Ege Havzas ı ndaki Büyük Toprak Gruplar ı n ı n Farkl ı Toprak Taksonomisi Sistemlerine Göre Karşı laşt ı r ı lmas ı

Transkript

1 TARIM BILIMLERI DERGISI 2000, 6 (3), Ege Havzas ı ndaki Büyük Toprak Gruplar ı n ı n Farkl ı Toprak Taksonomisi Sistemlerine Göre Karşı laşt ı r ı lmas ı Cumhur AYDINALP' Haluk BAŞAR' Geli ş Tarihi : Özet: Topraksu Genel Müdürlü ğü'nün haz ı rlam ış olduğu havza raporlar ı 1949 y ı l ı nda Thorp ve ark,, geli ştirmiş oldu ğu toprak s ı n ı fland ı rma sistemine göre yap ı lm ışt ır. Thorp ve ark.,(1949) -s ın ıfland ı rma sisteminin yerine geçebilen morfolojik özellikler ve tan ı horizonlan esas ına dayal ı çeşitli s ın ıfland ı rma sistemleri geli ştirilmiştir. Günümüzde Türkiye'de ve birçok ülkede yayg ın olarak Anonymous (1990), FitzPatrick (1988) ve Toprak Taksonomisi Anonymous (1994) sistemleri kullan ı lmaktad ır. Büyük toprak gruplar ına ait yedi profıl çeşitli aç ılardan incelerek k ısaca tart ışı lm ış ve bunlar ı n s ı n ı fland ı r ı lmalar ı Anonymous (1990), FitzPatrick (1988) ve Toprak Taksonomisi Anonymous, 1994) sistemlerine göre yap ı lm ışt ı r. Anahtar Kelimeler: Ege havzas ı, toprak genesisi, taksonomi Classification of Soil Great Groups in the Ege Basin, According to Different Soil Taxonomy Systems Abstract : The basin reports accomplished by General Directorate of Soil and Water were.classif ıed according to the soil classifıcation system developed by Thorp et. all.,(1949). Many soil classification systems have been developed on the basis of observable and measurable morphological features with identification horizor ş to replace Thorp et. all's (1949) classification system. Presently, the Anonymous (1990), FitzPatrick (1988), and Anonyrnous (1994) systems are being widely used as well as Turkey and in many countries. Thus, seven prof ıles of seven great soil groups were classified by the Anonymous (1990), FitzPatrick (1988), and Anonymous (1994) systems in order to briefly discuss and conceptual approach yielding style and variable points. Key Words: Ege basin, soil genesis, taxonomy Giri ş Topraklar ı n karma şık bir yap ıya sahip olmas ı bunlar ın s ı n ıfland ı r ı lmalar ı nda birbirinden çok farkl ı sistemlerin ortaya ç ı kmas ı na neden olmaktad ı r. Bu nedenle, ölçülebilen ve gözlenebilen karakteristiklerden morfolojik özellikler temel al ı narak günümüzde çe ş itli toprak s ı n ı fland ı rma sistemleri geli ştirilmi ştir. Bunlar içersinde Anonymous (1990), FitzPatrick (1988) ve Toprak Taksonomisi Anonymous, 1994) sistemleri genel kabul görerek yayg ı n olarak kullan ı lmaktad ır. Bu sistemler baz ı ülkelerde tek baz ı lar ı nda ise birlikte kullan ı lmaktad ı rlar. Günümüzde kullan ı lan s ı n ıfland ı rma sistemlerinin temel ald ı klar ı kriterler pedogenik ve morfolojik yakla şı mlard ı r. Farkl ı toprak s ı n ı fland ı rma sistemleri uzun y ı llardan bu yana çe ş itli ülkelerde kullan ı lmakta olup, ayn ı toprak gruplar ı çok farkl ı isimlerle ayr ı ülkelerde tan ı mlanmaktad ı r. Benzer özelliklere sahip topraklar ı n ayr ı kavramlarla adland ı r ı lmas ı, bunlar ı n isim ve terminolojisinin kar ış mas ı na, herhangi bir toprak grubu üzerinde yap ılan ara şt ı rmalardan elde edilen verilerin benzer toprak özelliklerine sahip ülkelere aktar ı lmas ı n ı ve sonuçlar ı n kar şı la şt ı rabilirli ğ ini güçle ştirmektedir. Her ülkenin kendine özgü toprak s ı n ı fland ı rma sistemi geli ştirmesi ise kimi kavram karma şalar ı na neden olmaktad ı r. Toprak s ı n ı fland ı rmas ı nda çal ışanlar ı n bu konudaki görü şü her ülkenin kendine özgü toprak s ı n ı fland ı rma sistemini olu şturmas ı yerine, uluslar aras ı düzeyde kullan ı labilecek kapsaml ı tek bir sistemin önerilmesi yönündedir. Bu dü şüncenin belirgin ürünleri olarak Anonymous (1990), FitzPatrick (1988) ve Toprak Taksonomisi Anonymous (1994) sistemleri önerilmi ştir. Yayg ın olarak günümüzde kabul gören ve dünya topraklar ı için kullan ı labilecek özellikte olan bu sistemler, zaman içerisinde yap ı lacak olan yeni çal ış malarla da uygulamada görülen baz ı eksiklikleri giderilerek, tek bir sisteme do ğ ru yönelinmesi olanak!. olabilecektir. Materyal ve Yöntem Bu çal ışmada, ToprakSu Genel Müdürlü ğ ünün haz ı rlam ış oldu ğ u Ege Havzas ı Topraklar ı (Anonim, 1979) raporu kullan ı lm ışt ı r. Incelenen toprak gruplar ı n ı n taksonomik s ı n ı fland ı r ı lmalar ı Anonymous (1990), FitzPatrick (1988) ve Toprak Taksonomisi Anonymous (1994) sistemlerine göre yap ı lm ışt ı r. i Uludağ Only. Ziraat Fak. Toprak Bölümü - Bursa

2 50 TARIM BILIMLERI DERGISI 2000, Cilt 6, Say ı 3 Bulgular ve Tart ış ma Havzan ın genel özellikleri Ege havzas ı ülkemizin bat ı s ı nda yer almakta olup, yakla şı k 40 ve 38 kuzey enlemleri ile, 26 ve 28 do ğ u boylamlar ı aras ı ndad ı r. Bu havza içersinde ba ş l ı ca Karamenderes, Hayran ve Bak ı rçay su toplama alanlar ı bulunmaktad ı r. Havza 999,106 ha'l ı k yüzölçümüyle Türkiye'nin yakla şı k 1.3'ünü kaplamaktad ı r ( Şekil 1). Havzan ı n iklimi, Akdeniz iklimi olup yazlar ı s ı cak ve kurak, k ış lar ı ı l ı k ve ya ğış l ı olan mezotermal iklim s ı n ı f ı ndad ı r. Y ı ll ı k ya ğış ve s ı cakl ı k ortalamas ı s ı ras ı yla mm ve 16.4 C' dir. Havzan ı n nem rejimi Xeric ve s ı cakl ı k rejimi ise Thermic' tir (Dinç ve ark., 1993). Ege havzas ı nda belli ba ş l ı 7 büyük toprak grubu bulunmaktad ı r. Bunlar önceki s ı n ıfland ı rma sistemine (Thorp ve ark., 1949) göre Alüviyal, Orman, K ı rm ız ı Akdeniz, Kireçsiz, Kireçsiz Orman, Kolüviyal ve grubu topraklard ı r. Topraksu Genel Müdürlü ğ ünün haz ı rlam ış oldu ğ u raporun incelenmesiyle elde edilen baz ı fiziksel ve kimyasal veriler Çizelge tde ve bu toprak gruplar ı n ı n genel özellikleri de Çizelge 2'de sunulmu ştur. Çizelge 3'te de Ege havzas ı nda yer alan eski s ı n ı fland ı rma sistemine göre s ı n ı fland ı r ı lm ış olan büyük toprak gruplar ı n ı n Anonymous (1990), FitzPatrick (1988) ve Toprak Taksonomisi Anonymous (1994) sistemierindeki kar şı l ı klar ı yer almaktad ı r. Ege havzas ı topraklar ı (Anonim, 1979) raporundaki toprak gruplar ı n ı n mevcut fiziksel, kimyasal ve morfolojik özellikleri, ana materyalleri ve profillerin o günkü mevcut arazi kullan ı m ı ile ilgili özellikleriyle, yörenin iklimsel verilerinden yararlan ı larak topraklar ı n s ı n ıfland ı r ı lmalar ı yap ı lm ışt ı r. 1 nolu profildeki Alüviyal topra ğı, genç alüviyum ana materyali üzerinde olu şmu ştur. Bu profil derin olup, düz bir topo ğrafyada, deniz seviyesinden 5 m yükseklikte pamuk tar ı m ı alt ı nda bulunmaktad ı r. Bu toprak grubu Anonymous (1990) sistemine göre Calcic Fluvisol, FitzPatrick (1988) sistemine göre Fluvisol ve Toprak Taksonomisine Anonymous 1994) göre Typic Xerofluvent olarak s ı n ıfland ı r ı lm ışt ı r. 2 nolu profildeki Orman topra ğı gevşek silt ta şı üzerinde meydana gelmi ş olup orta derinlikte, tepelik ve dalga!' bir topo ğ rafyada, deniz seviyesinden 150 m yükseklikte bulunmaktad ı r. Bu toprak grubu çam, meşe ve zeytin bitki örtüsü alt ı nda olup, Anonymous (1990) sistemine göre Calcic Cambisol, FitzPatrick (1988) sistemine göre ve Toprak Taksonomisine Anonymous (1994) görede Calcixerolic Xerochrept olarak 3 nolu profildeki K ı rm ız ı Akdeniz topra ğı kireçta şı ve konglemera üzerinde olu ş mu ş olup s ığ, dalgal ı ve tepelik bir topo ğ rafyada, deniz seviyesinden 175 m yükseklikte zeytin tar ı m ı alt ı nda bulunmaktad ı r. Bu toprak grubu Anonymous (1990) sistemine göre Chromic Luvisol, FitzPatrick (1988) sistemine göre Argillosol ve Toprak Taksonomisine Anonymous (1994) görede Typic Rhodoxeralf olarak s ı n ıfland ı r ı lm ışt ı r. Şekil 1. Ege havzas ı n ı n Türkiye'deki konumu ve idari bölümü (Anonim, 1979).

3 Çizelge 1. Ege havzas ı topraklar ının baz ı fiziksel ve kimyasal özellikle ıi (Anonim, 1979). Horizon (Eski s ın ıfland ırma) Derinlik (cm) Kum Silt Kil Tekstür Volüm Ağı r. g/cm3 Geçirgenlik cm/sa. EC 25 C mmhos/cm ph 1:1 toprak: su Org.0 N C:N CaCO3 K.D.K -- Değ işebilir Kalyonlar Ca Mg Na K H --me/100gr Alfivival Profil 1 Ca+Mg Ap L C L C SL Orman Profil 2 Al CL CL B CL C CL Kırmızı Akdeniz Profil 3 Al L B CL Kirecsiz Profil 4 Al CL CL B CL Orman Profil 5 Al C B C B SCL B SCL Kolfivival Profil 6 Ca+Mg Ap SL C SL Profil 7 Al CL Al CL C C C AYDINA LP, C. ve H. BAŞAR, "Ege havzas ındaki büybk toprak gru plar ın ın farkl ı toprak taksonomisi sistemlerine göre kars ı last ır ı lmas ı "

4 <11 Çizelge 2. Eski s ı n ıfland ı rma sistemine göre de ğerlendirilen Ege havzas ı ndaki büyük toprak gruplar ı n ı n FAO/UNESCO (Anonymous 1990), FitzPatrick (1988) ve Toprak Taksonomisi (Anonymous 1994 sistemlerine göre s ı n ı fland ı r ılmas ı. Profil No. Topraksu Toprak Sembolü Yeri Ana materyal Özellikler Derinlik (cm) Topoğrafya () Yükseklik (m) Arazi kullan ı m ı ve bitki örtüsü Eski s ınıfland ırma FAO/UNESCO (Anonymousl 990) FitzPatrick (1988) Toprak Taksonomisi (Anonymous 1994) Önemli özellikler 1 A2 Bergama ova köprüsü 2 M10.2 Ayval ı k- Burhaniye aras ı, Pelit köyü 3 El lt.3 Bergama- İzmir aras ı, Zeylindağ buca ğı 4 U1Ot.2 Alia ğa rafinerisi- Bergama aras ı 5 N18t.2 Havran' ı n 20 km doğusu, Şapc ı köyü Genç alüviyum Derin (120) Düz 5 m Gevşek silt Orta derin (55) ta şı Tepelik, dalgal ı 150 rn Kireçta şı konglomeras ı S ığ (50) Dalgal ı, tepelik 175 m Bazalt ve silt Orta derin (65) Dalgal ı, tepelik 200 m Andezit Orta derin (75) Dağ l ı k, tepelik arazi 550 m Pamuk Çam, meşe, zeytin Zeytin Zay ıf mera örtüsü iğne yaprakl ı ağaçlar Alüviyal l, C2 Orman Al, B2, B3, C K ı rm ız ı Akdeniz Al, B2, C Kireçsiz Al, B2, B3, Cl Kireçsiz Orman 01, Al, Bl, B2, B3,C Calcaric Fluvisol l, C2 Calcic Cambisol Ah, Bkl, Bk2, Ck Chromic Luvisol Ah, Bt, C Eutric Cambisol Ah, Bwl, Bw2, C Eutric Cambisol O, Ah, Bwl, Bw2, Bw3, C Fluvisol Pg m 1C1 352Cs1 55 Tn2olCk222Ck13 3CF2pcl Argillosol Tn2513t272C, Tn20 1Ar202Ar25 BF 1 p Lt 5Sn 131Ro122Ro35 3Ro w,am3p-ıs Typic Xerofluvent l, C2 Calcixerollic Xerochrept Ah, Bkl, Bk2, Ck Typic Rhodoxeralf Ah, Bt, C Typic Xerochrept Ah, Bwl, Bv2, C Typic Xerochrept O, Ah, Bwl, Bw2, Bw3, C Argilasyon Strüktür B Strüktür B 6 K.7 K ı n ı k yak ı n ı Koltiviyum Orta derin (70) Etek arazisi, hafif dalgalt 90 m 7 R11.2 Dikili-Ayval ı k aras ı Gevşek ta şı ve marn kar ışı m ı silt S ığ (45) Hafif dalgal ı 40 m Kuru tar ı m, hububat Zeytin Kolüviyal Al, Al2, C Calcaric Regosol Rendzic Leptosol Ah, Bw, Ck Fluvisol Tn301 CK 1 p Mu20At253C2p Çizelge 3. Ege havzas ındaki büyük toprak gruplar ı n ı n FAO/UNESCO (Anonymous (1990), FitzPatrick (1988) ve Toprak Taksonomisi (Anonymous 1994) sistemlerindeki kar şı l ı klar ı, Eski s ı n ıfland ırma FAO/UNESCO FitzPatrick (1988) _Toprak Taksonomisi (Anonymous 1994) (Anonymous 1990) Ordo Alt ordo Büyük grup Alt grup Alüviyal Calcaric Fluvisol Fluvisol Entisol Fluvent Xerofluvent Typic Xerofluvent Orman Calcic Cambisol Inceptisol Ochrept Xerochrept Calcixerollic Xerochrept K ı rm ız ı- Akdeniz Chromic Luvisol Argillosol Alfisol Xeralf Rhodoxeralf Typic Rhodoxeralf Kireçsiz Eutric Cambisol Inceptisol Ochrept Xerochrept Typic Xerochrept Kireçsiz Orman Eutric Cambisol Inceptisol Ochrept Xerochrept Typic Xerochrept Kolüviyal Calcaric Regosol Fluvisol Entisol Orthent Xerorthent Typic Xerorthent _ Rendzic Leptosol Rendiza Mollisol Xeroll Calcixeroll : Typic Calcixeroll Typic Xerorthent Typic Calcixeroll Ah, Bw, Ck 000Z 1 S :131W1 118 V4123V1

5 AYDINALP, C. ve H. BA ŞAR, "Ege havzas ı ndaki büyük toprak gruplar ı n ı n farkl ı toprak taksonomisi sistemlerine göre karsilast ı r ı lmas ı " 53 4 nolu profildeki Kireçsiz topra ğı bazalt ve silt üzerinde meydana gelmi ştir. Bu profil orta derinlikte, dalga!' ve tepelik bir topo ğ rafyada, deniz seviyesinden 200 m yükseklikte bulunmaktad ı r. Zay ıf mera örtüsü alt ı nda bulunan bu topraklar Anonymous (1990) sistemine göre Eutric Cambisol, FitzPatrick (1988) sistemine göre ve Toprak Taksonomisine Anonymous (1994) görede Typic Xerochrept olarak 5 nolu profildeki Kireçsiz Orman topra ğı andezit üzerinde olu ş mu ştur. Bu profil orta derinlikte, da ğ l ı k ve tepelik bir arazide, deniz seviyesinden 550 m yükseklikte bulunmaktad ı r. I ğ ne yaprakl ı a ğ aç örtüsü alt ı nda bulunan Kireçsiz Orman topraklar ı Anonymous (1990) sistemine göre Eutric Cambisol, FitzPatrick (1988) sistemine göre ve Toprak Taksonomisine Anonymous (1994) görede Typic Xerochrept olarak s ı n ı fland ı r ı lm ışlard ı r. 6 nolu profildeki Kolüviyal topra ğı kolüviyum ana materyali üzerinde meydana gelmi ş olup orta derinlikte, hafif dalgal ı bir etek arazisinde, deniz seviyesinden 90 m yükseklikte bulunmaktad ı r. Kolüviyal topraklar hububat alan ı olarak kullan ı lmakta olup Anonymous (1990) sistemine göre Calcic Regosol, FitzPatrick (1988) sistemine göre Fluvisol ve Toprak Taksonomisine Anonymous (1994) görede Typic Xerorthent olarak 7 nolu profildeki topra ğı gevşek silt ta şı ve marn kar ışı m ı n ı n üzerinde meydana gelmi ştir. Bu toprak s ığ olup hafif dalga]. bir topo ğ rafyada, deniz seviyesinden 40 m yükseklikte bulunmaktad ı r. Zeytin tar ı m ı yap ı lmakta olan lar Anonymous (1990) sistemine göre Rendzic Leptosol, FitzPatrick (1988) sistemine göre ve Toprak Taksonomisine Anonymous (1994) görede Typic Calcixeroll olarak s ı n ıfland ı r ı lm ışlard ı r Sonuç Anonymous (1990), FitzPatrick (1988) ve Toprak Taksonomisi Anonymous (1994) sistemlerinin temelde, birbirine benzemelerine ra ğ men ayr ı ml ı olduklar ı özellikleri bulunmaktad ı r. Bu üç toprak s ı n ı fland ı rma sisteminin kullan ı m ı ile ilgili tart ışmalar uzun y ı llardan beri sürmektedir. Toprak Taksonomisinin Anonymous (1994) s ı n ıfland ı rmas ı daha çok evrensel bir kullan ı ma dönüktür. AnonYmous ( 1990 ) ve Toprak Taksonomisi Anonymoüs (1994) sistemlerinin genelde birbirine benzer özellikte olmalar ı na ra ğ men, FitzPatrick (1988) sistemi di ğer s ı n ıfland ı rma sistemlerinden önemli bir fark göstermektedir. Taksonomik ünitesine ilaveten her tan ı horizonunun topraklar ı n genel özellikleri hakk ı nda önemli bilgiler vermesi, bunun yan ı nda horizonlar ı n kal ı nl ığı yla beraber ana materyallerin genel özelliklerininde tan ı mlanmas ıyla di ğer s ı n ıfland ı rma sistemlerinden ayr ı ld ığı önemli noktalar ı d ı r. Bu sistemin kullan ı m ı ayr ı nt ı l ı genetik çal ış malar için daha uygun olacakt ı r. Ege havzas ı nda bulunan büyük toprak gruplar ı n ı n uluslararas ı s ı n ı fland ı rma sistemlerindeki kar şı l ı klar ı n ı n belirlenmesiyle eldeki verilerin güncelle ştirilmesi sa ğ lanm ış olup, bunlar ı n çe ş itli ara şt ı rmac ı lar taraf ı ndan kullan ı m ı n ı ve anla şı lmas ı n ı daha kolay bir duruma getirmi ş olmaktad ı r. Kaynaklar Anonim, Ege Havzas ı Topraklar ı. Havza No: 2. Raporlar Serisi 90. Topraksu Gn. Md. Yay ı nlar ı No: 308. Anonymous, FAO/UNESCO Soil Map of the World, Revised Legend, World soil resources report 60, Roma. Anonymous, USDA Soil Taxonomy: keys to soil taxonomy, sixth edition. Dinç, U., Şenol, S., Kapur, S., Atalay, İ. ve C. Cangir, Türkiye Topraklar ı. Ç.Ü. Ziraat Fakültesi. Genel Yay ın No: 51. Ders Kitaplar ı Yay ı n No. 12, Adana. FitzPatrick, E. A Soil Horizon Designation and Classification. International soil reference and information centre (ISRIC), Wageningen, The Netherlands. Thc.ırp, J. and G. D. Smith, Higher Categories of Soil Classifications: Order, suborder, and great soil group. Soil Sci 67: