS, Pinho MS, Faria AL (2014) The mark of adaptive memory in healthy and cognitively impaired older adults and elderly. Japan Psychol Research; 56 (2) : Savine AC, Scullin MK, Roediger HL (2011) Survival processing of faces. Mem Cognition; 30: Sayar F (2014) Kırsal kesimde ve kentte yaşayan ev hanımlarının hayatta kalma belleği açısından karşılaştırılması. Literatür Psikiyatri Nöroloji Davranış Bilimleri Dergisi; 1 (3) : 2-7. Tse CS, Altarriba J (2010) Does survival-processing enhance implicit memory? Mem Cognition; 38: Weinstein Y, Bugg JM, Roediger HL (2008) Can the survival recall advantage be explained by the basic memory processes? Mem Cognition; 36: