VERG DENET M NDE HUKUK DÜZEN. Devletin hazinesi adalettir. KONFUÇYUS

Transkript

1 VERG DENET M NDE HUKUK DÜZEN Devletin hazinesi adalettir. KONFUÇYUS

2 30

3 VERG DENET M NDE HUKUK DÜZEN 1. KONU Ça dafl hukuk sistemini benimsemifl ülkelerde vergi, mükellef hak ve hukuku, vergi idaresi ile mükellef iliflkilerinin hukuki boyutu, vergi idaresi ile mükellef iletiflimi, vergi idaresinin mükellefe vergilendirme sürecinin her aflamas nda yard m ve deste i, vergi idaresinin mükellefi denetlemesi, denetimler sonucunda vergi suçu iflledi i saptanan mükelleflerin etkin biçimde cezaland r lmas yaflamsal önemdedir. Kitab n bu bölümünde s ralanan bu konular n tamam n yak ndan ilgilendiren ve etkileyen vergi idaresi taraf ndan mükellefinde denetlenmesi s ras nda gösterilmesi gerek özen irdelenecektir. 2. KONUYA L fik N ANAL Z ve DE ERLEND RME Denetim; temel olarak iflletmenin ya da yönetim biliminin ana ifllevlerinden biridir. flletmenin ifllevleri s rasal olarak ele al nd nda, denetim bu ifllevlerin en sonunda yer al r ve iflletmenin di er ifllevlerinin geliflimini, sonucunu ve hatta zaman zaman da gelece ini izler, sorgular ve kestirimde bulunmas n sa lar 8. Demokrasisini gelifltirmifl, halk n yönetime kat l m yüksek, sivil toplum örgütlerinin yayg n, e itim ve beyinsel ayd nlanma oran yüksek ülkelerde bu türden yaklafl mlar keskin elefltirilere ve tepkilere yol açt - için, bu tür ülkelerde denetim birimleri ço unlukla özerk ve ba ms z bir yap ya kavuflturulmufl; siyasal yönetimlerin güdümünden ç kar lm flt r. Böylece, halk istencine dayal olarak gelen ve iktidar erkinin insan psikolojisinde yaratt de iflimle yasalar n kendisine vermedi i güçleri 8 Ahmet EROL, Tüm Yönleriyle Banka ve Finansç lar çin Vergi, Yaklafl m Yay nc l k, Ankara, 2007, s

4 VERG NCELEMES & MÜKELLEF HAKLARI de kullanma iste i frenlenmekte ve bu yolla demokratik sürecin totaliter bir yap ya kaymas önlenmektedir 9. Vergi denetimi, kamu hukuku içinde kamusal denetim kapsam nda gerçeklefltirilen bir denetimdir. Vergi denetimi yap s itibariyle bir tür kamusal d fl denetimdir. Bir baflka deyiflle, egemenli i elinde bulunduran devlet, kamu harcamalar n karfl lamak üzere kaynak (vergi) veren yurttafllar n n (vergi mükellefi / vergi sorumlusu) vergisel ödevlerini yerine getirip, getirmediklerini; hesaplar n n ve kay tlar n n do ruyu yans - t p, yans tmad n vergi denetimi yoluyla gerçeklefltirir. Devletin kendi içinde yönelik de il, kendisine vergi verenlere yönelik denetimidir. Bu anlamda çok etkili, çok güçlü bir kamusal yetki kullan m alan d r. Devlet, kendisine vergi verenleri 213 say l Vergi Usul Kanunu na göre üç yolla denetler: 1. Yoklama 2. Bilgi steme 3. Vergi ncelemesi Beyan usulünde matrahlar n do ru beyan edilip, edilmedi inin tespiti bak m ndan vergi incelemeleri en önemli vergi denetim tekni idir. Ça dafl hukuk devleti normlar n benimsemifl ülkelerde böylesine önemli bir yetki rastgele kullan lamaz. Ayr ca, vergi idaresi ça dafl hukuk devletinde vergi incelemesi yetkisini tehdit ve korkutma unsuru olarak bir silah gibi kullanamaz. Devlet, yurttafllar n vergiyi ve vergi incelemesini silah olarak kullanarak tehdit etmez. Böyle bir olas l k dahi, hukuk devleti ilkelerinin yerle bir olmas sonucunu do urur. Bu bak mdan, vergi incelemesinde son derece özenli, duyarl, ilkeli ve hukuki davran lmas mükellef hak ve hukuku bak m ndan çok önemlidir. Devlet ile devleti oluflturan ana öge yurttafllar aras nda en kutsal sözleflme 9 Ahmet EROL, age, s

5 VERG DENET M NDE HUKUK DÜZEN güven sözleflmesidir. Hukuken çok yüce olan güven sözleflmesinin herhangi bir nedenle sars nt ya u rat lmas çok tehlikeli sonuçlar do urur. Bu güven sözleflmesinde kamu erkinin en güçlü araçlar ndan biri olan ve çok etkili sonuçlara yol açan vergi denetiminin çok özel bir yeri vard r. Durum böyle olunca, vergi inceleme yetkisinin yetkin ellerde olmas, görev ve yetki çak flmas n n her koflulda aranmas, vergi incelemesi yap l rken nesnel ve hukuki olunmas yaflamsald r 10. Vergi denetimi, ça dafl vergicilik yapan ülkelerde kamunun elindeki en güçlü d flsal kamusal denetim tekni idir. Bu denetim, etkin ve hukuki kullan ld nda vergi kaç rmay önleyen inan lmaz ürkütücü, cayd - r c bir yasal silaht r. Tüm silahlarda oldu u gibi, yerli yersiz kullan lmamas, kullan l rken gereklili inin hukuki olarak kesin ve tart flmas z bulunmas ve afl r bir özenle kullan lmas zorunludur. Aksi takdirde, devlet ile yurttafl aras ndaki kutsal güven sözleflmesi onar lamayacak biçimde yara al r. Ayr ca, vergi inceleme silah n n etkisinin, gücünün ve görülemeyen ancak hissedilen cayd r c l k sihirinin ortadan kalkmas na yol açacak hoyratl kta ve s kl kta kullan lmamas gerekir. Devlet ile yurttafl aras ndaki güven sözleflmesinin en önemli ögelerinden biri vergi vermektir. Yurttafllar n, devlet ve/veya devlet erkini kullananlar karfl s nda hukuki haklar n ve özgürlüklerini tam kullanmalar n n en önemli güvencesi de vergi vermektir. Vergisini tam veren yurttafl, kendisine tam kamusal ve yar kamusal mal ve hizmet sunan devleti ve/veya devlet organlar karfl s nda sunulan hizmetin kalitesini, niteli ini, miktar n sorgulama hakk n ele geçirir. Sunulan tam kamusal ve/veya yar kamusal mal ve hizmetlerden yak n s oldu unda devlet otoritesi karfl s nda e ilmeden, bükülmeden, el etek öpmeden, dimdik ve onurlu biçimde hesap sorar. Devletini yönetenlerin (en yukar dan en 10 Ahmet EROL, age, s

6 VERG NCELEMES & MÜKELLEF HAKLARI afla ya kadar) yönetim erkini, yönetim fleklini sorgulama ve elefltirme hakk n ele geçirir. Verdi i vergilerin nerelerde kullan ld n n, niçin kullan ld n n hesab n sorar. Vergisini vermeyen, tam vermeyen veya zaman nda vermeyen yurttafl ise, devlet ile aras ndaki güven sözleflmesini bozan taraf oldu u için devlet gücü karfl s nda her koflulda y lg nl - a, bezginli e ve korkuya düfler. Devlet otoritesi ile karfl laflt nda ya da yüzleflti inde siner ve hiçbir sorgulama sürecine girmeden ellerini kald r p teslim olur. Hatta, devletin haks z ve hukuksuz uygulamalar karfl s nda bile yenik düfler; hakk n, hukukunu arayamaz. flte böylesi süreçler içine giren ülkelerde kirlenme, ç kar sa lama, amca-day iliflkileri ve yer alt suç flebekeleri ve örgütleri geliflir. Böylesi ülkelerde devlet erkini kullananlar (seçilmifl ve/veya atanm fl) kendilerinde Devlet- Yurttafl Sözleflmesinden gelmeyen güçler bulurlar. Bir baflka deyiflle, yurttafl n hak, hukuk ve özgürlüklerini hoyratça çi nemekten, devlet gücünü kendi ç karlar için kullanmaktan kaç nmazlar. Çünkü, böylesi ülkelerde yurttafl, kendisi için var olan devleti ve devlet erkini kullananlar denetleme ve hesap sorma gücünü kendisinde bulamaz. Çünkü kutsal sözleflmeyi vergisini vermeyerek bozan taraf kendisidir. Vergisel anlamda yurttafl denetlemesi gereken vergi idarelerinin bu yetkilerini çok özenli, yerinde ve hukuki yans zl n gerektirdi i nesnellikte kullanmalar önemlidir. Vergi denetimi yap l rken kullan lacak bilgi isteme, yoklama ve vergi incelemesi araçlar n n tam k vam nda ve tam zaman nda etkin flekilde kullan m esast r. Örne in; ABD gibi hemen hemen tüm yurttafllar n n gelir vergisi beyannamesi verdi i ülkelerde vergi denetimi otomatik çal flan bilgi havuzlar üzerinden bilgisayarlar yard m yla rahatl kla ve etkin biçimde yap labilir. Bu tür sistemlerde ekonomik olarak bir yurttafl n harcamas, baflka bir yurttafl n gelirini oluflturmaktad r. Kifliler (gelir vergisi mükellefleri) gelirlerini, harcamalar n ve tasarruflar n ayn beyanname ile ver- 34

7 VERG DENET M NDE HUKUK DÜZEN gi idaresine bildirdiklerinde veri havuzlar otomatik olarak her dönem kendini güncellemekte ve çarpraz kontrole (cross-check) uygun duruma gelmektedir. Kurulan üst düzey teknoloji yat r mlar (hardware) ve en geliflmifl yaz l mlar (software) sayesinde bu veri (bilgi) havuzlar üzerinden mükelleflerin vergi bildirimlerinin do rulu u karfl l kl denetlenebilmektedir. Bu geliflmifl teknolojik ortam denetimi sonucunda sistem taraf ndan uyumsuz bulunan mükellef beyanlar ayr flt r lmakta ve onlar nezdinde ilk derece insan gücüne dayal öncelikle yaz l ve belge baz nda sorgulama (denetim); daha sonra da gerekiyorsa ilk derece yüzyüze kay tlar üzerinden denetim gerçeklefltirilmektedir. Bu ilk derece denetimler sonucunda, vergi kay p ve kaça çok karmafl k, çok ileri düzeyde ve ülke genelini kapsay c karfl laflt rma, inceleme ve sorgulamalara gerek duyuldu unda daha üstel durumdaki denetim (inceleme) elemanlar devreye girmektedir. Bir baflka deyiflle, ilk derece vergi denetiminden kapsam, oylumu ve derinli i nedeniyle geçemeyen mükellef incelemeleri Maliye Müfettifli, Hesap Uzman gibi üstel inceleme elemanlar - na sevk edilmektedir. Vergi idareleri taraf ndan veri ya da bilgi havuzlar n n etkin kullan m ancak bu veri havuzlar n n ülkenin tüm yurttafllar n n tüm ekonomik aktivite (gelir, harcama ve tasarruf) sonuçlar n kapsamas ile olanakl d r. Bunu oluflturmak ise ancak gelirin tan m n n kaynak kuram na göre de il, net art fl kuram na göre yap lmas ve tüm ülke nüfusunun gelir, harcama ve tasarruflar n vergi idaresine y ll k gelir vergisi beyannameleri ile bildirmelerine ba l d r. Aksi takdirde, yar m yamalak, oradan buradan toplanan ve asla nesnel hukuk normlar ile ilgisi bulunmayan bilgi ya da verilerle oluflturulan veri havuzlar na dayan larak yap lan vergi denetimleri sa l kl ve etkin sonuç vermez. Tam tersine, veri toplanan kay tl alanlardan yurttafllar n uzaklaflmas na, verilerinin bu kanallar yoluyla vergi idaresine ak fl n n önüne geçilmesine neden olur. Bir bafl- 35

8 VERG NCELEMES & MÜKELLEF HAKLARI ka deyiflle, tüm yurttafl ekonomik etkinliklerini kapsamayan ve sonuçlar tüm yurttafllar taraf ndan vergi idaresine y ll k gelir vergisi beyannameleri ile yans t lmayan bilgilerin kullan larak yurttafllar n vergi yönünden denetlenmeye çal fl lmas kay td fl l ciddi anlamda özendirir. Hatta, bu tür denetimlerin yaratt haks z rekabet ve etkinsizlik nedeniyle kay td - fl kal nmas n zorunlu k lar. Bu ise, orta ve uzun vadede ülkenin hukuk yap s n, kay tl ekonomik sistemini ciddi anlamda yaralar ve hatta çökertir. Örne in; bankalardan al nan bir bölüm bilgiye dayanarak birtak m meslek mensuplar n n selektif olarak vergi denetimine tabi tutulmas, herkesin beyanname vermedi i bir sistemde çok ciddi anlamda sak ncal sonuçlara neden olur. Bunlar: 1. Bankalardan ifllem yapmada korkuya, tedirginli e ve kaç fla neden olur. 2. Kay td fl mal ve para hareketlerine neden olur. 3. Selektif vergi denetimine tabi tutulan yurttafllarda Devlet Yurttafl Güven Sözleflmesinin zarar görmesine neden olur. 4. Dünyada en önemli kay tl güven ortam olarak kabul edilen bankalar n ekonomik olarak zarar görmesine yol açar. 5. Tüm yurttafllar kapsamayan bilgi havuzlar ndaki verilerden yola ç k larak yap lan denetimler denetimin etkinli ini, denetimin güvenini, denetimin cayd r c l, denetimin hukukili ini, denetimin nesnelli ini zedeler; denetimi yozlaflt r r. 36

9 VERG DENET M NDE HUKUK DÜZEN 3. DE ERLEND RME ve SONUÇ Vergi denetimi, yukar da ortaya konulmaya çal fl ld üzere gereken zamanda, gereken yerde, gereken dozajda, gereken yetkinlikte ve etkinlikte kullan lmas gereken müthifl bir kamu otorite gücü ve yetkisidir. Bu yetkinin en kaliteli, en hukuki, en nesnel biçimde kullan lmas ça dafl hukukta bir zorunluluktur. Bu yetkiyi devlet otoritesi ad na kullanan kiflilerin veya organlar n ça dafl hukuk normlar n kendilerine olmazsa olmaz bir rehber edinmeleri gerekir. Vergi denetiminde hukuki zaafa, yanl l a, kar fl mc l a ve özensizli e hukuken katlan lamaz. Bu anlamda bu yetkiyi kullanacak organlar n ve bu organlarda görev yapanlar n çok özenli seçimi, bunlar n görevlerini en iyi biçimde yapmalar na yönelik koflullar n oluflturulmas yaflamsal önemdedir. Vergi denetiminde teklik kavram dünya gerçe i karfl s nda do ru bir kavram de ildir. Vergi denetiminde; yetkilendirme, bölümlendirme, derecelendirme, etkin, hukuki, mükellef haklar na sayg l ve yans z uygulama esast r. ABD örne inde oldu u gibi vergi denetimi aflamal d r ve her aflamada yetki kullanan ve farkl unvanlara sahip vergi denetim elemanlar söz konusudur. Böyle bir süreç iyi yönetildi inde, etkin iflletildi inde vergi denetiminde çok bafll l k, vergi denetiminde mükerrerlik, vergi denetiminde etkinsizlik ve savurganl k do urmamaktad r. Bu anlamda Türkiye deki sorun, denetimde çok bafll l ktan ziyade denetim organlar n n vergi denetimi anlam nda yetki paylafl m noktas nda yo unlaflmaktad r. Sorunun çözümü, vergi denetimini bir unvan alt nda toplamakta de il; tam tersine, unvanlar n bilgi birikimi ve uzmanlaflmay simgeledi inden yola ç k larak unvanlar n korunmas ; ancak, yetki derecelendirmesindedir. Bir baflka deyiflle, Vergi Denetmenlerinin ilk derece vergi denetimi, Gelirler Kontrolörlerinin Bölge baz nda Vergi Denetmenlerinden gelen daha karmafl k vergi denetimi, Maliye Müfettiflle- 37

10 VERG NCELEMES & MÜKELLEF HAKLARI rinin ve Hesap Uzmanlar n n Gelirler Kontrolörlerinden sevk edilen en karmafl k ve Türkiye + uluslararas vergi denetimi ile yetkilendirilmesi ile sorun çözümlenir. Bu model ABD nin vergi denetimi sürecine de çok koflut görünmektedir. Vergi denetiminde rastgele, özensiz ve haks z rekabet yarat c, hedef gösterici selektif vergi denetimlerinden olabildi i kadar uzak kal nmas nda; nüfusun tamam n kapsayan beyanname verme yolu benimsenmedi i sürece veri havuzlar n n kullan m nda yukar da ortaya konulan sak ncalar nedeniyle çok dikkatli olunmas nda hukuken ve ekonomik olarak yarar vard r. KAYNAK Ahmet EROL, Tüm Yönleriyle Banka ve Finansç lar çin Vergi, Yaklafl m Yay nc l k, Ankara,