: Endemik bir tatlısu balığı, Squalius pursakensis 'in Seydi Suyu (Sakarya Havzası) 'ndaki Biyo-ekolojik Özelliklerinin İncelenmesi

Transkript

1 T.C. ESKİŞEHİR OSMANGAZİ ÜNİVERSİTESİ BİLİMSEL ARAŞTIRMA PROJELERİ KOMİSYONU PROJE GELİŞME RAPORU FORMU Projenin Adı : Endemik bir tatlısu balığı, Squalius pursakensis 'in Seydi Suyu (Sakarya Havzası) 'ndaki Biyo-ekolojik Özelliklerinin İncelenmesi Proje No : A113 Rapor No : 1. Ara Rapor Rapor Dönemi : 1-6 Ay Başlama Tarihi : 23/11/2012 Bitiş Tarihi : 23/11/2013 Destek Miktarı : 9378 Harcanan Miktar : 3763,05 Kalan Miktar : 5614,95 YAPILAN ÇALIŞMALAR: (*) i

2 A113 KODLU LU PROJE RAPORU Endemik bir tatlısu balığı, Squalius pursakensis 'in Seydi Suyu (Sakarya Havzası) 'ndaki Biyo-ekolojik Özelliklerinin İncelenmesi HAZIRLAYANLAR Proje Yürütücüsü: Doç. Dr. Özgür EMİROĞLU Proje Çalışanı: Biyolog Şule SÜLÜN ii

3 5.1. İçindekiler 5.2. Özet 1 Abstract Giriş ve Amaç Yapılan Çalışmalar Sonuçlar (Bulgular) 8 Yapılacak Çalışmalar 25 Kaynakça 26 iii

4 5.2. Özet Cyprinidae familyasına ait olan Squalius genusu Avrupa'nın tamamında Karadeniz, Hazer Denizi ve Azak Denizi havzaları ile Kafkasya da geniş yayılış alanına sahiptirler. Anadolu'ya bakıldığında da neredeyse bütün su sistemlerinde bulunmaktadırlar. Genellikle hızlı akan temiz suları tercih ettikleri gibi göllere ve acı sularda da görülebilirler. Su sistemlerinde Squalius genuslarının populasyonlarının yoğun olması ve demarsal özelliklerinden dolayı halk tarafından çok tüketilmekte ve sportif balıkçılıkta önem kazanmaktadır yılında Özuluğ ve Freyhof tarafından yapılan revizyona kadar Sakarya Havzasında Squalius cephalus olarak bilinen türün bu çalışma sonucunda Squalius pursakensis olduğu tespit edilmiştir. Bu yeni revizyonla S. pursakensis Sakarya havzasında endemik tür özelliği kazanmış ve ekolojik önemi artmıştır. S. pursakensis Sakarya havzasında yoğun olarak bulunmaktadır. Bu sebeple havzanın ihtiyofaunasında önemli yer tutar. Tüm havzada bulunması sebebiyle su kalitesinde meydana gelebilecek önemli değişiklikleri takip etmek için kullanılabilecek biyoindikatör tür olarak kullanılabilir. Seydi Suyu Sakarya Havzasında bulunup ağır kirleticilerin baskısı altında olan bir su sistemidir. Özellikle bölgede dünyanın en büyük bor arama ve işleme tesislerinin bulunması ayrıca Seydi suyunun geçtiği bölgede ciddi miktarlarda tarımsal faaliyetlerin olması suyun kalitesini ve sucu canlılarının yaşamını ciddi anlamda tehdit etmektedir. Bu çalışmada Sakarya Nehrinin en önemli kaynaklarından biri olan Seydi Suyu'ndaki S. pursakensis' populasyonunun büyüme ve üreme karakterleri (yaş, boy ve ağırlık dağılımları, üreme özellikleri, fekondite, cinsiyet dağılımları, cinsi olgunluğa erişme boyu, yumurta çapı, üreme dönemi, Gonodosomatik index değerleri ve kondisyon faktörleri) incelenerek populasyonun büyüme özelliklerinin ortaya çıkarılması amaçlanmıştır. 1

5 Abstract Squalius throughout Europe, the Black Sea, Caspian Sea and the Azov Sea basins and the Caucasus have a wide distribution. All water systems are located in Anatolia. Usually they prefer fast-flowing clear waters, such as are found in lakes and brackish water. Water systems and demarsal Squalius be dense populations and sport fisheries are being depleted due to the properties by the people is important too. Revision made in 2011 by Freyhof Özuluğ and known as the Sakarya Basin Squalius cephalus species as a result of this study was found to be Squalius pursakensis. As a result of this new revision S. pursakensis have feature of endemic species and ecological importance of Sakarya basin has increased. S. pursakensis Sakarya basin are intensively. Due to the significant changes that may occur in the whole basin of water quality that can be used to track the species used as bioindicators. Seydi Suyu has Sakarya Basin, pollutants in a water system which is under pressure. Search and processing facilities in the region there is also the world's largest boron Seydi Suyu serious amounts of water from agricultural activities in this region have been seriously threatened the life of the water quality and aquatic organisms. This work Seydi suyunun S. pursakensis population growth and reproductive characters (age, height and weight distribution, reproduction, fecundity, sex distribution, length of access to sexual maturity, egg size, reproductive age, and condition factors Gonodosomatik index values) is aimed to determine by examining the characteristics of population growth. 2

6 5.3. Giriş ve Amaç Squalius cinsi tatlısu kefalleri Batı Palearctic'te 45 yaygın türüyle büyük bir Cyprinid grubunu temsil eder. Avrupa'nın tamamında Karadeniz, Hazar Denizi ve Azak Denizi havzaları ile Kafkasya'da geniş yayılış alanına sahiptir. Anadolu'ya bakıldığında da neredeyse bütün su sistemlerinde yaygın olarak bulunmaktadırlar. Moleküler çalışmalar da bu genusla ilgili iki ana grup tespit edilmiştir. Bu gruplardan biri Adriyatik havzası ile sınırlandırılan Akdeniz soyu, diğeri ise İspanya'daki Ebro'dan Uralların doğusu ile güney İran ve Suriye arasındaki bölgede yayılış gösteren Avrupa Asya soyu dur (Durand ve ark. 2003). Genellikle hızlı akan temiz suları tercih ettikleri gibi göllerde ve acı sularda da görülebilirler. Su sistemlerinde Squalius cinsine ait türlerin populasyonlarının yoğun ve baskın olması nedeniyle halk tarafından çok tüketilmekte ve sportif balıkçılıkta önem kazanmaktadır yılında Özuluğ ve Freyhof tarafından yapılan revizyon ile Sakarya Havzası'nda Squalius cephalus olarak bilinen türün aslında farklı bir tür olduğu tespit edilmiş ve Squalius pursakensi(hankó, 1925)olarak adlandırılmıştır. Bu yeni revizyonla S. pursakensis Sakarya Havzası için endemik tür özelliği kazanmış ve ekolojik özelliklerinin bilinmesi önemli hale gelmiştir. S. pursakensis Sakarya Havzası'nda yoğun olarak bulunmaktadır. Bu sebeple havzanın ihtiyofaunasında önemli bir yer tutar. Tüm havzada bulunması ve bu türün ekolojisi ile ilgili çalışmaların artmasıyla, S. pursakensis in havzada biyoindikatör tür olarak kullanılabilir. Özellikle Avrupa Su Direktifinde Biyolojik izleme çalışmalarında yoğunluk takibi yöntemi için uygun bir tür olabilir. Seydisuyunun bulunduğu bölgelerde ülkemizin en büyük ve en önemli bor çıkarma ve işleme sahaları ve suyun çevresinde yoğun tarım ilacı kullanılarak yapılan tarımsal üretim ile ciddi evsel atıkların suya girişine sebep olan faaliyetler vardır. Ekolojik anlamda bu olumsuz durumların üstüne Seydisuyu nun tarımsal sulama sahası olarak kullanılmasından dolayı suyun üstüne 2 tane sulama amaçlı baraj yapılmış ve suyun tipolojisi değiştirilmiştir. Tüm bu ekolojik olumsuzluklara rağmen S. pursakensis türü Seydisuyunda yoğun miktarlarda bulunmaktadır. Ancak günümüze kadar Seydisuyunda bu türün ekolojisi ile ilgili çalışma yapılmamıştır.. Bu çalışma ile S. pursakensis türünün populasyon özelliklerinin belirlenerek 3

7 literatürdeki endemik bu türün populasyon yapısı hakkındaki eksik bilgilerin tamamlanması amaçlanmıştır. 5.4 Yapılan Çalışmalar Farklı 6 istasyondan Aralık 2012, Ocak 1 Şubat 2013, Şubat 2013, Mart 2013, Nisan 2013 tarihlerinde aylık yapılan arazi çalışmalarında toplam 524 adet S. pursakensis yakalanmıştır. Şekil 1: 1.İstasyon Çalışması Şekil 2: 2.İstasyon Çalışması Şekil 3: 3.İstasyon Çalışması Şekil 4: 4.İstasyon Çalışması Şekil 5: 5.İstasyon Çalışması Şekil 6: 6.İstasyon Çalışması 4

8 İstasyon seçiminde, dere üzerine kurulmuş baraj ya da set gibi fiziksel bariyerlerin öncesinden ve sonrasından ya da derenin farklı kollarından da örnekleme istasyonları seçilmiştir. İstasyonlar belirlenirken her bölgeden ön arazi çalışmaları yapılarak istasyonların uygunluğu kontrol edilmiştir. Şekil 7: Seydisuyu Üzerinde Belirlenen İstasyonlar Balık yakalamak için sırt tipi elektroşok cihazı / Samus 725 MP ve suyun durumuna göre gerektiğinde aksa marka jenaratörün modifiye edilmesiyle oluşturulmuş elektroşoker kullanılmıştır 5

9 Şekil.8: Aksa Marka Jeneratör ve Elektrotlar Şekil.9: Samus 725 MP Yapılan işlemler her istasyonda aynı olmak ile beraber sırasıyla; 1)Balık yakalamak için gerekli sistemlerin hazırlanması. a)samus 720 p marka elektroşoker veya aksa marka jenaratörün modifiye edilmesiyle oluşturulmuş elektroşoker kullanıma hazır hale getirilmesi. b)elektirikten etkilenmemek için gerekli korunma önlemleri alınması amacıyla ihtiyaca uygun yalıtım ve izolasyon özelliklerine sahip kıyafetler kullanılmıştır. 2)Suya girildiği ve cihaz çalışmaya başladığı andan itibaren kronometre ile süre tutulmuştur. 3)İstenilen türden istenilen sayı elde edildikten sonra süre durdurulacak ve elde edilen bireylerin sayıları ve aktif avlanma yapılan süre not edilmiştir. 4)Balık yakalama esnasında, istenilen türün habitat tercihini belirlemek amaçlı, türün yakalandığı yerlerin kenara uzaklığı, en yakın bitki örtüsüne uzaklık, su altı vejetasyonu, odunsu yapı, örten bitki örtüsü oranı, örneğin yakalandığı yerin ışık durumu, taban yapısı, bulanıklık gibi faktörleri not edilmiştir. 5)Yakalanan örnekler en kısa sürede laboratuvara getirilerek boy ve ağırlık değerleri ölçülecek, her bir örnek disekte edilerek cinsiyeti ve gonad ağırlıkları belirlenmiştir. Balıkların yaş tayinleri için pulları alınarak pul zarflarında saklanmıştır. Disekte edilen bireylerin gonadları yumurta sayımları için ağırlıkları ölçülecek ve %4 lük formaaldehit solusyonunda saklanmıştır. 6) İstenilen tür dışında yakalanan balık türleride değerlendirmeye alınmış, S.pursakensis için yapılan tüm işlemler diğer türler içinde yapılmıştır. 6

10 Alınan pullar Pet-G levhalara izi çıkacak şekilde baskı makinasında basılmıştır. İlk yaşı belirlemek için uygun mevsim beklenmiş olduğundan henüz yaş tayini yapılmamıştır. Gerekli örnekler elde edildikten sonra yaş tayini Kinderman marka pul okuma cihazıyla yapılacaktır. Şekil 10: Pul Basma Makinasi Şekil 11: Kinderman Marka Pul Okuma Cihazı Şekil 12: Kinderman Marka Pul Okuma Cihazında Basılmış Olan Pul Örneği 7

11 5.5 Sonuçlar (Bulgular) Arazi çalışmalarında elde edilen S.pursakensis verileri 1.istasyon , , , ,4 3 inmature , inmature , , , , , , , , , ,1 6 inmature , , , ,1 9 inmature , inmature , inmature , inmature , inmature , inmature , İnmature , İnmature , inmature , inmature ,

12 , , , , , , , ,4 5 inmature , , , , , , ,1 9 inmature , , ,1 11 inmature ,4 6, istasyon , , , , , , , , , , , , , , , , , ,

13 , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,4 26 inmature , , ,2 28 inmature , ,4 29 inmature , inmature , inmature , , ,2 33 inmature , inmature , inmature , inmature ,

14 g.yok , , , , , , , , ,2 7? , , , ,4 10? , , , , , ,5 13? , , , , ,5 16? , , , g.yok g.yok

15 3.istasyon , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,6 23 g.yok , , , , , ,6 28 g.yok , , , , , , , , , ,4 34 g.yok , g.yok , g.yok , ,2 38 g.yok , , , , , , ,2 42 inmature ,

16 43 inmature , , , , ,6 Standart Çatal Total No: Eşey Tarihi Ağırlık(gr) boy(mm) boy(mm) Boy(mm) 1 inmature , inmature , inmature , gonadyok , Gonad Ağırlığı(gr) , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,8 13

17 , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,1 40 inmature inmature , , , , , , , , , ,6 14

18 g. Yok g. Yok g. Yok g. Yok g. Yok istasyon , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,6 15

19 , , , , , , , , , ,6 23 g.yok , , , , , ,6 28 g.yok , , , , , , , , , ,4 34 g.yok , g.yok , inmature , ,2 38 g.yok , , , , , , ,2 42 inmature , inmature , , , , ,6 Standart Çatal Total No: Eşey Tarihi Ağırlık(gr) boy(mm) boy(mm) Boy(mm) 1 inmature , inmature , inmature , gonadyok , Gonad Ağırlığı(gr) 16

20 , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,

21 istasyon , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,2 20 inmature , , , , ,1 23 inmature , inmature ,

22 inmature

23 , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , " 20

24 istasyon inmature inmature

25 , , , , , , ,4 5 inmature , , , ,4 8 inmature , inmature , , , , , , , ,

26 Arazi çalışmaları sonucunda toplam 524 örnek elde edilmiştir. En büyük Total Boy 297mm, en küçük Total Boy 67mm, en büyük ağırlık 397gr en küçük ağırlık 4,4gr dır. Elde edilen örneklerde. 153dişi, 298 erkek, 53 inmature birey tespit edilmiştir. 20 örnekte gonad tespit edilememiştir. Eşey Dağılımları 59% 11% 30% Dişi Erkek İnmature Şekil 13: Eşey Dağılımları 1.istasyon:N E: koordinatları üzerinde yer almaktadır. Bu istasyonun en önemli özelliği Seydisuyu nun kaynağına çok yakın olması ve herhangi fiziksel veya kimyasal kirleticiye maruz kalmamış olmasıdır. Su kaynağa yakın olması itibariyle oldukça temiz, sualtı vejetasyonu ve odunsu yapı oranı yüksek, derinlik az, taban yapısı kayalıktır. Buradan akan su Çatıören Barajına ulaşmaktadır. S. pursakensis dışında Capoeta baliki Turan, Kottelat, Ekmekçi & Imamoglu 2006 yoğunlukta olmakla beraber Alburnus escherichii, Steindachner, 1897 Oxynoemacheilus angorae(steindachner, 1897)türleri de elde edilmiştir. 2.istasyon:N E koordinatları üzerinde yer almaktadır. Civarında çok olmamakla beraber tarım yapılmaktadır. Suyu genelde berrak, akıntı orta olmakla beraber zaman zaman hızlıdır. Vejetasyon ve odunsu yapı oranı orta, derinlik mevsime bağlı olmakla beraber.çok yükselmemektedir. Buradan gelen su Kunduzlar baraj gölüne ulaşmaktadır. S. pursakensis dışında A. escherichii, O. angorae, C.baliki, Gobio gobio(linneaeus 1758)türleri tespit edilmiştir 23

27 3.istasyon:N E koordinatları üzerindedir.su baraj kapakları kapalı olduğu sürece oldukça sığ vejetasyon ve odunsu yapı oranı normal seviyededir. Bu istasyonu önemli yapan Kunduzlar ve Çatıören Barajların dan sonradır. Barajların yapay bir set oluşturması nedeniyle balıklar buradan 1 ve 2. İstasyonun bulunduğu bölgelere geçememekte ve burada sıkışmaktadırlar. Ayrıca bu istasyonun yakınlarında bulunan Kırka Eti Bor Maden İşletmesi nden kaynaklı bor etkisi sularda dolayısıyla balıkların yaşa bağlı büyümesinde, üremesinde farklılıklar yaratacağı düşünülmekte tüm örnekler elde edilip büyüme, yaş, gonad analizleri yapıldığında etkili olup olmadığı daha net anlaşılacağı düşünülmektedir. Bor ile beraber bu istasyondan itibaren tarım faaliyetleri artmaktadır. S. pursakensis dışında A. escherichii, C.baliki, C.gibelio, G.gobio, Alburnoides bipunctatus(bloch 1782)ve istilacı ve zararlı bir tür olan Carassius gibelio(bloch 1782)ve Pseudorasbora parva(temminck & Schlegel, 1846)da yakalanmıştır. 4. istasyon:n E koordinatları üzerinde yeralmaktadır.3. istasyondaki gibi tarım faaliyetlerine ve bor işletmesinin atıklarına maruz kalmaktadır. 3. istasyona benzemekle beraber mikro habitat olarak daha derin zaman zaman bulanık mevsime bağlı olmakla beraber akıntı hızlıdır, bu sebeple ocak ayında çok fazla balık elde edilememiştir. Vejetasyon ve odunsu yapı oranı yüksektir. S. pursakensis dışında G.gobio, A. escherichii türleride elde edilmiştir. 5. istasyon:n , Koordinatları üzerindedir. Bu istasyonda kimyasal kirleticilerin yanı sıra organik kirleticilerde suya karışmaktadır. Suyun fiziksel parametrelerine bakıldığında genelde daha sıcaktır. Taban yapısı silt vejetasyon oranı ve odunsu yapı oranı yüksek balığın dinlenebileceği alan çoktur. Suyun derinliği akıntı orta seviyededir.su oldukça bulanıktır. S. pursakensis dışında G.gobio, A. escherichii, O.angorae, A.bipunctatus türleri tespit edilmiştir 6.istasyon:N E koordinatları üzerindedir. Porsuk Nehrinin Sakarya Nehrine karıştığı noktaya yakın olması nedeniyle derinlik fazla avcılık zordur. Sıcaklık diğer istasyonlara göre düşüktür. Vejetasyon ve odunsu yapı oranı yüksektir, taban çakıl küçük taş karışımıdır. Akıntı mevsime bağlı olmakla beraber orta yada hızlı ve su her zaman bulanıktır. Bor tesisine en uzak istasyon olması sebebiyle bölgede bor tesisine bağlı kirlilik azalmakta iken tarımsal sulama suyu olarak kullanılması artığı için tarımsal kirlilik 24

28 diğer istasyonlara göre daha yüksektir. S. pursakensis dışında G.gobio, C.gibelio, A. escherichii, A. Bipunctatus türleride elde edilmiştir. İstasyonlara Göre S.pursakensis Dağılımı 21% 7% 10% 16% 1.İstasyon 2.istasyon 3.istasyon 20% 26% 4.istasyon 5.istasyon 6.istasyon Şekil 13: İstasyonlara göre S. pursakensis Dağılımı YAPILACAK ÇALIŞMALAR: 6 istasyondan 5 ayda yapılan toplam 30 arazi çalışması sonucu 524 S. pursakensis örneği yakalanmış ve proje öneri formunda belirtilen yöntemlerle balıkların ağırlık, standart, çatal, total, boyları ölçülmüş ve yukarıda verilmiştir. Projenin kalan zamanında programa uygun olarak arazi çalışmaları yapılarak yıllık S. pursakensis bireylerine ait veriler elde edildikten sonra; 1- Büyüme Özellikleri için Arazi çalışmalarından hemen sonra elde edilen boy ve ağırlık değerleri kullanılarak Boy-Ağırlık İlişkisi denklemi oluşturulacaktır. Elde edilen tüm pullar Pet-G levhalara basılarak Kinderman mikrofish cihazında yaş okumaları yapılacaktır. Pullardan yaşlar için geri hesaplama yöntemiyle Pula Bağlı Hipotez (PBH): Lt= -(a/b) + (Lt + (a/b))st/st Vücuda Bağlı Hipotez (VBH): Lt= (c + dst/c + dst)lt Fraser-Lee modeli: Lt= c + (LT-c)(St/ST) Doğrusal Olmayan Pula Bağlı Hipotez (non-linear PBH): 25

29 Lt= (St/ST)1/v LT Doğrusal Olmayan Vücuda Bağlı Hipotez (non-linear VBH): Lt= (St/ST)kLT Hipotezleri kurularak uygun bulunan kabul edilerek geri hesaplamalar yapılacaktır. Geri hesaplamalarla elde edilen yaş-boy anahtarları oluşturulduktan sonra bu anahtarlardan Hickley ve Dexter (1979)'in karşılaştırma indeksleri hesaplanarak elde edilen sonuçların literatürle karşılaştırılması sağlanacaktır K= (W/L 3 ) x 100, formülleri kullanılarak kondisyon faktörü hesaplanacaktır. 2- Üreme özelliklerinin belirlenmesi için gonadlarda tartılarak, binoküler altında yumurta sayımları yapılacaktır. Kaynakça: Özuluğ, M., ve Freyhof, J., 2011, Revision of the genus Squalius in Western and Central Anatolia, with description of four new species (Teleostei: Cyprinidae), Ichthyological Exploration of Freshwaters, Volume 22, No:2, p. Durand, J. D., E. Unlü., I. Doadrio., S. Pipoyan. and Templeton, A. R., 2000, Origin, radiation, dispersion and allopatric hybridization in the chub Leuciscus cephalus, Proceedings of the Royal Society, London, Series B, 267, p. 26

30 YAPILAN HARCAMALAR (Ayrıntılı olarak belirtilecek) : Cinsi Tutarı Akaryakıt ve Yağ Alımları (Akaryakıt) 762,96 Taşıt Kiralama Giderleri 3000,09 Toplam : 3763,05 YAPILACAK HARCAMALAR Cinsi Tutarı Akaryakıt ve Yağ Alımları (Akaryakıt) 1415,04 Taşıt Kiralama Giderleri 4199,91 Toplam : 5614,95 PROJE YÖNETİCİSİ Ünvanı, Adı, Soyadı : Doç. Dr. Özgür EMİROĞLU Tarih : 21/05/2013 İmza : 27