HİTİT BAYRAM TÖRENLERİNDE YER ALAN BAZI GÖREVLİLER

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH (ESKİÇAĞ) ANABİLİM DALI HİTİT BAYRAM TÖRENLERİNDE YER ALAN BAZI GÖREVLİLER Yüksek Lisans Tezi Müzeyyen Karataş Ankara 2007

2 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH (ESKİÇAĞ) ANABİLİM DALI HİTİT BAYRAM TÖRENLERİNDE YER ALAN BAZI GÖREVLİLER Yüksek Lisans Tezi Müzeyyen Karataş Tez Danışmanı Yrd. Doç. Dr. Sedat Erkut Ankara 2007

3 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH (ESKİÇAĞ) ANABİLİM DALI HİTİT BAYRAM TÖRENLERİNDE YER ALAN BAZI GÖREVLİLER Yüksek Lisans Tezi Müzeyyen Karataş Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Sedat Erkut Tez Jürisi Üyeleri Adıve Soyadı İmzası Tez SınavıTarihi...

4 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ I KISALTMALAR I. Bibliyografya Kısaltması... III II. Gramere Dair Diğer Kısaltmalar.. VI BİBLİYOGRAFYA... VII GİRİŞ 1 I. BÖLÜM LÚ ALAN.ZU 9 5 II. BÖLÜM LÚ palwatalla 83 III. BÖLÜM LÚ kita SONUÇ SUMMARY LEVHALAR

5 ÖNSÖZ Hitit İmparatorluğunun çeşitli törenlerinde yer alan görevlileri araştırırken bayram metinlerini taramak oldukça zor bir aşama idi. Ancak, bayram törenleri öylesine renkli, coşkulu ve hareketli bir dille anlatılıyordu ki, bu canlılıktan zevk almamak mümkün değildi. Törenler; belli bir düzen, plan, program dâhilinde gerçekleştiriliyor, bütün görevliler görevlerini itinayla yerine getiriyorlardı. Kutlanılan bu bayramlar, kutlanıldığı gibi yazıya aktarılmış ve bu metinlerin kopyaları başkent dışındaki merkezlere de gönderilmiştir. Hititler, kutladıkları bazı özel günleri çeşitli sanat eserleri üzerinde tasvir ederek, bunların görsel olarak da bize aktarılmasını sağlamışlardır. Alacahöyük ortostatlarında AN.TAH.ŠUM SAR bayramının (resim 1), İnandık (resim 2) ve Bitik (resim 3) vazolarında ise kutsal evlenme töreninin tasvir edilmesi gibi. Çalışmamı hazırlarken çivi yazılı belgelerden, törenlerin tasvir edildiği eşsiz sanat eserlerinden, Türk ve batılı bilim adamlarının hazırladığı eserlerden faydalanarak konuya ışık tutmaya çalıştım. Ancak, batılı bilim adamlarının Anadolumuz, geçmişimiz üzerinde bizlerden daha fazla araştırma yapmış olduklarını görmek beni fazlasıyla üzdü. Umarım bundan sonra daha bilinçli davranarak geçmişimize, kültürümüze sahip çıkarak kendi değerlerimizi korumayı hedef haline getiririz. Hazırlamış olduğum bu tezimde değerli bilgileriyle yolumu ve ufkumu aydınlatan, benden yardımını ve desteğini hiçbir zaman esirgemeyen tez danışmanım değerli hocam Yrd. Doç. Dr. Sedat Erkut a teşekkürlerimi bir borç bilirim. Aynı zamanda

6 tezimin hazırlanmasında bilgi ve tecrübeleriyle, bana yardımcı olan arkadaşlarım Araş. Gör. Fatma Sevinç ve Murat Önür e gönülden teşekkürler ederim. II

7 KISALTMALAR I Bibliyografya Kısaltması ABoT Ankara Arkeoloji Müzesinde Bulunan Boğazköy Tabletleri, İstanbul, 1948 AHw W. von Soden, Akkadisches Handwörterbuch unter Benutzung des lexikalischen Nachlasses von Bruno Meissner. Wiesbaden, 3 Bände: I 1965, 2. Aufl. 1985; II 1972; III ANES AoF Ancient Near Eastern Studies. Altorientalische Forschungen. Berlin 1974 vd. Bildbeschreibungen C. G. von Brandenstein, Hethitische Götter nach Bildbeschreibungen in Keilschrifttexten (MVAeG 46, 2), Leipzig Bo CAD Inventarnummer von Tafeln aus Boğazköy. The Assyrian Dictionary of the Oriental Institute of the University of Chicago. Chicago Glückstadt 1956 vd. CTH E. Laroche, Catalogue des Textes Hittites, Paris FS Sommer HdO Festschrift Sommer Handbuch der Orientalistik (Leiden / Köln). HDW J. Tischler, Hethitisch Deutsches Wörterverzeichnis, 1982, Innsbruck. HEG HHB J. Tischler, Hethitisches Etymologisches Glossar. Die Hattisch Hethitischen Bilinguen. HW J. Friedrich Hethitisches Wörterbuch, Heidelberg, III

8 HZL E. Neu C. Rüster, Hethitisches Zeichenlexikon, (StBoT Beiheft 2), 1989, Wiesbaden. IBoT IM JCS KBo KUB MAOG Mém. İstanbul Arkeoloji Müzelerinde Bulunan Boğazköy Tabletleri Istanbuler Mitteilungen. Journal of Cuneiform Studies. Keilschrifttexte aus Boghazköi, Leipzig / Berlin 1916 vd. Keilschrifturkunden aus Boghazköi, Berlin, 1921 vd. Mitteilungen der Altorientalischen Gesellschaft, Leipzig. Mémorial Atatürk. Études d Archéologie et de Philologie anatoliennes Ed. Recherches sur les civilisations (Synthèse n.10) Paris MIO MVAeG Mitteilungen des Instituts für Orientforschung, Berlin, 1953 vd. Mitteilungen der Vorderasiatischen (1922 den itibaren) Vorderasiatisch-Aegyptischen Gesellschaft, Leipzig, NF OLZ RAI RHA SMEA StBoT THeth UF Neue Folge. Orientalistische Literaturzeitung, Leipzig, 1898 vd. Rencontre Assyriologique Internationale. Revue Hittite et Asianique, Paris, 1930 vd. Studi Micenei Ed Egeo-Anatolici Studien zu den Boğazköy-Texten, Wiesbaden. Texte der Hethiter. Ugarit-Forschungen. Internationales Jahrbuch für die Altertumskunde Syrien-Palästinas, Neukirchen, 1969 vd. IV

9 ZA Zeitschrift für Assyriologie und verwandte Gebiete Vorderasiatische Archäologie, Berlin, 1887 vd. ZDMG Zeitschrift der deutschen Morgenländischen Gesellschaft, Leipzig / Wiesbaden 1847 vd. V

10 II. Gramere dair Diğer Kısaltmalar a.g.e. Akk. Bkz. Adı geçen eser Akkusativ Bakınız C. Cilt Comm. Dat.-Lok. Fasc. fig. Gen. Commune Dativ-Lokativ Fascicule Figür Genetiv h. Hititçe Instr. idem. kpl. krş. Instrumental Aynı yazar Komplement Karşılaştırınız. n. Neutrum Nom. Pl. Prs. Prt. Rs. Nominativ Plural Presens Preteritum Rückseite (Arka yüz) VI

11 S. Sayı s. Sayfa Sg. Sum. vd. vol. Vs. Singular Sümerce ve devamı Volume Vorderseite (Ön yüz) VII

12 BİBLİYOGRAFYA Alp, S Untersuchungen zu den Beamtennamen in Hethitischen Festzeremoniell, Leipzig Hitit Merasim Memurları Hakkında Araştırmalar, Doktora Tezi, Ankara Zu den Körperteilnamen im Hethitischen, Anatolia II, s Libasyon Kapları Gaga Ağızlı Testi ile Kol Biçimli Alet ve Hitit Metinlerindeki Karşılıkları, BELLETEN XXXI / 124, s Hitit Dilinde Saray Sözünün Karşılığı, BELLETEN, C: XLIII, Sayı. 170, s Hititlerin Dinsel Törenlerinde Kullanılan Temizlik Maddesi tuhhueššar Üzerinde Bir İnceleme, BELLETEN C: XLVI / 182, s Beiträge zur Erforschung des Hethitischen Tempels, TTK (2. Baskı), Ankara. 1983a Zum Wessen der kultischen Reinigssubstanz tuhhueššar und die Verbalform tuhša, Orientalia 52 (Fasc:1), Roma, s Hititlerde Şarkı, Müzik ve Dans. Hitit Çağında Anadolu da Üzüm ve Şarap, Ankara. VIII

13 Alpaslan, M Hitit Bayram Ritüellerinde Geçen Bazı Eylem, Çağrı ve Sahne Oyunlarının Tasviri ve Yorumu, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İst. Üniv. Archi, A Fêtes de Printemps et d automne et Réintégration rituelle d images de culte dans l Anatolie Hittite, UF 5, Roma, s Arıkan, Y Hitit Belgelerinde Körler, Archivum Anatolicum (Anadolu Arşivleri), ArAn 4, s Hitit Çivi Yazılı Belgelerinde šuhha- (Düz) Dam, Çatı ve Onun Dinsel ve Sosyal Hayattaki Yeri, Archivum Anatolicum (Anadolu Arşivleri), C:VI, S: 1, Ankara, s Badalì, E Strumenti musicali, musici e musica nella celebrazione delle feste Ittite, Heidelberg. IX

14 Badalì, E. - Zinko, C Der 16. Tag des AN.TAH.ŠUM SAR Festes, (Scientia 20), Innsbruck. Baltacıoğlu, H Alaca Höyük Sfenksli Kapıya Ait Tanrıçaya Tapınma Konulu Kabartmaya İlişkin Gözlemler, Ankara. 1995a Alaca Höyük Sfenksli Kapıya Ait Müzisyen ve Bir Görevli Kabartmasına İlişkin Gözlemler, Ankara. 1995b Alaca Höyük Sfenksli Kapıya Ait Altı Kült Görevlisi Kabartması Konusunda Bazı Gözlemler, Ankara. Bryce, T Hitit Dünyasında Yaşam ve Toplum, Ankara. Christman -Franck, L Le Ritual des Funérailles Royales Hittites, RHA XXIX, Paris, s X

15 Coşkun, Y Boğazköy Metinlerinde Geçen Başlıca Libasyon Kapları, AÜDTCF Dergisi XXVII / 3-4, s 'Libasyonla ilgili šipant- ve eku- Terimleri Üzerinde Bir İnceleme, VII Türk Tarih Kongresi, C: I, s Boğazköy Metinlerinde Geçen Bazı Seçme Kap İsimleri, AÜDTCF Yayınları: Hitit Kap İsimleri Anadolu Medeniyetleri 1991 Yılı Müze Konferansları: Daddi, F. P 1982 Mestieri, Professioni e Dignità Nell anatolia Ittita, Roma. Darga, M Hitit Metinlerinde Geçen NA4 ZI.KIN = NA4 huwaši Kelimesinin Anlamı Hakkında Bir Araştırma, BELLETEN C: 33, S. 132, s Hitit Çivi Yazılı Belgelerinde Geçen LÚ.MEŠ hilamatti- Kelimesinin Anlamı Tarih Enstitü Dergisi I, İstanbul, s Karahna Şehri Kült Envanteri (Keilschrifturkunden aus Boghazköi XXXVIII 12) İstanbul. XI

16 1974 Hititlerin Kült Törenlerinde Kadınların Yeri ve Görevleri, Tarih Enstitü Dergisi, İstanbul, s Eski Anadolu da Kadın, İstanbul Hitit Mimarlığı / 1 Yapı Sanatı, İstanbul Hitit Sanatı, İstanbul. Dinçol, A. M Die Fünfte Tafel des Išuwaš- Festes, RHA 27, (Fasc ), Paris, s Hititler Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi C:1, Ankara, Ein Hurro, Hethitisches Festritual (h)išuwaš, BELLETEN, C:LIII, S:206, s Ertem, H Boğazköy Metinlerine Göre Hititler Devri Anadolusunun Faunası, AÜDTCF Yayınları, S: 157, Ankara. Friedrich, J Hethitisches Wörterbuch, Heidelberg. XII

17 Friedrich, J. - Kammenhuber, A Hethitisches Wörterbuch I, Heidelberg. Goetze, A Hittite šipant-, JCS XIII, USA, s Gurney, O. R Some Aspects of Hittite Religion, Oxford The Ladder-Men at Alaca Höyük, Anatolian Studies XLIV, s Güterbock, H. G Kumarbi. Mythen vom churritischen Kronos (Istanbuler Schriften Nr. 16) Zurich Rituale für die Göttin Huwaššana, Oriens 15, Leiden, s LÚ ALAN.KA x UD = LÚ ALAN.ZU = ALAZINNU, RHA XXII, Lexicographical Notes II., s Some Aspects of Hittite festivals, RAI XVII, Brüssel, s The Hittite Temple According to Written Sources, RAI 20, Leiden, s XIII

18 1988 To Drink a God, XXXIV. Uluslararası Assiriyoloji Kongresi, Ank. s Reflections on the Musical Instruments arkammi, galgalturi and huhupal in the Hittite, ANES Presented to Philo H. J. Houwink ten Cate on the Occasion of his 65th Birthday, İstanbul, s Güterbock, H. G. - Hoffner, H.A The Hittite Dictionary, (Vol. 3, Fasc. 1), Chicago The Hittite Dictionary, (Vol. P, Fasc. 1), Chicago The Hittite Dictionary, (P), Chicago. Haas, V Der Kult von Nerik, Roma Geschichte der hethitischen Religion, Leiden, New York, Köln Death and the Afterlife in Hittite Thought, Jack M. Sasson, Civilizations of the Ancient Near East III, USA, s Hoffner, H.A The ARZANA House, Anatolian Studies Presented to H. G. Güterbock on the Occasion of his 65 th Birthday, İstanbul, s XIV

19 Kammenhuber, A Das Hattische Annelies Kammenhuber, HdO Leiden / Köln, s Heth. haššuš 2-E ekuzi Der König Trinkt Zwei, Studi Micenei ed Egeo-Anatolici XIV, Roma, s Karasu, C nuntariyašhaš Bayramında Kralın Kült Gezileri, BELLETEN C:52, S:203, s Kassian, A.- Korolëv, A. - Sidel tsev, A Hittite Funerary Ritual šalliš waštaiš, Münster. Kınal, F Eski Anadolu da Kadının Mevkii, BELLETEN XX, Ank., s XV

20 Košak, S The Hittite nuntariyašhaš Festival, Linguistica 16, s Kümmel, H. M Gesang und Gesanglosigkeit in der Hethitischen Kultmusik, Festschrift Heinrich Otten, Wiesbaden, s Laroche, E Etudes de Vocabulaire V Hatti zinar, RHA 57, s Catalogue des Textes Hittites, Paris. de Martino, S Il ALAN.ZU come mmo e come attore nei testi ittiti, SMEA XXIV, Roma, s Il lessico musicale ittita II = GIŠ D INANNA = cetra, Oriens Antiquus: Volume XXVI, Fas. 3-4, s: Music, Dance and Processions in Hittite Anatolia, Civilizations of Ancient Near East, J. Sasson, New York, s XVI

21 1997 Musik. A. Bei den Hethitern, Reallexikon der Assyriologie, Band 8, Lfg. 7/8. s: McMahon, E Sumerian GIŠ AB, The Hittite Stale Cult of the Tutelary Deities, Assyriological Studies 25, Chicago. s Neu, E Ein althethitisches Gewitterritual, StBoT 12, Wiesbaden Glossar zu den althethitischen Ritualtexten, StBoT 26, Wiesbaden. Nowicki, H Zur Etymologie von heth. palwae-, Orientalia 59, Rome, s Orthmann, W Untersuchungen zur späthethitischen Kunst, Bonn. XVII

22 Otten, H Hethitische Totenrituale, Berlin Zu den Hethitischen Totenritualen, OLZ 57, s Zu einem hethitischen Bauterminus: (GIŠ) šarhuli- IM 19/20, s. 85 vd Ein hethitisches Festritual, (KBo XIX 128), StBoT 13, Wiesbaden. Otten, H.- Souček, V Ein althethitisches Ritual für das Königspaar, StBoT 8, Wiesbaden. Özgüç, T İnandıktepe: Eski Hitit Çağında Önemli Bir Kült Merkezi, Ankara. Polvani, A. M Appunti per una stroia Della Musica Cultuale Ittita, Lo Strumento huhupal, Hethitica IX, s Popko, M Kultobjekte in der Hethitischen Religion, Warszawa. XVIII

23 1986 Ein neues Fragment des hethitischen nuntariyašhaš- Festrituals, AoF 13, s Zippalanda: Ein Kultzentrum im hethitischen Kleinasien, THeth 21, Heidelberg. Popko, M. - Taracha, P Der 28. und der 29. Tag des hethitischen AN.TAH.ŠUM Festes, AoF 15, Berlin, s Puhvel, J Hittite Etymological Dictionary, Vol. 1 Words beginning with A, Vol.2, Words beginning with E and I, Berlin, New York, Amsterdam Hittite Etymological Dictionary, Vol. 3, Words beginning with H, Berlin, New York Hittite Etymological Dictionary, Vol. 4, Words beginning with K, Berlin, New York. Römer, W. M Der Spaßmacher im alten Zweistromland, zum Sitz im leben altmezopotamischer Texte Percia 7, s: XIX

24 Rüster, C. - Neu, E Hethitisches Zeichenlexikon (HZL), StBoT 2, Wiesbaden. Salvani, M. - Wegner, I Die Hethitisch - Hurritischen Rituale des (h)išuwa- Feste, Studi Micenei ed Egeo - Anatolici XXIV, Roma, s Singer, I The Hittite KI.LAM Festival, Part One (StBoT 27), Wiesbaden The Hittite KI.LAM Festival, Part Two (StBoT 28), Wiesbaden. Süel, A Hitit Kaynaklarında Tapınak Görevlileri İle İlgili Bir Direktif Metni, AÜDTCF Yayınları, Ankara Belgelere Göre Hitit Tapınakları Nasıl Korunuyordu? X. Türk Tarih Kongresi, C.II, TTK, Ankara, s XX

25 Tischler, J Hethitisches Etymologisches Glossar, (1/4, A-K), Innsbruck Hethitisches Etymologisches Glossar, (10 T, D/3), Innsbruck. Ünal, A Hititlerde Ölülere Sunulan Kurban Hakkında Bazı Düşünceler, Anadolu (Anatolia) XIX, Anlara, s Ebediyete İntikal Edecek Şekilde İnşa Edeceksin! İple Tavana Tırmanan Hitit Mimarının Cambazlıkları, XXXIV. Uluslararası Assiriyoloji Kongresi, TTK, Ankara, s a Hittite Architect and a rope-climbing Ritual, BELLETEN C.LII, S. 205, s The Textual Illustration of the Jester Scene on the Sculptures of Alaca Höyük, Anatolia Studies XLIV, s van Brock, N Dérivés Nominaux en L Du Hittite et du Louvite, RHA XX 71, Paris, s XXI

26 Wegner, I. - Salvini, M Die Hethitisch Hurritischen Ritualtafeln des (h)išuwaš- Festes, I. Ableitung Die Texte aus Boğazköy, Roma. Yoshida, D Zur Kultmusik beim Trankopfer (Gott NN eku- trinken ) in Festen hattisch-hethitischer Kultschicht, Priests and Officials in the Ancient Near East, Heidelberg, s a Untersuchungen zu den Sonnengottheiten bei den Hethitern, Schwurgötterliste hilfende Gottheit Feste, Heidelberg. XXII

27 GİRİŞ Hititlerin başkenti Hattuša (=Boğazköy) da 1906 yılından günümüze kadar sürdürülen kazılarda ele geçen çeşitli belgeler yardımıyla Hititlerin tarihi, dili, dini, idari, siyasi ve sosyal yaşamlarına dair önemli bilgiler edinilmiştir. Hititler MÖ. II. bin yılın başlarında Anadolu ya geldiklerinde Anadolunun yerli halkı Hattilerle kaynaşıp Anadolu da yeni bir kültürün oluşmasını sağlamışlardır. Kısa sürede güçlenerek krallık kurmuş olan bu topluluk Geç Bronz Çağı döneminde Anadolu nun büyük bir kısmını kapsayan topraklardan Kuzey Suriye ye ve Mezopotamya ya dek uzanan büyük bir imparatorluk kurdular (resim 4). Hitit İmparatorluğunun ulaştığı sınırlar düşünülecek olursa, iç ve dış tehlikelere karşı topraklarını koruyarak, küçük bir devletken güçlü bir imparatorluk haline gelebilmek büyük bir önem taşımaktadır. Toprak; belli bir alan içerisinde yaşayan insan topluluğunu hem duygusal hem de mantıken birbirine bağlayan vazgeçilmez bir unsurdur. Hititler, sınırlarına kattıkları topraklarda yaşayan insanlara son derece hoşgörü ile yaklaşarak, onların manevi ve kültürel değerlerine saygı göstermişlerdir. Elde ettikleri krallıkların tanrılarını bile kendi tanrıları kabul edip onlara kurban adamaları Hitit insanının diğer toplumların dinsel yaşamlarına da ne derece saygılı olduklarını gözler önüne serer. Hititlerde toprağın yanında dinin de etkisini göz önünde bulundurursak, bu iki unsur Hititleri uzun yıllar boyunca diğer krallıklara karşı güçlü kılmıştır. Dolaysıyla Hititler toprağa verdikleri önem derecesinde dine de önem vermiş ve uzun yıllar farklı krallıklara mensup halklarla beraber iç karışıklıklara fazla yer vermeden yaşamlarını sürdürmüşlerdir. Yani imparatorluğun böylesine geniş bir alana yayılabilmesi hiç

28 kuşkusuz hem idari ve ekonomi hem sosyal bütünlüğün yanı sıra hem de dinin önemli etkisiyle olmuştur. İnsanın var oluşundan bu yana din, vazgeçilmez bir unsur olarak görülmektedir. Paleolitik dönemdeki avcılık ve toplayıcılıkla geçinen, göçebe yaşam tarzını benimseyen insanoğlu Neolitik dönemde yerleşik yaşama geçtikten sonra ölülerini de gömmeye başlamış ve böylece din olgusu da yavaş yavaş gelişmiştir. Doğadaki varlıklara tapınarak onları kutsallaştırmış, bunun sonucunda da çok tanrılı dinler ortaya çıkmıştır. Yazı icat edilip diğer kültürlere yayıldıktan sonra medeniyetler siyasi, sosyal ve din alanlarındaki yaşam tarzlarını yazıya dökerek bu konularda daha ayrıntılı daha kesin bilgiler alabilmemizi sağlamışlardır. Boğazköy kazılarında ortaya çıkan dini yapılar, büyüklü küçüklü dinsel sembolik buluntular, idoller, heykeller, kral ve kraliçenin kutlamalara bizzat katıldıkları bayram törenlerinin anlatıldığı metinler Hititlerde dine verilen önemi açık seçik ortaya koymaktadır. Hititlerde tanrılara itaat etmek, saygılı olmak, kurbanlar sunmak ve onlar adına kutlanacak bayramları zamanında kutlamak çok önemlidir. Hitit inancına göre, bu görevler ihmal edilip yerine getirilmezse tanrılar kızabiliyor ve kızan tanrı, ülkeyi açlık ve hastalıklarla cezalandırabiliyordu. Bu yüzden, tanrılara karşı bu görevler yerine getiriliyor, ihmal edilmiyordu. Tanrı ve tanrıçaların kutsal olduğu kadar tapınakların da Hititler tarafından büyük önem taşıdığı anlaşılmaktadır. Tapınaklar (ideogramı É. DINGIR MEŠ ) tanrıların yeryüzündeki konutlarıdır. Tapınakların temiz, bakımlı ve düzenli olması gerekmektedir. Bu sebeple, tapınakta bu işleri düzenleyen pek çok personel bulunmaktadır. Hititler kült dilinde tapınak personeline hilamatta adını 2

29 vermişlerdir. Bu görevlilerin arasında LÚ SANGA = rahip ve MUNUS SANGA = rahibenin yanı sıra erkek ve kadın hizmetkârlar, işçiler ile görevleri belirgin şekilde tayin edilemeyen pek çok kadın ve erkek görevlilerin olduğunu metinlerden okumaktayız (Darga, 1970: 127 vd., 1984: 71). Tapınak görevlileri, tapınağın bakımı ve temizliği gibi günlük işlerin yanında Hititler tarafından itinayla kutlanılan bayram törenlerinde de önemli görevler üstlenirlerdi. Bu bayramların birçoğu, kral ya da kraliyet ailesinden birinin başkanlığında kutlanmaktaydı. Ancak, kral her zaman her yerde bulunamayacağından dolayı başkentte yapılan törenler dışında, yerel dinsel merkezlerde kutlanan bayramların yönetimi tapınak görevlilerine bırakılmıştır. (Dinçol, 1982: 77). Bu nedenle tapınakların idaresini sağlamak amacıyla geniş bir görevli kadrosu oluşturulmuştu. Bu kadroyu oluşturan memurların görevlerini saptamak için bir Hitit Kralı tarafından ayrıntılı olarak verilen direktifleri içeren bir metin hazırlanmıştır diyen Aygül Süel, H. Ehelolf tarafından KUB XIII 4 te yayınlanan bir direktif metninin transkripsiyon ve tercümesi ile birlikte metin hakkında bilgi vererek metni yorumlamaya çalıştığını bildirir (Süel, 1985: 1 vd.; Ayrıca Bkz. Süel, 1990: ). Kral, ülkenin hem başyargıcı hem başkomutanı hem de başrahibi idi. Resmi bayram törenlerinde kraliçe de başrahibe olarak kralın yanında yerini alırdı. Kral ve Kraliçenin katıldığı, müzik, şarkılar ve bazen de dansın yer aldığı bayram törenlerinin her bölümü metinlerde ayrıntılarıyla anlatılmaktadır. Din konusu çok geniş bir alanı kapsadığından, tezimizin konusunu sınırlandırma düşüncesiyle din kapsamı içinde çalışmamızda, Hitit Törenlerinde Yer Alan Bazı Görevliler başlığı altında, daha çok bayram törenlerinin anlatıldığı belgelerde geçen 3

30 LÚ ALAN.ZU 9, LÚ palwatalla ve LÚ kita- nın görevlerinin ne olduğunu, görevlerini ne zaman ve nerede icra ettiklerini araştırarak anlamaya çalıştık. Ancak bunları yaparken, bayram seremonilerinin anlatıldığı metinlerde, törenlerin anlatılış biçimi çoğunlukla benzer olduğundan dolayı aynı konuları tekrarlamamak amacıyla seçilen metinlerden örnekler vererek konuyu aydınlatmaya çalıştık. Ayrıca Hititler tarafından kutlanılan bayramlar çok geniş bir alanı kapsadığından, zamanımızın kısıtlı olması sebebiyle belli başlı bayramlara değinmeyi uygun gördük. 4

31 I. BÖLÜM LÚ ALAN.ZU9 Anadolu nun eşsiz bir kültür hazinesine sahip olmasınısağlayan kavimlerden biri olan Hititlerden elimize geçen çivi yazılıbelgelerin çoğunluğunu dini nitelik taşıyan belgeler oluşturur. Dini belgelerin büyük bir kısmıise bayram kutlamalarının anlatıldığımetinlerdir. Bayram 1 törenlerinde yer alan pek çok görevlinin olduğunu bu belgelerden öğreniyoruz. LÚ ALAN.ZU 9 da bayram törenlerinde görev alan kült görevlilerinden biridir. Sümerce bir ideogram olan LÚ ALAN.ZU9 nun Hititçe karşılığı bilinmemesine karşın kelimenin Akadça karşılığı ALUZINNU dur. Güterbock, ALAN.ZU ideogramının ALUZINNU yerine kullanıldığınıbelirtir. (Güterbock, 1964: 95). Römer ise Mezopotamya LÚ ALAN.ZU9 su üzerine yaptığı oldukça kapsamlıbir çalışmadan yola çıkarak soytarılar ıtanımlamak için kullanılan Akadça sözcüğün Anadolu orijinli bir ifade olabileceğine işaret etmektedir (Römer, 1978: 46). de Martino, söz konusu görevlinin Mezopotamya ortamında pek çok versiyonu olduğuna işaret eden Römer in (1978: 43 vd.) LÚ ALAN.ZU9 ifadesi için Gestalt mit grossen (Masken)zähnen (Büyük dişleri olan mask) ifadesi gibi edebi bir anlam yüklenebileceği doğrultusunda bir öneride bulunduğunu ancak buna karşılık Hitit metinlerinde LÚ ALAN.ZU9 ifadesi ile birlikte kullanılan maske anlamına gelen herhangi bir sözcüğe bugüne kadar rastlanmadığınıbelirtir. (de Martino, 1984:143). 1 Hititler tarafından kutlanılan çeşitli bayramlar (ideogram EZEN MEŠ ) ve bayram adlarıiçin bkz. Archi, 1973: 10 vd.; Darga, 1973: 8 vd.; Güterbock, 1969: 177; Süel, 1985: 111 vd

32 de Martino, KBo V 11 I 11 (CTH 263) no lu metindeki veriler burada geçen Hattice bir ismin ( LÚ paršel, eski okunuşu LÚ maššel) LÚ ALAN.ZU 9 sümerogramına karşılık geldiğini ve bu görevlinin çoğunlukla aha diye haykırdığınınet bir biçimde ortaya koyduğuna işaret etmektedir (de Martino, 1984:143) C. Rüster-E. Neu tarafından yayınlanan HZL: 226 da söz konusu ideogramın LÚ ALAM.ZU 9, LÚ ALAN.ZU 9 ve LÚ ALAM.ZU şeklindeki yazılımlarına dikkat çekerler. HZL: 305 vd. da ideogram şakacı, palyaço olarak tercüme edilmiştir. Ayrıca LÚ.MEŠ ALAM.KAxA (KBo II 9); LÚ ALAM.KAxNINDA (KBo ) yazılımlarının da yanlışbir yazılım olduğu da bildirilmektedir (HZL: 226). LÚ ALAN.ZU9 ideogramıiçin daha önce kullanılan yazılım HW: 264 de LÚ ALAM.KAxUD ve LÚ ALAM.KA.KÁR dır. Bu ifade Put tapıcısı olarak tercüme edilmiştir. Ideogram çivi yazılıbelgelerde çoğunlukla LÚ ALAN.ZU9 şeklinde geçmektedir. Ancak nadir de olsa ideogramıfonetik komplementlerle birlikte görmekteyiz (Daddi, 1982: 291). Hititçe: Sg. Dat. LÚ ALAN.ZU 9 -ti KBo XXV 72 16'. Pl.Akk. LÚ ALAN.ZU9-ušKBo XVII 43 I 13'=18 II 15. Gen. LÚ.MEŠ ALAN.ZU 9 -an KBo XVII 43 I 14'= 42 3'. Akadça: Pl. LÚ.MEŠ ALAN.ZU TIM 9 IBoT I 36 III 72 LÚ ALAM.KA.KÁR ın anlamıile ilişkili değişik yorumların olduğunu belirten S. Alp, ilk olarak E. Forrer in ZDMG NF 1, 231 de Fildişi Heykelinin Tapıcısı, Goetze nin ise ZA NF 6 71 vd. da Heykel Duacısı şeklinde yorumladığınıve kendisinin de bu yorumu kabul ettiğini bildirmektedir (Alp. 1940:66). Ancak, her yıl 6

33 daha fazla ele geçen Hitit tabletlerinin incelenmesi sonucu LÚ ALAN.ZU 9 nun heykellere tapınmadığıanlaşılmıştır. Hitit metinlerinden yola çıkarak ALUZINNU ifadesinin manasıile ilişkili olarak Meisner in, MAOG XIII/2, 1940, s. 5 de oyuncu, aktör, AHw de şaklaban, soytarı olarak yorumlandığını, CAD de ise bu ifadenin yoruma açık olmasından dolayı karşılığının verilemediğini belirten Güterbock, Hitit metinlerinde LÚ ALAN.ZU 9 nun anlamı olarak soytarı veya palyaço manasına gelip gelmeyeceğine işaret eden ve bu anlama gelen bir ifadeye rastlanmadığınıancak bazı metinlerde (KBo IV 9 I 45 vd., KUB XLVIII 9 II 4 vd.) LÚ ALAN.ZU 9 nun süslü ya da alaca renkli bir kıyafet giyindiğinden bahsedilmişolmasıbu konudaki varsayımı destekler mahiyette bir veri olduğunu ifade ederek, bu görevlinin sadece şarkıcı, okuyucu ve dansçılarla birlikte anılmışolmasına da dikkat çekmektedir (Güterbock, 1964:97). Kammenhuber ise LÚ ALAN.ZU9 nun Hitit kült metinlerinde konuşmacılardan biri olarak gözüktüğü için, LÚ A. ya şakacı, palyaço, soytarı gibi bir anlam yüklenmesinin yanlışolacağınıdüşündüğünü belirtir (Kammenhuber, 1971: 157 Dipn.45). Ancak, IBoT III 4 no.lu metnin (CTH 670 çeşitli fragmanlar) 2. satırında LÚ ALAN.ZU9 nun dans ettiğinin belirtilmesi ya da KI.LAM Bayramının anlatıldığıkub II 3 II no.lu metinde LÚ ALAN.ZU 9 nun marnuwan- havuzunda çıplak olarak yıkanması Güterbock un, LÚ ALAN.ZU 9 nun soytarı olduğu yönündeki görüşünü destekler niteliktedir. 7

34 KUB II 3 Vs. II 13 GUNNI-aškat-ta-an 2 mar-nu-wa-an-da-aš 3 14 lu-ú-li-ia II LÚ.MEŠ ALAN.ZU 9 15 ne-ku-ma-an-te-ešlu-ú-li-kan 16 an-da pár-aš-na-a-an-te-eš 17 MUNUS AMA.DINGIR LIM D Ti-ti-ú-ut-ki 18 UGULA MUNUS MEŠ KAR.KID 4 mar-nu-wa-an-da-as 19 lu-ú-li-ia III-ŠU hu-ya-an-zi 20 UGULA MUNUS [MEŠ] KAR.KID GIŠ GÍR har-zi 21 pi-ra[an-n]a-aš-ši LÚ SANGA D Ti-ti-ú-ut-t[i] 22 hu-u-ya-a[(n)]-za LÚ SANGA GIŠ PA har-zi 23 pí-ra-an-ši-kan ši-pár-ti-iš 5 24 ha-mi-in-ká[(n-t)]e-e[(š)] 2 katta: Adv. Anlamıiçin aşağıda, altında, arasında, yanında çevirileri yapılmıştır. (Krş. Friedrich, HW: 105; Neu, 1983: 95). Güterbock ve Hoffner, 1997: 134 te KBo XI 52 II satırlarındaki [( LÚ. ) MEŠ ALAN.ZU 9 -ma-kán [ G ] IŠ pa-ra-na-al- [ la ] -ašša-r[(a-a pa-an-zi)] LÚ ki-i-ta-aš É ar-[(ki-u-i)] katta-an ti-ia-az ifadesini The performers go up to the GIŠ paranalla. The kita-man steps near the arkiu biçiminde çevirerek, katta kelimesine yakında, yanında anlamınıyüklemişlerdir. 3 marnuwant- marnu- için HW: 137 de bir içki HDW: 52 de arpadan yapılmışbira gibi manalar yüklenmiştir. 4 MUNUS MEŠ KAR.KID: HZL: 330 da (Kültte) Genel Kadın, fahişe olarak açıklanmaktadır. 5 šiparteškelimesinin anlamıbilinmemektedir. Bkz. Singer, StBoT 28, 1984, s šipartešpl. Nom. Comm. haldedir. 8

35 25 nu-kán A-NA LÚ.[MEŠ] ALAN.ZU 9 26 iš-ki-ši-iš-ši [ ] mar-nu-an 27 III-ŠU la-a-hu-u-[wa]-a-i 28 LÚ.MEŠ ALAN.ZU 9 lu-ú-li-ya-az 29 a-ri-ya-an-zi ša-wa-tar-ra 6 30 III-ŠU pa-ri-ya-an-zi 31 ta-aš-ta pa-a-an-zi Çevirisi: 13 Ocağın yanındaki marnuwan-içkisi dolu 14 havuza, 2 çıplak soytarı 15 havuzun 6 šawatar / šawitra- için HW 189 da Boynuz manasıverilmişolup, bu sözcüğün zaman zaman SI=boynuz determinatifi ile birlikte yazıldığışeklinde bir tespitte bulunulmaktadır. Ayrıca söz konusu ifadenin genel olarak üflemek manasına gelen parai- / pariparai- fiili ile birlikte zikredildiği de anlaşılmaktadır. Boynuz ile ilişkili olarak karşılaşılan referansların genel olarak Kizzuwatna bölgesinde gerçekleştirilen ritüellerin konu edildiği Hitit metinlerinde zikredildiğini söyleyen S. de Matino, boynuz ifadesinin huhupal ve BALAG.DI gibi vurmalıçalgılarla ilişkili kontekstlerde geçmiş olduğuna dikkat çekmektedir. Ayrıca de Martino, bu enstrümanın çıkardığısesin monokramatik bir karaktere sahip olduğunu ve bu enstrümandan ritüel işlemlerin devamlılığınısağlamak ve seremoniler arasına şarkıve haykırmalarısokmak maksadıyla faydalanıldığınıifade etmektedir (de Martino,1997: 487). Boynuz adıverilen bu enstrüman LÚ BALAG.DI adıverilen kimseler tarafından çalındığı bilinmesine rağmen KUB II 3 II 28 vd.da LÚ ALAN.ZU 9 nun da bu enstrümanıçaldığıgörülmektedir. 9

36 16 içine çömelmişler(dir). 17 TanrıTitiutti(nin) rahibesi (ve) 18 fahişelerin başımarnuwan-içkisi dolu 19 havuzda 3 kez koşarlar 20 Fahişelerin başıtahta hançer tutar. 21 TanrıTitiutti(nin) rahibi önünde 22 koşar vaziyette(dir).rahip asa tutar. 23 Önünde šiparteš 24 bağlanmış(tır). 25 ve soytarılara 26 onların sırtına [ ] marnuwan-içkisi(ni) 27 3 kez döker. 28 Soytarılar havuzda 29 fal aracılığıyla saptarlar. Boynuzu 30 üç kez üflerler. 31 ve giderler. 10

37 marnuwan-içkisi ile dolu bir havuzun içinde çıplak olarak çömelen soytarıların sırtına bir rahip tarafından 3 kez marnuwan-içkisi dökülmesi işleminde aşırıbir bedensel aşağılama ve cezalandırma fark edilmediğini belirten Y. Arıkan bütün bu işlemlerin şaka ile karışık, kısmi aşağılama çerçevesinde dinsel bir anlam taşıdığını ifade eder (Arıkan, 2000: 218). Ayrıca metnin 29 vd.daki kısmında LÚ ALAN.ZU 9 nun šawatarra müzik enstrümanıçaldığından bahsedilmektedir. Şenlik aşamalarının görsel tasvirleri, Ankara nın yaklaşık 150 km. kuzeydoğusunda yer alan ve Alacahöyük olarak adlandırılan bölgedeki kabartmalarda karşımıza çıkar. Batıkulesi üzerinde, Fırtına Tanrısısahnesinin hemen sonunda kılıç yutan bir adam ve merdivenle bağlantılıiki kişinin resmedildiği görülmektedir (Resim 5). Bu iki kişi büyük olasılıkla birçok ritüel metinde eğlendiriciler arasında ortaya çıkan merdiven adamlar ıgöstermektedir (Bryce 2002:208 vd.). Merdivene çıkan adam tasviri ile kılıç yutan adam betimlemelerinin yer aldığısahne çeşitli bilim adamlarıtarafından çok farklışekillerde yorumlanmıştır diyen A. Ünal bu sahnedeki figürler ile ilişkili olarak bugüne kadar yapılmışen gerçekçi yorum şaklaban veya hokkabaz ın Perrot ve Chipiez 7 tarafından dile getirildiğini ve daha sonra bu yorumun Macridi Bey 8 tarafından da desteklendiğini ifade eder. Ayrıca A. Ünal, van Lennep in 9 merdiven adam figürlerinin taşdizen duvar ustaları olduğu doğrultusunda bir görüş ortaya attığını belirtirken, 7 G. Perrot ve Ch. Chipiez, Exploration archéologique et histoire de l art dans l antiquité IV (1887) (Ünal, 1994: 212 Dipnot: 38) 8 La porte des sphinx à Euyuk, MVAeG 1908, 3, 13. Jahrgang, pl. 14 vd. ve fig. 20 (Ünal, 1994: 212 Dipnot 39). 9 H.J. van Lennep, Travels in Little Known Parts of Asia Minor (London, 1870) (Ünal,1994:212 Dipnot: 40). 11

38 Garstang ın 10 kılıç yutan adamı borazancı merdiven adamalarınıise duvarın yüzünü biçimlendiren duvar ustaları şeklindeki yorumlarına dikkat çekmek istemektedir. Gurney in konu ile ilgili görüşünü ise A.Ünal şu şekilde belirtir: Merdiven üzerindeki adamın daha yükseğe tırmanmak için merdiveni tutmadığı görülmektedir. Dikkatle incelendiği zaman yumruk biçimindeki elin izdüşümünde, merdivenin üst açıklığına tekabül eden kısımda küçük, kaba bir aletin olduğu göze çarpmaktadır. Sağel yukarıdoğru kalkık olup, bir nesneyi üflüyormuşizlenimi verecek şekilde betimlenmiştir. Bu elin bir nesneyi kavradığı açıkça görülebilmektedir. Söz konusu adam bir keski veya bir duvarcıçekici ile çalışıyor olmalıdır 11 Konu ile ilgili görüşlere yer veren A.Ünal söz konusu sahnede iki adamın cüce biçiminde betimlenmişolmasının bu figürlerin akrobatik nitelikli bir gösteriden ziyade duvarla ilişkili bir eylem gerçekleştirmeleri daha olasıgibi görünürken, mevcut yazılıvesikalarda Merdiven adamı ve merdivene tırmanan bir soytarı dan bahsedilmesine karşın, merdiven kullanarak duvar yüzeyini biçimlendiren duvar ustalarına dair herhangi bir bilgiye rastlanmadığına dikkat çekerek söz konusu figürleri soytarı( LÚ ALAN.ZU 9 )larla ilişkili sahnenin bir parçası olarak yorumladığınıifade eder. Ayrıca, Ünal, bu düşünceye paralel olarak merdiven adamlarının kültsel nitelikli bazıeylemleri gerçekleştirmek maksadıyla çatıya çıktıklarınıdüşünmektedir. Çatı(Hitt. šuhha-) Hitit şiirlerinde, pek çok defa kültsel aktivitelerin gerçekleştirildiği bir mekân olarak karşımıza çıkmaktadır (Ünal, 1994: 212 vd.). Bu iki cüce figürünün arkasında sırtınıiki figüre dönmüş, başka bir adam 10 J. Garstang, The Land of the Hittites (1910) : idem, The Hittite Empire 1929: 136 vd. (Ünal, 1994: 212 Dipnot: 42) Kasım 1993 tarihinde kaleme alındığımektubunda (Ünal, 1994: 212 Dipnot: 44). 12

39 figürü göze çarpar. Figür yukarıdoğru kaldırdığıelinde tuttuğu kılıcıkısmen ağzına sokmaktadır. LÚ GÍR (hançer yutan adam, bıçağın adamı, hançerin adamı, HZL: 335) olarak bilinen bu görevlinin asıl mesleğinin soytarılık yaparak, insanlarıeğlendirmek olduğu anlaşılmaktadır (Ünal, 1994: 211 vd.; ayrıca bkz. Darga, 1992: 130 vd.; Gurney, 1994: ). Böylece LÚ ALAN.ZU9 yu hem çivi yazılıbelgelerden hem de görsel olarak Alacahöyük ortostatlarıüzerinden tanıyabilmekteyiz. LÚ ALAN.ZU 9 nun sadece Hitit bayram törenlerinde değil, cenaze törenlerinde de görev aldığımetinerden anlaşılmaktadır. Bu görevlinin söz konusu törenlerde ne gibi bir misyon üstlendiğini anlayabilmek için metinlerde hangi fiillerle birlikte geçtiğini yani ne tür eylemler yaptığının tespit edilmesi gerekir. Bu konuda S. Alp in Untersuchungen zu den Beamtennamen im hethitischen Festzeremoniell konulu doktora tezinden ve E. Badalì nin Strumenti musicali, musici e musica nella celebrazione delle feste ittite konulu eserinden önemli ölçüde yararlandığımı belirtmek isterim. Bayram günü LÚ A. nın görevinin, sabahın çok erken saatlerinde LÚ..MEŠ MEŠEDI 12 ve DUMU MEŠ É.GAL in 12a eşlik ettiği krali çiftin önderliğindeki tören alayıile birlikte É halentu- dan 13 kült işlemlerinin gerçekleştirileceği tapınağa giderken 12 Bu görevli için bkz. Alp, 1940: a Bu görevli için bkz. Alp, 1940: É halentu-: Tapınağın önemli bir mekanıdır. Ritüel metinlerde çok kez rastlanan bu kutsal mekanın içersinde tanrının betimi, sunak, taht, ocak, pencere, sürgü tahtasıvb. kutsal yerler bulunduğunu ve bu kutsal yerlere libasyonlar yapıldığınıbelirten M. Darga É halentu- nun sarayda da var olan bir mekan olduğunu ve bazıbilginlere göre halentu-evinin, tanrıheykelinin bulunduğu kült odası olduğunu ifade eder (Darga, 1985: 62). I. Sınger, 1983: 111 vd.da palace, complex, Popko da 1978: 13

40 başladığıbayram metinlerinden anlaşılmaktadır. Tören alayıhareket halinde iken, LÚ ALAN.ZU 9 dan bir kısmının kralın önünde ve arkasında bulunduğundan (ar-: bulunmak ) ve GIŠ arkammi, GIŠ huhupal ve ( URUDU )galgalturi gibi vurmalıçalgıları 14 8 de wohl ein Palast gibi bir yorumda bulunmuşlardır. Alp,1979:273; Otten,1971:20; Puhvel,1991:15vd.. Ayrıca bibliyografya için bkz. Arıkan, 2003: 26 Dipnot:1. 14 Hitit metinlerindeki müzik enstrümanlarıhakkında bilgi veren teknik belgelerden yoksun olduğumuz için enstrümanlarıtam olarak anlamlandırmak oldukça zorlaşmıştır. Ancak, enstrümanla ilişkili olarak zikredilen fiillerin söz konusu enstrümanıtanımlamak için birer referans noktasıolarak kullanılırken, (örneğin üflemek manasına gelen parai- ve pariparai- fiillerinin üflemeli bir çalgıyla ilişkili olarak kullanıldığına hiç şüphe yoktur. Benzer şekilde vurmak manasına gelen walh- fiili ile Süm. GUL ve RA ideogramlarının genel olarak vurmalıçalgılarla birlikte zikredildiği görülmektedir. (hafifçe) çekmek manasına geldiği düşünülen hazziya-, hazzi(k)-, hazzišk- ifadelerinin ise özellikle telli çalgılar ile ilişkili olarak kullanıldığıbilinmektedir), enstrümanların önüne gelen determinatifler (GIŠ, URUDU vb.) sayesinde de enstrümanın hammaddesi hakkında fikir edinilerek, bunların tipolojik olarak sınıflandırılmasısağlanmıştır. Böylece bazıbilim adamlarıbu verilerden faydalanarak enstrümanlarıanlamlandırmaya çalışmışlardır. GIŠ arkammi-, huhupal ve (URUDU) galgalturi- vurmalı çalgılarıiçin küçük bir orkestra oluşturmuşçasına üçü daima birlikte zikredilir diyen S. de Martino, GIŠ arkammi- ifadesine davul manasıyüklerken, tamamen veya kısmen ağaçtan yapıldığınıgiš determinatifinin bunu kanıtladığınıbelirtir. Müzik icra etmek ve şarkısöylemekle görevli olan LÚ.MEŠ GALA Kült Şarkıcıları ve LÚ.MEŠ ALAN.ZU 9 gibi kişilerin dışında LÚ.MEŠ arkam(m)iyala- olarak adlandırılan belirli kült görevlilerinin de arkam(m)i- enstrümanının çalgıcısıolarak zikredildiklerine dikkat çeker. huhupal ifadesini ise darbuka veya zimbel olarak tercüme ederek, KUB XXV 37 I no.lu metinde içki ile doldurulduğu ifade edilen ve kadeh olarak faydalanıldığıanlaşılan bir huhupal dan bahsedildiğine işaret eder. KBo VII 46 IV 4 ve KUB X 89 I 27 no.lu metinlerde metalden, KUB XII 5 IV 15 no.lu metinde ahşaptan ve IBoT IV 145 Vs. 3 no.lu metinde kil topraktan yapıldığıifade edilen galgalturi için ise çalpara çevirisini yapmaktadır (de Martino, 1995: 2661 vd., 1997: 485 vd.; Krş. Baltacıoğlu, 1995a: 1 vd.; Güterbock, 1995: 57 vd.; Polvani 1988: 171 vd.; Yoshida, 1996: ). 14

41 çaldıkları(hazzik-: (Bir müzik enstrümanına )vurmak) belirtilir. Karışık renkli elbiseler giydikleri (wa šiya- giymek, giydirmek ) belirtilen LÚ ALAN.ZU 9 ların ise kralın yanında durmak suretiyle (ar-:med. Pass. bulunmak ) ellerini kaldırarak (šara hark-: Yukarıda tutmak ) kendi çevrelerinde döndükleri ((pidi-ši) weh-: kendi çevresinde dönmek ) yani dans ettikleri belirtilmektedir (KBo IV 9 I 33 vd.). S. de Martino, kral ve kraliçenin tapınağın avlusuna geldiklerinde soytarılar tarafından gerçekleştirilen bu dönem figürlerini hoş geldin dansı olarak yorumlamaktadır (de Martino, 1995: 2666). KBo IV 9 I 33 ta-aš-ta LUGAL MUNUS.LUGAL 34 É ha-le-en-tu-u-wa-az ú-wa-an-zi 35 II DUMU.É.GAL I LÚ ME-ŠE-DI 36 LUGAL-i pí-ra-an hu-u-wa-ya-an-te-eš 37 BELU HI.A -ma DUMU MEŠ. É.GAL Ù LÚ.MEŠ ME-ŠE-DI 38 LUGAL-i EGIR-an i-ya-an-ta-ri 39 LÚ.MEŠ ALAN.ZU 9 -ma GIŠ ar-kam-mi 40 GIŠ hu-hu-pa-al gal-gal-tu-u-ri 41 LUGAL-i EGIR-an pí-ra-an ha-az-zi-kán-zi 15

42 42 LÚ MEŠ ZI-IT-TI 15 LUGAL-i ta-pu-uš-za 43 a-ra-an-ta-ri nu tar-ú-iš-kan-zi 44 GIŠ TIBULA 16 ha-az-zi-kán-zi 45 LÚ.MEŠ ALAN.ZU9 ta-ma-e-eš 46 TÚG GÙN.A wa-aš-ša-an har-kán-zi 47 na-at LUGAL-i ta-pu-uš-za a-ra-an-ta 48 nu ŠU MEŠ -ušša-ra-a har-kán-zi 49 na-at-ša-an pé-e-te-ši ú-e-ha-an-ta-ri 50 pal-ú-iš-kán-zi-ya Çevirisi 33 ve sonra Kral (ve) Kraliçe 34 halentu-evinden gelir saray oğlanı(ve) 1 MEŠEDI 15 LÚ ZITTI: Hissedar, ortak HZL: 336, HW: 315. Kelimenin ideografik değeri LÚ HA.LA, Hititçe karşılığıise LÚ tarnattalla- dır. Bkz. E. Neu, 1983: GIŠ TIBULA: ideogramın eski yazılımı GIŠ ŠÀ.A.TAR dır. Söz konusu ifade hafifçe çekmek manasına gelen hazzik(k)- / hazzišk- ve SÌR fiilleri ile birlikte zikredildiği için bu enstrümanın telli bir çalgıolabileceğini düşündürmektedir. GIŠ TIBULA ideogramıiçin HZL: 353 de, AHw: 1356 da ut manasıbiçilmektedir. S. de Martino, tasvir sanatında kanun veya lir olarak tanımlanan enstrüman dışında en çok betimlenen telli çalgının ut olduğunu ve Eski Hitit çağına ait iki mühür üzerinde ut çalmakta olan bir dansçının betimlendiğini belirtir. KBo IV 9 I 42 vd.da TIBULA enstrümanı eşliğinde dans edildiği ifade edilmiştir (de Martino, 1997: 485). 16

43 36 kralın önünde koşarlar. 37 Fakat beyler, saray oğlanlarıve saray muhafızları 38 kralın arkasında yürürler Soytarılar ise kralın çevresinde / etrafında arkammi- müzik aletine, huhupal müzik aletine (ve) galgalturi müzik aletine vurular/çalarlar. 42 ZITTI adamlarıkralın yanında 43 bulunurlar ve dans ederler. 44 (ve) utu? çalarlar. 45 öteki soytarılar 46 rengarenk (tören) elbise(lerini) giymişler(dir). 47 ve onlar kralın yanında bulunurlar. 48 ve ellerini yukarıda tutarlar. 49 ve onlar yerlerinde dönerler. 50 haykırırlar / ünlerler. Soytarının GIŠ D INANNA 17 müzik enstrümanınıçalıp çalmadığıkonusunda bilgimiz yetersiz kalmasına rağmen KBo IV 9 I 39 vd. arkammi- huhupal-, 17 Hitit özel yaşamında müziğin rolü hakkında fazla bilgiye sahip olmamamıza rağmen Hitit arşivi içerisinde resmi ve dini bir karakter taşıyan ritüel metinlerden ve kültsel olayların resmedildiği eşsiz sanat eserlerinden kültte müziğin rolünü öğrenebiliyoruz (de Martino, 1995: 2661). Kült görevlilerinin 17

44 galgalturi- KUB II 3 II 29 vd. da ise šawatar müzik enstrümanlarınıçaldığını öğreniyoruz. KBo XI 30 Rs. VI 17'. satırıda soytarının flüt eşliğinde şarkı söylediğini kanıtlamaktadır. Rs. VI KBo XI 30 15' pár-aš-na-u-wa-aš-kan LÚ SAG[I.A 18 ú-iz-zi] görevlerini müzik eşliğinde yerine getirmeleri de müziğin dinsel yaşamda önemli olduğunu kanıtlar nitelikte bir veridir. Müzik, çeşitli aletlerle icra ediliyordu. Bu aletlerin başında GIŠ D INANNA müzik enstrümanı gelmektedir. S. Alp, INANNA enstrümanının lir olduğunu, bu varsayımının araştırmacıların çoğu tarafından da kabul edildiğini ifade eder (Alp, 1999: 8). GIŠ D INANNA Sümerogramının Hatti dilindeki karşılığızinar / zinir terimidir (de Marino, 1995: 2661).Büyük ve küçük boyda üretilmişçeşitli ebatlarda GIŠ D INANNA enstrümanlarının bulunduğu anlaşılmaktadır. Bu noktada GIŠ D INANNA.GAL in (Büyük Lir) (resim 6) Hattice karşılığının GIŠ hunizar, GIŠ D INANNA.TUR un (küçük lir)(resim 7)Hattice karşılığının ise ippizinar olduğuna işaret edilmektedir (Alp, 1999: 2; Badalì, 1991: 370; Laroche, 1955: 73). M. Popko, Büyük INANNA enstrümanının (GIŠ D INANNA.GAL) ağır olmasımünasebetiyle taşınmasıoldukça güç olduğu için, açık havada yapılan kült seremonileri sırasında sadece Küçük INANNA enstrümanının (GIŠ D INANNA.TUR) kullanıldığına inanmaktadır (Popko, 1994: 63). İnandık vazosu üzerinde büyük ve küçük örneklerini net bir şekilde gördüğümüz lir, metinlerde en sık rastladığımız enstrümandır (Bkz. Kammenhuber, 1969: 437 vd.; Kümmel, 1973: 169 vd.; de Martino, 1987: 171 vd.; Özgüç, 1988: 29 vd.). 18 LÚ SAGI.A saki anlamına gelen bu ideogramın eski okunuşları LÚ SÌLA.ŠU.DUH.A, LÚ SÌLA.SU.DU 8.A dır. Hititçe karşılığıbilinmemesine rağmen, Hattice karşılığının winduqqaram olduğu anlaşılmaktadır. Ancak, Sedat Alp sunucu anlamına gelen LÚ hinkula- kelimesinin söz konusu ideogramın Hititçe karşılığıolabileceğine dikkat çekmek istemiştir (Alp, 1941: 15). Geyik Ritonu (resim 8) üzerinde dizleri üzerine çökmüşbir vaziyette betimlenen figür, yukarıdoğru kaldırdığısağelinde gaga ağızlıbir testi tutmaktadır. Yumruk biçimindeki sol elin ise yukarıdo ğru 18

45 16' LUGAL MUNUS.LUGAL TUŠ-aš D Ha-še-me-li [a-ku-wa-an-zi] 17' 18' LÚ ALAN.ZU 9 GI.GÍD-it 19 [RU] 20 SÌR LÚ ALAN.ZU9 me-ma-i LÚ pal-[wa-tal-la-aš] 19' pal-wa-a-iz-zi LÚ ki-i-t[a-ašhal-za-a-i] Çevirisi 15' diz çöken sak[i gelir] 16' Kral ve kraliçe oturur (vaziyette) TanrıHašemeli (için) [içerler] 17' soytarıflüt eşliğinde şarkısöyler 18' Soytarı(dua) okur / (şarkı) söyler, palwatalla- 19' haykırır / ünler, kit[a-adamıçığırır] kalkık bir vaziyette olduğu görülmektedir.(resim 9). Söz konusu figürün, bu şekliyle dua ediyormuş gibi bir izlenim verdiğini düşünen S. Alp bu noktada söz konusu figürün festival metinlerinde aşağı çömelenin sakisi olarak tanımlanan görevli ile özdeşleştirilebileceğini ifade eder. İfadenin geçtiği formül alıştığımız tarzda bir şablonu içermektedir: parašnauwaš-kán LÚ SAGI.A uizzi (Alp, 1983: 97 vd.) 19 GI.GÍD Flüt anlamındadır. KBo XI 30 Rs. VI 17 de soytarının flüt eşliğinde şarkısöylediği ifade edilmektedir. Ancak, söz konusu enstrümanın LÚ GI.GÍD olarak adlandırılan eğitimli şahıslar tarafından çalındığıçivi yazılıbelgelerden anlaşılmaktadır (de Martino, 1997: 487). Kargamış, Karatepe ve Zincirli de bulunan rölyefler üzerindeki MÖ. I. bine ait Geç Hitit dönemi tasvir sanatında çift flütlere rastlanmaktadır (Orthmann, 1971: 393 vd.). 20 SÌR ideogramı şarkısöylemek, (enstrüman) çalmak anlamına gelmektedir. h. išhamiya-, Akk. ZAMĀRU, Akk. kpl. SÌR RU (Badalì, 1991: 371; Friedrich, 1952: 292). 19

46 KI.LAM Bayramıboyunca kral ve kraliçe eşliğinde resmi görevlilerden oluşan bir alayın oluşturulduğunu belirten S. de Martino bu resmi geçit töreninde soytarıların leoparların hareketlerini taklit ederek, dans ettiklerini dile getirir (de Martino, 1995: 2666). Dolayısıyla LÚ.MEŠ ALAN.ZU 9 olarak adlandırılan bu görevlilerin bir çeşit müzisyen olarak müzikte, dansta, taklitte hünerlerini sergilediklerini öğreniyoruz. Kral ve Kraliçe kült işlemlerinin gerçekleştirileceği tapınağa gitmeden evvel LÚ ALAN.ZU 9, LÚ palwatalla- ve LÚ kita-adamıile beraber tapınağa giderek (anda pai), buradaki yerlerini alılar (ep(p)-, ap(p)-: tutmak, yakalamak HW: 41) ve tapınakta krali çifti karşılarlar (KBo IV 9 II 1 vd.). II KBo IV 9 1 ku-it-ma-an-ma LUGAL MUNUS.LUGAL I-NA É D ZA.BA4.BA4 2 na-a-ú-i pa-a-an-zi nu-kán pí-ra-an 3 pa-ra-a 21 LÚ.MEŠ ALAN.ZU9 4 LÚ pal-wa-tal-la-aš LÚ ki-i-ta-aš-ša 5 an-da pa-a-an-zi nu-za A-ŠAR-ŠU-NU 6 ap-pa-an-zi 21 kuitman nāwi piran parā: -den önce HW:

47 Çevirisi 1 Kral (ve) kraliçe TanrıZABABA nın tapınağına 2 henüz gitmeden önce 3 soytarılar 4 palwatalla-adamıve kita-adamı 5 içeri girerler ve yerlerini 6 alırlar. Soytarının ilk olarak tapınakta kral tarafından gerçekleştirilen tapınma (aruwai-) merasimi sırasında mema-: (şarkı) söylemek, (dua) okumak eylemini gerçekleştirdiği bilinmektedir. Bu sırada kita-adamının de soytarıya (halzai- fiili ile) eşlik ettiği görülür. II KBo IV 9 37 na-aš-ta LUGAL MUNUS.LUGAL I-NA É D ZA.BA4.BA4 38 an-da pa-a-an-zi ta DINGIR LIM -ni 39 EGIR-pa I-ŠU! ar-u-wa-an-zi aruwāi-, arwāi-: Tapınmak, reverans yapmak. Ayrıca metinlerde Akadça karşılığıolan ŠUKĒNU ve Hititçe sinonimleri olan haink- ve hink- fiillerinin kullan ıldığıda görülür (Alp, 1983: 22 vd.). 21

48 40 LÚ ALAN.ZU 9 me-ma-i 41 LÚ ki-i-ta-ašhal-za-i Çevirisi 37 ve sonra kral (ve) kraliçe, TanrıZA.BA.BA nın tapınağına 38 içeri(ye) girerler ve tanrıya 39 tekrar 1 kez tapınırlar 40 soytarı(dua) okur / (şarkı) söyler 41 kita-adamıçığırır. Tanrılara karşıgörevlerini, kutladıklarıbayramlar aracılığıyla yerine getiren Hititlerin kutladıkları bayramların temelini tanrılara sunulan kurbanlar oluşturmaktadır. Çeşitli armağanların yanısıra bira, şarap gibi içecekler; kalın, tatlı, ekşi vb. çeşitleri olan değişik ekmekler ile koyun, sığır gibi hayvan etleri, sunulan kurbanlar arasında yer almaktadır. Kral ya da krali çift tapınma merasiminden sonra ismi zikredilen tanrıya ayakta (GUB-aš) veya oturur vaziyette (TUŠ-aš) içer (eku-: içmek ) 23 ve kral kadehi 23 Bir tanrıadına içki içilmesi ile ilgili düşüncenin Hitit öncesi döneme dayandığınıifade etmek gerekir. Söz konusu düşünce Hititlerdeki en eski kült tabakasıolan Hatti-Hitit katmanına ve bu katmanda gerçekleştirilen bayram ritüellerine dayandırılmaktadır diyen Kammenhuber erken çağlarda, kraliçenin söz konusu libasyon işlemine tek başına katılmamaya itina gösterdiğini ve ayrıca kralın kız ve erkek çocuklarının Tanrıiçme seremonilerine katılmamalarıkonusunda dikkat gösterildiğini belirtirken mevcut düşünce yapısının MÖ. XIII. yy.da Hattušili III ile oğlu Tudhalya IV ün 22

49 DUG huppar- kabına libasyon yapar (šipand-) 24. Kral, bu libasyon seremonisini gerçekleştirirken soytarı, mema- görevini icra eder. LÚ palwatalla- ve LÚ kita-adamının da iştirak ettikleri söz konusu seremonilere, kimi zaman LÚ halliyari- 25 = LÚ GALA kimi zaman da LÚ NAR şarkılarıyla eşlik etmektedirler. Bu sanatçıların, şarkılarını bazen Inanna enstrümanıile bazen de argammi-, huhupal, galgalturi vb. müzik enstrümanları eşliğinde söylediklerini çivi yazılı belgelerden öğreniyoruz. Dolayısıyla tapınma amaçlı yapılan bu etkinliklerin müzik eşliğinde gerçekleştirildiğini anlıyoruz. Tanrılara karşı bu önemli görevin yerine getirilmesinden dolayıgerçekleşen coşku ve sevinç müzikle ifade ediliyor kanısında olduğumu belirtmek isterim. Bu seremoniden sonra soytarı, diğer kült görevlileri ile beraber tapınaktan dışarıçıkar (para pai-: çıkmak ). hükümdarlıkları sırasında yeni kült ve tanrıların konu edildiği bazı festival etkinliklerinin düzenlendiğini ve söz konusu etkinliklerin, kısmen Hatti-Hitit tabakasındaki bayramlardan etkilenerek biçimlendirildiğini ifade ederek kraliçenin bu düzenlemelerden sonra libasyon töreninde aktif rol oynadığınıbelirtir. Ayrıca Kammenhuber KBo II 15 no.lu metnin V 10 vd.da kraliçenin Arinna nın Güneş Tanrıçasıile Mezulla ya kadeh kaldırırken karşımıza çıkmasının, bu konuya örnek gösterilebileceğini belirtir. Metinde Šuppiluliuma I in 3. eşi Tawananna dan bahsedilmesinden dolayı Hattušili III ten önceki bir döneme tarihlenmesinin mümkün olmadığını açıklamaktadır (Kammenhuber, 1971: Krş. Güterbock, 1988: ). eku- fiilinin ideografik değeri NAG dır. Bu hususta bkz. HZL: Bkz. Coşkun, 1972: 89-97; Ertem, 1965: 51 Dipnot 4; Goetze, 1970: HW: 7 de şarkıcırahip karşılığıverilen LÚ halliyari-, LÚ halliyariya-? ifadesinin ideografik değeri LÚ GALA, Hattice karşılığıise LÚ šahtaril sözcüğüdür. S. Alp, halliyari- ifadesinin, haliya- diz çökmek formuna dayandırılmasıgerektiğini belirterek, söz konusu görevlileri diz çökücü, diz çöken olarak yorumlamaktadır (Alp, 1983: 82 Dipnot: 85). 23

50 KBo XI 25 III 26' na-aš-ta LÚ.MEŠ NAR LÚ.MEŠ ALAN.ZU9 27' 28' LÚ.MEŠ pal-wa-tal-li-e-ešdumu MEŠ.É.GAL LÚ.MEŠ ME-ŠE-DI pa-ra-a pa-a-an-zi Çevirisi III 26' ve sonra şarkıcılar, soytarılar 27' palwatalla-adamları, saray oğlanları 28' MEŠEDI ler (tapınaktan) dışarıçıkarlar. Festival yemeğini, festival etkinliklerinin doruk noktasıolarak yorumlayan S.Alp, soytarıların kült yemeğinden önce tapınaktaki yerlerini almak için INANNA (müzik) enstrümanıile diğer kült görevlileri ile beraber, tekrar tapınağa gittiğinden (anda uwa-) ve bu görevlilerin taršanzipa- 26 önündeki yerlerini aldıklarından ve karşıya 26 S. Alp, bazımetinlerde halentu- yapısıve kült odalarıile beraber kullanılan taršanzipa- ifadesinin ideografik olarak TAR-šan-zi-pa şeklinde yorumlandığınıifade ederek (Alp, 1983: 40 vd.) müzisyenlerin ve şarkıcıların ya da kült görevlilerinin önünde ya da arkasında yer aldıkları bir tür sahne olduğunu dile getirir (Alp, 1957: 9 vd.; taršanzipa, ifadesini sahne olarak yorumlayan E. Neu, N. Oettinger in (Glotta 59, 1981, 5) taršanzipa- sözcüğü için kuru zemin anlamınıuygun gördüğüne dikkat çekmektedir (Neu, 1983: 191). (Bu hususta bkz. Popko, 1978: 65 vd.) S. Alp, haššanzipa- ifadesinde, kelimenin kökü olan ha ša- sözcüğünün ocak manasına geldiğine işaret ederek, söz konusu haššanzipa- ifadesinin ocak kaidesi manasında yorumlanmasıgerektiğini belirtmiştir (Alp, 1983: 41). 24