BATI EDEBİYATI AKIMLAR-I EDB105U

Transkript

1 BATI EDEBİYATI AKIMLAR-I EDB105U KISA ÖZET

2 DİKKAT Burada ilk 4 sahife gösterilmektedir. Özetin tamamı için sipariş veriniz 1

3 1. ÜNİTE BATI EBEBİYAT AKIMLARI Edebiyat ve Edebiyat Akımı YATINDA AKIMLAR-I GÜZEL VE GÜZELLİK Bizi burada asıl ilgilendiren, insanın güzel ve güzelliğe olan ilgisidir. Her insanda az veya çok hemcinsleri ve dış dünyadaki güzelliklere karşı bir ilgi vardır. Kabul etmek gerekir ki, güzel ve güzellik, temelini insanda bulur. Çünkü güzelliği önce bir varlık, nesne veya insanda gören, duyan, hisseden, sezen, algılayan; daha sonra takdir eden, hayran ve âşık olan; en sonunda da ondan hoşlanan ve haz alan varlık insandır. Günlük hayatımızda sık sık karşılaşabileceğimiz aşağıdaki cümleler, onun bu yönünü açıkça ortaya koyar. Bu nesne kalemdir; yazı yazmaya yarayan kalem faydalıdır. Türkiye Cumhuriyeti nin başkenti Ankara dır. cümlesindeki bilgi doğrudur. Özürlü insanlara yardımcı olmak iyi bir davranıştır. Bu çiçek güldür; gül kokusu, rengi ve şekliyle güzeldir. Bu kabulden hareketle denilebilir ki, insan ve insanı kuşatan dünyadaki varlıklar, olaylar ve olgular değerlerini insandan alırlar. Güzel; sahip olduğu güzellik değeri sayesinde karşısındaki insanın -görme ve işitme duyuları yoluyla- hoşuna giden; onda hayret ve hayranlık uyandıran ve ona estetik haz veren varlık veya nesnedir. Güzellik ise; seyreden veya dinleyen insanın hoşuna giden; onda coşku, hayret ve hayranlık uyandıran ve ona estetik haz veren varlığın sahip olduğu değer veya niteliktir. SANAT Dilimize Arapçadan gelen sanat kelimesinin sözlük anlamı; ustalık, hüner, marifettir. Kelime/kavram, gerek Batı da gerekse Türk kültüründe XIX. yüzyıla kadar, zanaat kelimesi ve onun ifade ettiği anlamla birlikte kullanıla gelmiş, ondan sonra bugün kullandığımız anlamını kazanmış ve güzel sanatların hepsi veya herhangi birini ifade etmek üzere kavramlaşmıştır. Sanat kavramı dünden bugüne, yüzlerce farklı şekilde tarif edilmiştir. İşte birkaç sanat tanımı: 2 Sanat: Bir duygu veya düşüncenin maddî bir malzemeden veya sesten veya sözden faydalanmak suretiyle heyecan ve hayranlık uyandıracak şekilde ifadesidir. Sanat: Hayatı anlayan zekânın, onu en ilgi çekici, en güzel şekillere sokmasıdır. Kısacası sanat; insanın psikolojik hayatının temellerinden birini oluşturan güzellik duygusunun dil, ses, renk, taş, mermer, tunç gibi çeşitli malzemelerle, estetik formlara dönüştürülmüş somut hâli veya ifadesidir. Çevresindeki güzellikler karşısında hayret duygusu içine düşen insan ruhunun, yeni bir güzellik peşinde koşması ve onu yakaladığını sandığı an yapay bir varlık olarak ortaya koymasıdır. Bu bağlamda sanatkâr, ruhu ve gönlünün güzellik arzusunu, söz konusu malzemelere içirerek dinleyen, okuyan ve seyredende heyecan ve hayranlık uyandıracak biçimde ifade etme kabiliyet, hüner ve ustalığına sahip olan insandır. Sanat veya sanat eserinin diğer ayırt edici özellikleri; orijinallik, teklik, bireysellik şeklinde sıralanabilir. Bundan dolayıdır ki, her sanat eseri tek ve orijinaldir. Yahya Kemal in Sessiz Gemi isimli şiiri, Yakup Kadri nin Kiralık Konak adlı romanı ve Michelangelo nun Meryem ve Çocuk adlı heykeli tektir. Güzel sanatlar, Batılı filozof ve estetikçiler tarafından daha çok mimarî, heykel, resim, musiki ve edebiyat olmak üzere beş dala ayrılmıştır. Basitten karmaşığa, somuttan soyuta,

4 maddeden manaya, faydadan güzele doğru giden bir çizgiyi esas alan bu tasnifin, günümüzde bilinen birçok sanat dalını dışarıda bıraktığı açıktır. Bu bakımdan güzel sanatlar, kullandığı malzemenin niteliği, uygulama alanı, hitap ettiği duyu organı, ait olduğu kültür/medeniyete göre veya başka açılardan hareketle yeniden tasnif edilebilir. Meselâ malzemesine göre; fonetik sanatlar (musiki, edebiyat), plastik sanatlar (mimarî, heykel, resim); hitap ettiği duyu organına göre; görsel sanatlar (mimarî, heykel, resim), işitsel sanatlar; (musiki, edebiyat); ait olduğu kültür/medeniyete göre; İslâm sanatı (hat, ebru, minyatür vb.), Batı sanatı (heykel, resim, musiki vb.); uygulama sahasına göre; sahne sanatları (tiyatro, bale, sinema). EDEBiYAT Edebiyat kelimesi köken bakımından, Arapça edeb kelimesinden gelmektedir. iyi huy, ahlâk anlamlarına gelen edeb kelimesinin Arapçadan dilimize geçişi çok eskilere dayanır. Hâlbuki kavram olarak edebiyat, Tanzimat döneminde Fransızcadaki literatüre ün karşılığı olarak aynı kökten (edeb) türetilmiştir. Dolayısıyla Tanzimat yıllarına kadar dilimizde manzum edebî metinler için şiir ; mensur edebî metinler için de inşâ kelime/kavramları kullanılmıştır. Edebiyat kelimesi Türkçede birden fazla anlamda kullanılmış ve hâlen de kullanılmaktadır. Bunlardan en çok kullanılan ilk iki anlamı şudur: Dille yapılan güzel sanat; Bu sanat üzerine yapılan her türlü araştırma, inceleme, değerlendirme, eğitim- öğretim faaliyeti. Prof. Dr. Gürsel Aytaç ise tanımında, edebiyatın malzemesi (dil), kaynağı (yaşantılar ve hayal gücü) ve mahiyetinin temel niteliğine (yaratıcılık veya sanat) vurguda bulunmuştur. Edebiyat, okuyana estetik bir tat vermek amacıyla yazılmış olan ya da böyle bir amacı bulunmasa bile, biçimsel özellikleriyle bu düzeye ulaşabilen bütün yazılı yapıtlardır ince, 1993, s.97). 3 Bize göre edebiyat veya edebî eser; kurgusal bir dünya ekseninde şekillendirilmiş çok çeşitli yorumlara imkân veren ve nice beyin ve ruh sancılarının eseri olan bir içerik; bu içeriğin en güzel ve en etkili biçimde sunulmasını üstlenmiş ve dil zevki imbiğinden sabırla damıtılarak elde edilmiş bir edebî dil; içerik-dil ikilisinin ferdî ve orijinal kompozisyonundan teşekkül etmiş bir yapı; bunlar ve bunları n dışındaki daha pek çok unsurun birbirleriyle birlik ve bütünlük prensibi dâhilindeki çok yönlü ilişkileri ve edebilik potası içindeki sentezinden meydana gelmiş bir üslûp çerçevesinde teşekkül etmiş karmaşık, ama estetik bir terkiptir. Edebiyat eseri, belli bir sanatkârın kaleminden çıkmış olması sebebiyle öncelikle Bireyseldir. Edebiyat, önemi inkâr edilemeyecek çok açık bir kültür köprüsü dür. EDEBİYAT AKIMI Akan zaman içinde değişen bireysel, toplumsal, ulusal ve evrensel şartlar; insanın veya insanlığın güzel ve gerçek hususundaki sonu gelmez arayışları, edebiyattaki değişme veya yenileşmenin asıl dinamiğini oluşturur. Söz konusu değişme veya yenileşme olgusunun edebiyat tarihindeki en somut görüntüsü, edebiyat akımlarıdır. Edebiyat akımını şu şekilde tarif etmek mümkündür. Belli bir sanatkâr grubunun belli bir dönemde, ortak dünya görüşü, estetik, sanat ve edebiyat anlayışı çerçevesinde oluşturdukları edebiyat hareketine; bu anlayış ve hareket çevresinde kaleme alınan edebiyat eserlerin oluşturduğu bütüne, edebiyat akımı/edebî akım denir. Her edebiyat akımı, belli bir dünya görüşü, güzellik, sanat ve edebiyat anlayışı çerçevesinde hayat bulur. Ayrıca edebiyat akımları bünyesinde var oldukları toplum veya toplumların

5 belli siyasî, kültürel ve ekonomik ortamlarında hayat bulmaları sebebiyle edebiyat sosyolojisi ile yakından ilgilidirler. Her edebî akım, kendinden öncekine göre yeni bir kültürel, felsefî ve estetik bakış açısına sahiptir. Edebiyat akımları, millî veya evrensel edebiyat tarihi içinde belli bir zamanla sınırlıdırlar. Yani belli bir tarihte doğar, zamana bağlı olarak gelişip olgunlaşır ve bir noktada da ömrünü tamamlarlar. Her edebiyat akımının doğal olarak belli kurallar, değerler veya kabulleri (manifesto, bildiri, beyannâme) vardır. Meselâ Victor Hugo nun Cromwell Ön Sözü romantizmin; Emile Zola nın Deneysel Roman adlı eseri natüralizmin; Jean Moreas ın Figaro da yayımlanan Sembolizmin Bildirgesi sembolizmin manifestosudur. Bizim edebiyatımızda ise Fecr-i Âtî mensuplarının Servet-i Fünûn mecmuasında yayımlanan Beyannâmeleri ile Garipçilerin Garip Önsözü, buna örnek gösterilebilir. 2. ÜNİTE Antik Dönemden Rönesans a Batı Edebiyatı BATI ve BATI EDEBİYATI KAVRAMLARI Batı kavramına yüklediğimiz anlam; merkezi Avrupa olmakla birlikte sınırları Avrupa kıtasını aşan ve ortak bir kültür, felsefe, din, sanat ve medeniyete sahip olan topluluklar/milletlerin oluşturduğu dünyadır. Çünkü bugün Avrupa kıtasının dışında Batı kültür, felsefe, sanat ve medeniyetini benimsemiş birçok topluluk/millet mevcuttur. Batı Edebiyatı; ortak kültür, felsefe, din, sanat ve medeniyete sahip Batılı toplumların Antik Çağdan günümüze kadarki süreçte ortaya koydukları edebiyattır. ESKİ YUNAN EDEBİYATI Batı edebiyatlarının başlangıcı ve temel kaynağı durumundaki Eski Yunan edebiyatı, bir Ege Denizi çevresi ve Akdeniz bölgesi edebiyatıdır. Merkezi ise eski Atina şehridir. İonia, Sicilya, Syrakousai, İskenderiye, Roma, Pergamon, Antiokheia gibi şehirler de Yunan edebiyatının önemli merkezleridir. Edebiyat türlerinin ortaya çıkıp gelişmesi ve kronolojik dönemler dikkate alındığında Eski Yunan edebiyatı kendi içinde şu şekilde tasnif edilebilir: Epik Çağ: Homeros öncesi ve Homeros dönemi. Lirizm ve Nesrin Başlangıcı: Lirik şiirin; felsefe ve tarih etrafında da nesrin geliştiği dönem. Atika Dönemi: Trajedi ve komedi türlerinin doğup geliştiği dönem. İskenderiye Dönemi: Yunan kültür ve edebiyatının Mısır ın fethinden sonra İskenderiye de şekillendiği dönem. Roma Dönemi: Yunan kültür ve edebiyatının Roma da şekillendiği dönem. (Çelgin, 1990, s.18). Eski Yunan edebiyatının ilk örnekleri sözlü ve mitolojik karakterlidir. Bununla birlikte Yunan edebiyatının ilk ve asıl örneği; aynı zamanda ana kaynağı Homeros un (M.Ö. IX. yüzyıl) İlyada ve Odysseia isimli destanlarıdır. Eski Yunan edebiyatının ilk örnekleri sözlü ve mitolojik karakterlidir. Bununla birlikte Yunan edebiyatının ilk ve asıl örneği; aynı zamanda ana kaynağı Homeros un (M.Ö. IX. yüzyıl) İlyada ve Odysseia isimli destanlarıdır. Eski Yunan edebiyatının son dönemi Roma dönemidir. Rönesans tan günümüze kadar uzanan dönemlerde, modern Batı edebiyatının temelleri ve kaynağını hep Antik Yunan edebiyatı oluşturmuştur. 4 Yunan Edebiyatı Sanatkârları Homeros: Milattan önce VIII. veya IX. yüzyılda yaşadığı tahmin edilen epik destan türünün bilinen ilk ve en önemli temsilcisidir. İlyada ( lias) ve Odesa (Odysseia) isimli iki meşhur destanı vardır.

6 Aristophanes (M.Ö ): Antik Yunan edebiyatının komedi türündeki ilk büyük sanatkârıdır. Eserleri: Bulutlar, Kuşlar, Eşekarıları, Kurbağalar, Atlılar, Bulutlar, Barış, Lysistrate. Sokrates (M.Ö ): Ünlü Yunan filozofu. Platon/Eşâtun (M.Ö ): Ünlü Yunan filozofu. Eserleri: on, fiölen, Devlet, Phaidros, Sofist, Kratylos ve Kanunlar. Aristoteles/Aristo (M.Ö ): Ünlü Yunan filozofu. Eserleri: Organon, Politika, Poetika, Retorik. Herodotos (M.Ö ): Ünlü tarih yazarı. Eserleri: Historiai (Herodotos Tarihi). ANTİK ÇAĞIN Kİ FİLOZOFU: PLATON VE ARİSTO Batı düşünce ve sanat/edebiyatındaki gelişmelerin arkasında veya temelinde bu iki İlk Çağ filozofunun görüşleri vardır. PLATON: (M.Ö ): Doğu da Eşflâtun adıyla da tanınan Platon un felsefesi, hocası Sokrates in düşüncelerini geliştiren, daha ileri götürüp sistemleştiren bir felsefedir. Platon, Sofistlerin aksine göreceliğe (relativism) inanmış, kesin ve mutlak bilgiye susamış bir filozoftur. Varlığın temelini ve aslını teşkil eden unsur veya unsurları bulmayı amaçlayan Platon, ideaları epistemolojisinin temeli hâline getirir. Platon, varlığın temeli ile ilgili bu düşüncelerini meşhur mağara istiaresi ile somutlaştırır. Buna göre; insanlar, karanlık bir mağarada yüzleri duvara dönük zincire vurulmuş esirler gibidirler. Platon, şölen, Devlet, Phaidros, Sofist, Kratylos ve Kanunlar isimli eserlerinde ortaya koymaya çalıştığı Tanrı, varlık ve insan hakkındaki felsefesinin genel ilkeleri yanında, sanat/edebiyat felsefesi üzerinde de durur. Platon un sanat ve sanatkâr karşısındaki söz konusu olumsuz tavrının temelinde, sanatta aklın değil, duygunun ön plâna çıkarılmış olması yatmaktadır. 5 ARİSTO (M.Ö ): Aristo ise rasyonalist bir filozoftur. Aristo ya göre de varlığın iki düzeni vardır; fizikî âlem ve duyular üstü fizik ötesi âlem. Tanrı, fizik ötesi âlemde ölümsüz, mutlak anlamda iyi, doğru, güzel ve çokluktan oluşmuş bir tekliktir. Kısacası Platon un fizik ötesi âlemde var olduğunu kabul ettiği varlıkların gerçeği olan idealar, Aristo ya göre duyu dünyasında, fizikî âlemdedir. Madde ve idea (form) birbirinden ayrı değil bir aradadır ve bunların birleşmesinden nesneler, varlıklar oluşmuştur. Aristo da da akıl son derece önemli bir melekedir. Felsefe ve metafiziğe ancak akıl ve mantık yoluyla gidilebilir. Aristo, insan konusunda ruh-beden, akıl-duygu ikiliğini kabul etmekle birlikte, Platon un aşağıladığı ikincileri reddetmemekte, onları birbirinden ayırmamakta; daha da önemlisi onları birbirinin tamamlayıcısı olarak kabul etmektedir. Platon ile Aristo arasındaki söz konusu farklılık, doğal olarak sanat felsefelerine de yansımaktadır. Pozitif bir yaklaşım ve tümevarım metoduyla Yunan edebiyatını değerlendiren Aristo, bu değerlendirmeleri ile güzellik, düzenlilik, kesinlik ve simetri unsurları üzerine kurduğu estetik anlayışını, Poetika ve Retorik isimli eserinde ortaya koyar. LATİN EDEBİYATI Eski Yunan edebiyatı, M.Ö. II. yüzyıldan itibaren Yunanistan ın Romalıların egemenliğine girmesinden sonra belirgin biçimde zayıflamaya başlar ve yerini Latin edebiyatına bırakır. Latin edebiyatı tarihi kendi içinde üç döneme ayrılır: Erken Dönem: (M:Ö.II-I. yüzyıl) Altın Çağ: (M.Ö. I-M.S. I. yüzyıl) Gümüş Çağ: (M.S. I.-III. Yüzyıl)

7 Latin edebiyatı, çok büyük ölçüde kendinden önceki Eski Yunan edebiyatı tesiri altında doğup gelişmiş; ileriki dönemlerde de büyük ölçüde onun devamı mahiyetinde bir niteliğe sahip olmuştur. Genel çizgileri itibarıyla da aynı güzellik ve sanat/edebiyat anlayışına bağlı kalmıştır. Latin edebiyatında, -lirik, epik, satirik, pastoral tarzlarda olmak üzere- şiir, -trajedi ve komedi türlerinde olmak üzere- tiyatro, hitabet, tarih ve felsefe gibi belli başlı türlerde birçok eser kaleme alınmıştır. Latin Edebiyatı Sanatkârları Plautus: M.Ö. 184 te öldüğü tahmin edilen Latin komedi yazarı. Eserleri: Amphitruo, Çömlek, ikizler, Urgan, Eşekler Güldürüsü. Terentius (M.Ö ): Latin komedi yazarı. Eserleri: Andria, Hadım, Formio, Kaynana, Kardeşler, Özünün Cellad. Ovidius (M.Ö. 43- M.S.18): Lirik ve mitolojik şiirleriyle tanınan Latin şairidir. Eserleri: Amores, Heroides, Ars Amatoria, Remedia Amoris, Metamorphoseis, Tristia, Epistulae ex Ponto Cicero (M.Ö ): Devlet adamı, şair, eleştirmen ve hitabet türünün en önemli temsilcisidir. Eserleri: Nutuklar, Cumhuriyet, Dostluk,,ihtiyarlık. ORTA ÇAĞ AVRUPA EDEBİYATI Avrupa nın Orta Çağdaki durumu ve görünümünü tanımlayan en temel özellik, Hristiyanlık dininin toplum hayatının hemen her alanına hâkim olmasıdır. Orta Doğu da ortaya çıkan Hristiyanlık, uzun süre gizli kaldıktan sonra M.S. IV. yüzyılında Roma nın resmî dini olmuştur. Orta Çağ Avrupa sı, dinî bakımdan olduğu gibi sosyal, siyasal, ekonomik ve kültürel bakımlardan da Antik Çağdan farklıdır. Bir başka söyleyişle Hristiyanlığın insan ve toplum hayatının bütününe hâkim olmasından (M.S. IV. yüzyıl) veya Batı Roma imparatorluğunun yıkılışından (M.S. 476) Rönesans ve reform hareketlerinin başladığı tarihe (XIV. yüzyıl) veya İstanbul un fethine kadarki dönem Avrupa için Orta Çağdır. Düşüncenin gerek tarzı gerek konuları gerekse sınırları kilise tarafından belirlenir. Pozitif ve aklî olmayan bu düşünce skolastik ve dogmatiktir. 6 Skolastik: Aristo dan alınıp Hristiyanlık/kilise inançlarına uyarlanmış Orta Çağ felsefesi Dogmatik: Düşünce ve inançların her türlü şüphe ve eleştiriye kapalı bir kesinlik taşıması. Orta Çağ Avrupa edebiyatının iki ana kolunu Yunan ve Latin edebiyatı oluşturur. Dolayısıyla belirtilen çağdaki Avrupa edebiyatının iki ana dili Yunanca ve Latincedir. Orta Çağ Avrupa edebiyatının millî dillerde dikkati çeken ürünlerinin başında romanslar gelir. Romans: Orta Çağ Batı edebiyatında okuyucunun hoşça vakit geçirmesini amaçlayan, olay örgüsü olağanüstülüklerle dolu kahramanlık ve aşk konulu hikâye/anlatı. Romanesk dönemin ilk ciddî ve yaygın örneği, şövalye romansıdır. Büyük ölçüde İspanya da görülen şövalye romanı, dönemin hâkim romans tarzını teşkil eder. Şövalye romanslarının ardından pastoral romans gelir. Böylece romans doğaya, doğa ile baş başa olan çobanların hikâyelerine yönelmiş olur. Romansların üçüncü türü, şehirli hırsız ve serserilerin hayatlarını anlatan pkaro romansıdır. Romansların dışında, Orta Çağ Avrupa edebiyatının millî dillerde ortaya konan diğer örnekleri halk şarkıları/şiirleridir.