SU KAYNAKLARI, ULUSAL VE BÖLGESEL KALKINMADAKİ ROLÜ

Transkript

1 SU KAYNAKLARI, ULUSAL VE BÖLGESEL KALKINMADAKİ ROLÜ Fayik Turan İnşaat Mühendisi ÖZET Türkiye'de su kaynaklarına dayalı faaliyetlerin ana sistematiği merkezi planlama tarafından oluşturulmaktadır. Ulusal ölçekte hazırlanan Beş Yıllık Kalkınma Planları, ekonominin değişik sektörleri arasındaki optimum dağılımını sağlayan önemli bir görevi ifa etmektedir. Su alanındaki yatırımlar kalkınma planlarında tek bir sektör olarak tanımlanamamasına rağmen kamu yatırımlarının en büyük bölümünü oluşturmaktadır. Ülkemizin mali imkanları ve ekonomik gelişmenin stratejik önemi göz önünde bulundurulduğunda, suya dayalı projelerin makul bir periyotta ve öngörülen verimlilikte geliştirilebilmesi, ancak kamu kaynakları yanında alternatif finans kaynaklarının geliştirilmesi sayesinde mümkün görülmektedir. Nüfus hareketlerinin çok yoğun olarak değişim sürecini yaşayan Ülkemizde, kentleşme olgusu nüfus doygunluğu açısından limitlerine yaklaşmış bulunmakta, teknolojinin sağladığı imkanlar ise küreselleşmeyi hızlandırmaktadır. Bu çerçevede bilgi teknolojisi sistemlerinin kullanılması ve toplumda uygun ekonomik motivasyonun yaratılması giderek önem kazanmaktadır. Bu nedenle yapılacak çalışmaların, belli kurallara bağlı uygulamalardan ziyade, belirlenecek misyonlardaki hedeflere odaklanması ve pazar mantığı içerisinde özenle yürütülmesi önem arz etmektedir. Bunun temini için yaratıcı bilgi ve deneyimi sağlayacak uygulamalara önem verilmesi kaçınılmaz bir zorunluluk taşımaktadır. Bu bağlamda, günlük hacmi trilyon ABD Doları'nı aşmış olan Dünya para hareketleri ile trilyon ABD Doları mertebesine ulaşmış uluslararası yatırım sermayesi imkanlarının Ülkemiz yatırımlarında kullanılmasına yönelik çalışmalara önem ve öncelik verilerek, özellikle gecikmiş alt yapı projelerinde ve bu meyanda su kaynaklarımızın geliştirilmesi için değerlendirilmesinde büyük yararlar görülmektedir. BİLDİRİ Dünyanın diğer ülkelerinde olduğu gibi Türkiye de de hızlı nüfus artışı, şehirleşme ve endüstrileşme nedeniyle değişen ve gelişen koşullara bağlı olarak tatlı su kaynaklarının giderek artan bir ivme ile çeşitli amaçlar için kullanımında gözlenen artış ve ihtiyaçların karşılanmasına yönelik talepler kamuoyunun, yaşamın sürdürülebilir ana unsuru olan su ya olan duyarlılığını arttırmış ve bu temel ihtiyacın karşılanması konusunda girişimlerde bulunmaya başlamasını teşvik etmiştir

2 Su ihtiyaçlarının karşılanmasına olan talep, ayırım yapmadan dünyanın zengin ve fakir bir çok bölgesinde bu ihtiyacın karşılanması konusunda önemli endişelerin doğmasına neden olmaktadır. Geçen yılda, 25 ülkedeki 300 milyon insanın kronik su sıkıntısına sahip olduğu, 2050 yılında bunun 66 ülkede dünya nüfusunun üçte ikisi gibi büyük bir miktara ulaşabileceği tahmin edilmektedir. Dünya yenilenebilir su kaynakları potansiyelinin yaklaşık % 1,5 oranına karşılık gelen miktarının Akdeniz bölgesi ile Arap yarımadası Irak ve İran'da yer aldığı ifade edilmektedir. Bölgede yer alan 19 ülkede 2025 yılında kişi başına yıllık su miktarının 500 m 3 'ün altına düşeceği tahmin edilmektedir. Akdeniz bölgesinin Orta-Doğu ve Kuzey Afrika bölgesinde yer alan 22 ülkede 400 milyon insan yaşamaktadır. Yüksek bir nüfus artış oranına sahip bölgedeki yıllık nüfus artışı, kuzeyde %1; doğu ve güneyde % 2-3'dür. Bölge ülkeleri nüfusunun % 37'sinin söz konusu ülkelerin alan olarak % 10'una sahip Akdeniz bölgesi sahil kesiminde yaşadığı belirtilmektedir. Son 30 yılda ikiye katlanmış olan bölge ülkeleri nüfusunun önümüzdeki 30 yılda tekrar ikiye katlanabileceği tahmin edilmektedir. Bu çerçevede, nüfus artışı ve buna bağlı diğer nedenlerle su ihtiyacı artarken kaynaklar sabit kalmaktadır. Bu artışın karşılanması için yıllık yaklaşık 150 milyon m 3 miktarında içme suyunun temini zorunluluk arz etmektedir. Diğer taraftan, sulu tarımın geliştirilmesi ve artan nüfusun gıda ihtiyaçlarının karşılanmasını teminen sulama amaçlı su ihtiyaçları da giderek artmaktadır. Su kaynaklarının büyük bir kısmının tüketildiği tarım sektöründe, bugün de büyük öneme sahip gıda yeterliliği ve emniyetinin gelecek yıllarda etkisini daha da arttırarak sürdüreceği, bu konudaki uzmanlar tarafından çeşitli platformlarda ifade edilmektedir. Diğer taraftan, artan enerji ihtiyacının karşılanmasında önemli bir role sahip, çevre ile uyumlu yenilenebilir kaynakların geliştirilerek ekonomimize kazandırılması sürdürülebilir kalkınmanın önemli bileşenlerinden birini teşkil etmektedir. Türkiye de yağışlar ortalama 501 milyar m 3 suya tekabül etmektedir. Bu miktarın 186 milyar m 3 ü ise çeşitli büyüklükteki akarsular ile denizlere ve kapalı havzalardaki göllere boşalmaktadır. Ayrıca, komşu ülkelerden ülkemize gelen 7 milyar m 3 su bulunmaktadır. Yapılan etütler sonucunda 2001 yılı başı itibarıyla ülkemizde çeşitli amaçlara yönelik olarak kullanılabilir yeraltı suyu potansiyeli ise 12 milyar m 3 olarak hesaplanmıştır. Bu durumda ülkemizin yenilenebilir tatlı su potansiyeli brüt 205 milyar m 3 olmaktadır. Ancak, yapılan etütler sonucunda günümüz teknik ve ekonomik şartları çerçevesinde çeşitli amaçlara yönelik olarak tüketilebilecek yerüstü ve yeraltı suyu potansiyelinin yıllık ortalama 110 milyar m 3 olduğu belirlenmiştir. Ülkemizin yaklaşık olarak üçte birini teşkil eden 28,05 milyon hektarlık kısmını ekilebilir araziler teşkil etmekte ve bunun da 25,85 milyon hektarlık kısmı sulanabilir arazilerden oluşmaktadır. Ancak, yapılan etütler sonucunda bugünkü koşullarda ekonomik olarak sulanabilir arazi miktarı 8,5 milyon hektar olarak belirlenmiştir. Dünyada olduğu gibi ülkemizde de nüfusun sürekli artmasına karşılık diğer doğal kaynaklar gibi su potansiyelinin sabit kalması, bu konuda ekonomik bir değer olan suyun temini ve kullanılması ile ilgili çalışmalarda deneyimli ve kalifiye personel, yeterli finansman kaynağı ile yeni teknoloji ve yöntemlerin geliştirilmesi ve kullanılmasına özen gösterilmesini zorunlu kılmaktadır

3 Ülkemizde yıl içinde mevsimlere göre değişen yağış-akış ilişkileri yıllar arasında da büyük farklılıklar göstermektedir. Bunun sonucu olarak suyun zamana ve miktara bağlı olarak değişen ihtiyaçların karşılanması amacıyla yönetimi hayati önem arz etmektedir. Yaklaşık 15 yılda bir, periyodik olarak görülen kuraklık önemli darboğazlarla karşılaşılmasına neden olmakta ve bu periyotlardaki ihtiyaçların karşılanması için dünyada olduğu gibi ülkemizde de kurak dönemler için su rezervine yönelik projeler geliştirilerek depolama tesisleri inşa edilmektedir. Su kaynakları projelerinde ve kuraklık yönetiminde maliyetin en önemli bileşenini genellikle baraj diye isimlendirdiğimiz depolama tesisleri teşkil etmekte olup, proje ekonomisinin belirlenmesinde bu tesisler birinci derecede etken olmaktadır. İşletmeye açılmış depolama tesislerimizde depolanan 142 milyar m 3 mertebesindeki suyun aktif durumdaki miktarının önemli bir kısmı, Ülkemizin coğrafik ve iklim şartları nedeniyle mevcut yağış ve buna bağlı olarak da akış şartlarının yetersiz olduğu mevsim, yıl ve kurak periyotlarda, başta sulama suyu ihtiyaçlarında olmak üzere, içme-kullanma, endüstri ve hidroelektrik amaçlı enerji üretiminin karşılanmasında kullanılmaktadır. Diğer doğal kaynakların yönetimi ile kültürel ve teknolojik alandaki gelişmeler, sosyal ihtiyaçlar ile yönetim pratiklerindeki değişimlerde olduğu gibi su kaynakları yönetimi de, yaşayan ve gelişen şartlara bağlı olarak değişen bir kavramdır. Bu konuda son 20 yıldaki değişikliklerin, geçmiş yıllara nazaran çok daha hızlı bir şekilde gerçekleştiği gözlenmekte, su kaynaklarının geliştirilmesi ve yönetiminde teknik ve ekonomik açıdan rasyonel yaklaşımlara öncelik verilmekte, proje geliştirilmesi aşamasında istihdam yaratılması ve bölgesel gelişmenin sağlanması ön plana çıkarılmakta ve birincil etken olarak dikkate alınmaktadır. Mevcut tecrübeler, iyi planlanmış ve zamanında inşa edilerek çağdaş teknolojik imkanlar kullanılmak suretiyle işletilmekte olan su kaynakları projelerinin ilgili ülkenin ve buna bağlı olarak da bölgenin gelişmesine büyük katkılar sağladığını göstermektedir. Su kaynakları projeleri geliştirilirken; (i) söz konusu projeden faydalananlar ile yatırım maliyetlerinin kimler tarafından ve hangi koşullarda karşılanacağı, (ii) faydaları maksimize ve maliyetleri minimize eden uygun tedbirlerin neler olabileceği, (iii) çevre etkileri de göz önünde bulundurularak yöre, bölge ve ülke için proje etki ve faydalarının ortaya konması projeden beklenen faydanın gerçekleşmesi açısından önem arz etmektedir. Su kaynakları geliştirme projeleri; gıda emniyeti, istihdam artışı, ulaşım ve taşıma, enerji yeterliliği, iyi sosyal imkanlar ve diğer alanlarda önemli değişikliklere ve gelişmelere neden olmakta, yörede ve ülkede refahın artmasını sağlamaktadır. Özetle, iyi planlanmış ve işletilmekte olan söz konusu projeler özellikle kırsal kesimde olmak üzere, gelişme ve çevre korumasını da sağlayarak bölge kalkınmasının lokomotifi olmaktadır. Doğal yenilenebilir bir kayak olan su, biyolojik ve ekolojik bir varlık yanında, ulaşım, tarım, enerji, rekreasyon gibi alanlarda da faydalanılan doğal bir potansiyeldir. Su kaynakları geliştirme projelerinin çevre açısından negatif etkileri sürekli olarak tartışılmaktadır. Pozitif etkileri, bu çevreler tarafından önemini vurgulayacak şekilde gündeme getirilmemektedir. Halbuki, söz konusu projelerin etkileri tüm yönleri ile ortaya konmalı ve yaşam ile kalkınmanın sürdürülebilirliği ana noktasından hareketle alınması gereken tedbirlerle birlikte üretilen söz konusu rasyonel projeler geliştirilerek toplumun ve ekonominin hizmetine

4 sunulmalıdır. Misal vermek gerekirse, 1960 lı yıllara kadar yapılabilirliği tartışılmış olan Nil nehri üzerindeki Büyük Aswan Barajının (High Aswan Dam) inşasından sonra 30 yıldır gözlenen etkileri, daha önceki tartışmaların yersiz olduğunu ve beklenen olumsuzlukların gerçekleşmediğini, bunun yanında Mısır ın ekonomisine büyük katkılarda bulunduğu ve havzada yaşayan insanların can ve mal emniyetini sağladığı gözlenmiş bulunmaktadır. Diğer sektörlerdeki yatırımlarda olduğu gibi, su kaynakları projelerinde de önemli olanın proje giderlerinin kim tarafından ve hangi şartlarda karşılanacağının, faydaları maksimize ve giderleri minimize edecek tedbirlerin kim tarafından hangi şartlarda alınacağının belirlenmesi yanında, sosyal ve çevresel etkilerinin net bir şekilde ortaya konması da önem taşımaktadır. Aksi halde, proje faydalarının sağlanmasında ve rasyonel olarak işletilmesinde sorunlarla karşılaşılmakta ve beklenen geri ödeme doğrudan gerçekleşmemektedir. Bu konuda, ilgili Kurum ve Kuruluşların gereken hassasiyeti göstermesi önem taşımaktadır. Su kaynakları projelerinde fizibilite çalışmalarında öngörülen geri ödemelerin işletme aşamasında gerçekleşmemesi nedeniyle, mevcut projelerin işletmesinde ve yeni projelerin finansmanlarında sorunlarla karşılaşılmaktadır. Söz konusu fizibilite raporlarında proje, teknik, ekonomik ve çevresel yönden incelenmekte ve yapılabilir bulunanların inşa edilerek işletilmesi teklif edilmektedir. Bu kapsamda, gerekli ekonomik ve finansman analizleri yapılmaktadır. Bu konudaki geri ödemelerle ilgili politikalar, 6200 sayılı kanun un ilgili maddelerinde belirtilmiş bulunmaktadır. Bu maddelerde, projenin işletmeye açılmasından itibaren ilk 10 yıllık periyotta, geri ödemenin amortismandan muaf tutulabileceği, bu kapsamda geri ödemenin başlangıcı ile geri ödemesiz dönemin uzunluğunun Bakanlar Kurulu tarafından belirleneceği ifade edilmektedir. Geri ödeme, yıllık işletme-bakım ve yenileme giderlerine ilave olarak, sektörlere göre öngörülen sosyal iskonto oranları baz alınarak ekonomik analiz periyoduna göre bulunan proje yıllık amortisman giderlerinin projeden faydalananlar tarafından ödenmesini kapsamaktadır. Ancak, çeşitli nedenlerle bugüne kadar bu hükümlerin uygulanması mümkün olamamış, dolayısıyla da projelerin finansmanının sağlanmasında kaynak yetersizlikleri ile karşılaşılmıştır. Bugüne kadar gerçekleştirilememiş olmakla birlikte, hidroelektrik enerji sektöründe, sağlanan faydanın belli bir oranının bu şekilde ayrılabilmesi halinde, özel sektör tarafından geliştirilmek için müracaat edilmemiş olan ve/veya finansman sorunları bulunan büyük hidroelektrik projelerin gerçekleştirilebilmesi mümkün hale gelebilecektir. Diğer taraftan, 4628 sayılı Kanun ve ilgili Yönetmelik çerçevesinde önemli bir potansiyele ulaşmış olan özel sektör tarafından geliştirilmesi öngörülen hidroelektrik potansiyelin daha da geliştirilmesi ve kaynakların değerlendirilebilmesi için bu konuda geliştirilecek projelere vergi indirimi ve benzeri teşvik tedbirleri uygulanması yanında, halen planlama aşamasında olan çok maksatlı projelerin yatırım giderlerinin sadece enerji sektörü tarafından karşılanmasının önlenmesi ve diğer maksatların da yatırıma iştirakinin sağlanması konusunda bir düzenleme yapılmasında yarar görülmektedir. Enerji dışındaki maksat hisselerinin az olduğu projelerde bu husus önemli olmamakla birlikte, büyük projelerde önem arz etmektedir. Bir diğer husus, büyük enerji üretimine sahip, yatırım giderleri yüksek projelerin, kamu ve özel sektörle birlikte finansmanının sağlanarak geliştirilmesi bu projelerin ekonomimize kazandırılması açısından zorunlu görülmektedir

5 Suya dayalı kalkınma projelerinde yatırımlara yeterli kaynak bulunamaması ve programdakilerin işletmeye açılmasının gecikmesi sosyal ve demografik sorunları da beraberinde getirmektedir. Kalkınma sürecindeki her ülkede tarımsal nüfusun, toplam nüfus içindeki nispi önemi diğer sektörler lehine azalmaktadır. Genellikle gelişmiş ülkelerde görüldüğü gibi kırsal kesim nüfusu, kentteki istihdam olanaklarına bağlı olarak yer ve sektör değiştirirse dengeli kentleşme ortaya çıkmaktadır. Ancak, Ülkemizde de olduğu gibi, kırsal kesimde nüfus artış hızının çok yüksek olması uygulanan yetersiz teknoloji ve düşük verim yanında sulama altyapısının eksikliği sonucunda, kırsal kesimde toplanan gizli işsizler sektör dışına itilmektedir. Böylece, henüz sanayileşme ve yeterli istihdam olanakları sağlanmadan, nüfusun sektör değiştirmesi olgusu yaşanmaktadır. Kırsal kesimin itici gücünün, kentin çekici gücünden daha büyük olduğu bu göç başta İstanbul, Ankara ve İzmir olmak üzere büyük şehirlerde görülen dengesiz şehirleşme olgusunu ortaya çıkarmaktadır. Bu durum, önceki yıllara göre artışı azalmış olan nüfusun yoğunlaştığı şehirlere daha fazla içme ve kullanma suyu, daha fazla enerji gerektirmekte dolayısı ile şehirlere yapılacak altyapı yatırım maliyetlerini arttırmaktadır. Su kaynakları projelerinin geliştirilmesi ile 2005 yılı başı itibariyle, Ülkemiz sulanabilir toprak kaynaklarının brüt hektarı sulu tarıma kavuşturulmuş toplam kurulu gücü MW olan hidroelektrik santralarda yılda ortalama GWh enerji üretim potansiyeline ulaşılmış, büyük şehirlere yılda toplam 2,502 milyar m 3 içme-kullanma ve sanayi suyu sağlanmış bulunmaktadır. Bugüne kadar geliştirilmiş olan su kaynakları projeleriyle 2006 yılı başı itibariyle 6,916 milyar ABD Doları sulamadan, 3,513 milyar ABD Doları içme-kullanma suyundan, 3,147 milyar ABD Doları endüstri suyu, 2, 663 milyar ABD Doları hidroelektrik enerji ve 0,547 milyar ABD Doları soğutma ve benzeri su temin projelerinden olmak üzere toplam 16,786 milyar ABD Doları katma değer sağlanmış olmaktadır. Hidroelektrik enerjinin istenildiği anda kullanılabilir olması ve pik ihtiyaçları karşılama özelliği göz önünde bulundurularak gelişmiş ülkelerdeki kriterler baz alındığında, hidroelektrik enerjinin katma değeri 5,845 milyar ABD Doları olmakta ve bu durumda su kaynakları projeleri toplam katma değeri 20,058 milyon ABD Dolarına yükselmektedir. Bu değer ile bugünkü şartlar itibariyle 34.7 milyon olarak ifade edilen Ülkemiz aktif nüfusunun 10.5 milyonunun tarım sektöründe çalıştığı dikkate alındığında su kaynakları projeleri ile bu alanda önemli miktarda bir istihdam kapasitesinin yaratıldığı ortaya çıkmaktadır. Ülkemizin mali imkanları ve ekonomik gelişmenin stratejik önemi göz önünde bulundurulduğunda, suya dayalı projelerin makul bir periyotta ve öngörülen verimlilikte geliştirilebilmesi, ancak kamu kaynakları yanında alternatif finans kaynaklarının geliştirilmesi halinde mümkün görülmektedir. Bu doğrultuda, yapılan çalışmalar kapsamında yer alan ve hidroelektrik enerji kaynaklarının değerlendirilmesi konusunda yürütülen çalışmaları destekleyici yeni ve ilave tedbirler alınması ve bu alanda yürütülen uygulamaların tarım ve hizmetler sektörü başta olmak üzere, suya dayalı diğer sektörlerde de uygulamaya konması ve pratik sistemlerin geliştirilmesine özel önem verilmeli ve yatırımlara yeni kaynak yaratılması ve rasyonel işletmenin temini amacıyla, söz konusu modellerin uygulanmasına çalışılmalıdır

6 Teknik ve deneyim açısından Kuruluş, Kurum ve teknik potansiyel açısından Ülke olarak yeterli seviyede olmamıza rağmen, faaliyetlerin yeterince hızlı olmasını engelleyen bazı darboğazlar bulunmaktadır. Söz konusu sorunlar konu başlıkları itibariyle, teknik personel konusundaki ücret politikaları, yasal düzenlemelerle ilgili uygulamalardaki eksiklikler ve finansman zorlukları sorunları şeklinde sıralanabilir. Demografik değişim sürecini yaşayan Ülkemizde, kentleşme olgusu nüfus doygunluğu açısından limitlerine yaklaşmış bulunmakta, teknolojinin sağladığı imkanlar ise küreselleşmeyi hızlandırmaktadır. Bu çerçevede bilgi teknolojisi sistemlerinin kullanılması ve toplumda uygun ekonomik motivasyonun yaratılması giderek önem kazanmaktadır. Bu nedenle, yapılacak çalışmaların, belli kurallara bağlı uygulamalardan ziyade, belirlenecek misyonlardaki hedeflere odaklanması ve pazar mantığı içerisinde özenle yürütülmesi önem arz etmektedir. Bunun temini için yaratıcı bilgi ve deneyimi sağlayacak uygulamalara önem verilmesi kaçınılmaz bir zorunluluk taşımaktadır. Bu bağlamda, günlük hacmi trilyon ABD Doları'nı aşmış olan Dünya para hareketleri ile trilyon ABD Doları mertebesine ulaşmış uluslararası yatırım sermayesi imkanlarının Ülkemiz yatırımlarında kullanılmasına yönelik çalışmalara önem ve öncelik verilerek, özellikle gecikmiş alt yapı projelerinde ve bu meyanda su kaynaklarımızın geliştirilmesi için değerlendirilmesinde büyük yararlar görülmektedir. Bu çerçevede, 1954 yılında kurulmuş, bugüne kadar su kaynakları ve bu kaynaklara dayalı projelerin geliştirilmesinde uygulamayı da kapsayan önemli hizmetlerde bulunmuş ve halen de bulunmakta olan, DSİ Genel Müdürlüğü nün deneyim ve uygulama gücünü değerlendirerek, 1950 li yıllardan başlayarak o günkü şartlarda çok sağlıklı olarak kısa sürede tamamladığı havza istikşaf, master plan ve planlama çalışmalarının su kaynakları ve diğer sektörlerdeki mevcut ve gelecekteki su kullanım ve ihtiyaçlarını göz önünde bulunduracak havza envanterini içeren havza bazında entegre su yönetimini kapsayacak şekilde havza planlama çalışmalarını daha önce yaptığı çalışmalara benzer şekilde ve havza bazında yeniden hazırlamak suretiyle güncelleştirerek günümüz koşullarına uygun havza gelişim ve yönetim planlarının oluşturulmasını sağlamasında yarar görülmektedir. Böylece, bugünkü ve gelecekteki şartlar itibariyle, havza ve Ülke bazında kullanılan ve ilgili maksatları karşılamak üzere kullanılabilir su potansiyelimiz belirlenmiş, mevcut ve gelecekteki ihtiyaçlara göre kaynak israfını önleyecek ve rasyonel kullanımı sağlayacak öncelikleri de dikkate alan yönetim politikaları oluşturulmuş, bunun ulusal ve bölgesel ölçekte etkileri değerlendirilmiş olacaktır. Ülkemizdeki nüfus artışı ve hızlı şehirleşme ile tarımsal alandaki su kullanımı yanında, hidrolik enerji üretiminin girdisini oluşturan suyun, gerçek zamanlı olarak yere ve zamana bağlı olarak bilinmesini ve bilinen bu miktarın ihtiyaçları karşılayacak şekilde yönetimi ancak miktar ve ihtiyacı belirleyecek gerçek zamanlı teknolojilerin uygulanması ile mümkün olabilmektedir. Bu amaçla, bugüne kadar yapılmış mevcut çalışmaların Ülke geneline yaygınlaştırılarak işletilmesi, çağdaş teknolojilerin ve bilgi sistemlerinin uygulanması ve böylece de oluşturulacak bilgi sistemleri ile üst seviyedeki yönetim mercilerinin bilgilendirilmek suretiyle rasyonel su yönetim sistemi konusunda karar vermeleri kolaylaştırılmış olacak, sistemden ve bu çerçevede geliştirilen projelerden beklenen fayda daha rantabl bir şekilde sağlanmış olacaktır

7 Genel anlamda üç sektörde doğrudan geliştirilen su kaynakları projelerinin gelişim ve yönetim aşamalarında aşağıda özetlenen prensiplerin uygulanmaya geçirilmesinde finansal kaynaklar ile su kaynaklarının dağılımı göz önünde bulundurularak, (i) mikro seviyede fiyatı ve gıda emniyeti ile sosyal amaçları da kapsayan geri ödeme politikaları, su kullanımını ve suyun ekonomik değeri ile gıda fiyatlarını minimize edecek şekilde (ii) makro seviyede sübvansiyonlar, gıda talep tahminleri, yerel üretimlerin kompozisyonu ve ihracat-ithalat şartları ile sulama yatırımları ve sulamaya verilebilecek su miktarı tespit edilmelidir. Bu çalışmalar sırasında, fiziksel faktörler ile arz ve talep yönetimi, kurumsal ve finansal etkiler ile kültürel-sosyal ve çevresel koruma önlemleri dikkate alınarak sosyal ve ekonomik kalkınma hedeflerine uygun olarak henüz % 35 seviyesinde gelişmişliğe sahip su kaynakları projeleri oluşturulacak kısa, orta ve uzun vadeli hedeflere uygun olarak önümüzdeki yıllık periyotta geliştirilerek ülkemizin hizmetine sunulması mevcut şartlar itibariyle mümkün görülmektedir. Bu uygulamalar sırasında stratejik öneme sahip projelere önem ve öncelik verilmeli, suyun değeri ile bölge barışına katkısının mevcut şartlar gerçekçi bir şekilde incelenerek ortaya konmalıdır. Bu konuda daha önce geliştirilmiş olmasına rağmen, daha güncel konular nedeniyle, kamuoyunun dikkatinden kaçmış ve yeterli yansımaları bulamamış, bölge ihtiyaçlarının karşılanmasında önemli katkısının olacağı düşünülen projelerin değerlendirilerek alternatifleri ile birlikte geliştirilmesi Ülkemiz ve bölgemizin istikrarı açısından büyük önem taşımaktadır. Bu amacın gerçekleştirilmesinde, kamu ve özel sektör işbirliğinin sağlanmasına özel önem verilmeli ve bu konuda uygulanabilir yöntemler geliştirilmelidir. Özellikle çok maksatlı ve çeşitli amaçlara yönelik fayda sağlaması yapılan fizibilite çalışmaları ile ortaya konmuş büyük projelerde, kamu öncülüğü ve finansman teminine öncelik verilerek özel sektör ile işbirliği yapılmak suretiyle söz konusu projelerin işletmeye açılması sağlanmalıdır. Suya dayalı projelerle sektör bazındaki üretim fiyatları net bir şekilde ortaya konmalı ve böylece de sektörün ticari yönden değerlendirilebilmesine imkan tanınmalıdır. Doğrudan faydalar yanında, dolaylı faydaları da değerlendirilmek suretiyle diğer sektörlerin gelişmesinde temel ve motive edici öneme sahip hidroelektrik enerji projelerinin geliştirilmesinde ilk yatırım maliyetleri göz önünde bulundurularak bu sektördeki enerji yatırımlarının gerçekleştirilmesi amacıyla birim enerji fiyatlarının oluşturulması ve satışında Ülkemiz kalkınma hedef ve planlarına uygun olarak belirlenecek hedeflere uygun olarak sübvansiyon uygulanmasında ülkemizin ekonomik kalkınmasının sağlanması açısından yarar görülmektedir. Ancak, muhasebe tekniği ve konunun değerlendirilebilmesi ile takibi açısından sulama ve enerji sektöründe yapılacak bu sübvansiyonların birim maliyet bazında net olarak ortaya konmasında yarar görülmektedir. Coğrafik ve topografik yönden oldukça zor koşullara sahip Ülkemiz, su potaniyeli açısından ancak kendine yetebilen ülkeler arasında yer almaktadır. Ancak, bölgemiz su imkanları göz önünde bulundurulduğunda, diğer enerji kaynakları açısından büyük zenginliğe sahip bölge ülkeleri ile karşılaştırıldığında, Ülkemiz su yönünden daha şanslı bir konumda yer almaktadır. Bölgemizde, su ihtiyaçlarının karşılanmasına yönelik olarak diğer ülkeler tarafından oldukça büyük yatırımlar yapılmaktadır. Kaynakların ekonomik değeri göz önünde bulundurularak, finansman kaynaklarının rasyonel şekilde değerlendirilmesini teminen mal mübadelesi göz önünde bulundurularak daha rantabl yatırımların yapılması mümkün görülmektedir. Bu çerçevede, hidro-meteorolojik şartlar ile imkanlar ve toprak yapısı ve kalitesi göz önünde

8 bulundurularak, suya dayalı kalkınma projelerinin ara malları da kapsayacak şekilde ülkemizde geliştirilecek projelerle gıda ve su ihtiyaçlarının karşılanmasının rasyonel bir çözüm olduğu ulusal ve uluslararası düzeyde gerçekleştirilen çeşitli platformlarda açıklanmasında yarar görülmektedir. Kamu oyunda ABD Doları fiyatlarla üretilebileceği çeşitli platformlarda belirtilen arıtma yöntemi ile su üretiminin gerçekte 1.25 ABD Doları mertebesinde gerçekleştiği, tesis kapasitesine bağlı olarak bu miktarın çok daha pahalı seviyelerde gerçekleştiği ve bu fiyata rağmen kalite yönünden tatlı su ile kıyaslanamayacak durumda olduğu, sadece kullanma suyu olarak üretilebildiği, ilgili yerlerde fiilen gözlendiği gibi, bu yöntemle ihtiyaçlarını karşılayan ülkeler tarafından da çeşitli platformlarda ifade edilmekte ve bu nedenle de yüzey ve yeraltı su kaynaklarının geliştirilmesine özel önem vermektedirler. Bu husus göz önünde bulundurulduğunda, suyun alınıp satılabilir ekonomik değere sahip bir meta olduğu da dikkate alınarak, bölgemiz ülkeleri ile kurulacak ilişkiler çerçevesinde geliştirilecek projelerle söz konusu ülkelerin su ihtiyaçlarının ülkemiz tarafından karşılanması rasyonel ve rantabl bir çözüm olmakta ve konu çeşitli yönleri ile değerlendirildiğinde bu konudaki ticari faaliyetlerin geliştirilmesinde büyük yarar görülmektedir. Sonuç ve Değerlendirme Ülkemizin gelişmesinde önemli potansiyele sahip su kaynaklarının geliştirilmesi ve rasyonel kullanımında planlama, inşaat ve işletme aşamalarında aşağıda belirtilen hususların göz önünde bulundurulmasında yarar görülmektedir. Ülkemiz su potansiyeli ve ihtiyaçlarının belirlenerek mevcut potansiyelin ihtiyaç kaynak dengesi içerisinde rasyonel kullanımının sağlanabilmesi için havza bazında planlama çalışmalarının güncelleştirilmesi gerekmektedir. Su yönetiminin gerçek zamanlı olarak sağlanabilmesi için bu konuda bir veri yönetim ve işletme sistemi kurulmalı ve havza bazında özellikle miktar yönünden olmak üzere miktar ve kalite verilerinin kurulacak veri işletme merkezinde gerçek zamanlı olarak temini sağlanmalıdır. Su kaynakları projelerinde yatırım ve işletme bakım giderlerinin mevcut yasa ve düzenlemeler kapsamında geri ödeme şartları fiilen gerçekleştirilmeli ve bu çerçevede yeni yatırımlara finansman kaynağı sağlanmalıdır. Tarım sektöründe ülkemiz tarım potansiyelinin değerlendirilerek ihracat imkanlarının geliştirilmesi amacıyla, sulama projelerinin inşa edilerek işletmeye açılmasından sonraki aşamaları teşkil eden çiftçi eğitimi ve üretim arz ve talebinin takip edilerek çiftçiyi bilgilendirecek ilgili organizasyonlar ile gerekli sigortalama kuruluşları oluşturularak ürün yetiştirilmesi ve pazarlanması konularında gerekli destek sağlanmalıdır. Hidroelektrik enerji projelerinde, enerji faydaları bu kaynakların önemi, ekonomik ve fiziki ömürleri ile çevreye uyumlulukları göz önünde bulundurularak alternatif enerji kaynakları ile mukayese edilerek belirlenmeli ve böylece geliştirilmelerine hız verilmelidir. Bu konuda vergi indirimi ve benzeri teşvik tedbirlerinin alınmasında yarar görülmektedir

9 Büyük enerji potansiyeline sahip hidroelektrik enerji projelerinin finansman temini açısından, kamu ve özel sektör ile birlikte geliştirilmesi bu kaynakların değerlendirilmesi açısından yararlı görülmektedir. Çok maksatlı enerji projelerinde diğer maksatların da büyük olduğu durumlarda maksat hisselerinin ilgili sektörler tarafından finansmanının sağlanması için 4628 sayılı kanun ve ilgili yönetmeliklerde düzenlemeler yapılmalıdır. Alt yapı yatırımlarından olan su kaynakları projelerinin geliştirilmesinin sağlanabilmesi için özellikle kamu sektöründe çalışan ve günün koşulları itibariyle emsalleri ile karşılaştırıldığında çok uzun süreden beri çok düşük seviyelerde kalan ücret politikalarının gözden geçirilmesinde zorunluluk bulunmaktadır. Böylece, bu sektördeki projelerin geliştirilebilmesi ve kamuda yıllardır süregelen bilgi ve deneyim birikiminin sürdürülebilmesi ve sürekliliğin sağlanması etkin bir şekilde mümkün hale gelecektir. Bölgemizdeki iklim şartları ile su potansiyeli ve ihtiyaçları göz önünde bulundurularak, ekonomik bir değer olduğu uluslar arası platformlarda kabul edilmiş su yun, önemi ve üretim şartları ile maliyeti birlikte değerlendirilerek, daha önce geliştirilmiş projelere de işlerlik kazandırılarak Akdeniz havzasındaki kaynaklarımızın çok büyük maliyetlerle su temin eden ve su ihtiyacı olan ülkelere pazarlanmasında ilişkilerin geliştirilmesi ve ihtiyaçların karşılanması açısından yarar görülmektedir. KAYNAKLAR 1. Türkiye I. Enerji Şurası 5. Alt Komisyon u Hidrolik Enerjinin Geliştirilmesi Raporu Istanbul. 2. Margat J., D. Vallee, (1996) Water in the Mediterranean region: situations, perspectives, and strategies for sustainable water resources management, Plan Bleu, Sophia Antipolis. 3. Kulga, D. (1996) Overview of Integrated Approaches to Water in Turkey, UNEP Expert Meeting on the Implications of Agenda 21 for Integrated Water Management in Europe, with Special Emphasis on Countries in Transition, January, Minsk 4. Prof. Dr. Altınbilek, D. And Kulga, D. And Tanrıverdi (1997) Present Status of Water Reaources Assesment in Turkey, Water Statistical Seminar August 1997, Ankara, Turkey. 5. Bozkurt, S. and C. Çakmak (1994) Türkiye de Sulama Projelerinin Gelişimi ve Bu Gelişimde DSİ nin Rolü, DSİ 40. Kuruluş Yılı Su ve Toprak Kaynaklarının Geliştirilmesi Konferansı, Ankara. 6. Prof. Dr. Doğan ALTINBİLEK, The Role of Dams in Development, August 12-16, 2001, Stockholm Water Symposium, 7. World Water Instıtue Publications, Web site information. 8. Fayik TURAN, Benefits of water based development projects, November 1999, Şanlı Urfa 9. Asit K. BISWAS, Olcay ÜNVER, Cecilia TORTAJADA Water as a Focus for Regional Development,

10 WATER RESOURCES, AND ITS ROLE TO THE NATIONAL AND REGIONAL DEVELOPMENT Fayik TURAN Civil Engineer The main systematic of the activities based on water resources is formed by central planning studies. The 5-Year development plans which is prepared on national scales, execute an important task that provides an optimum distribution between the different sectors of economy. The investment in water related field which can't be defined as one certain sector on the development plans, has the biggest share among the Government total investments in different sectors. Taking into account the Country's economic facilities and the strategic importance of economic development, it is thought that apart from State's own sources, other alternative financial sources is required to develop water related projects in a reasonable period and with an anticipated productivity. In Turkey, it is the fact that the big cities almost came close to their limits in terms of population saturation and on the other hand, the facilities provided by the latest technologies speed up so-called globalization. In this frame, using the systems of information technology and creating a suitable economic motivation in society, gradually acquire special importance. Therefore the studies to be done, should be focused on some objects of misson to be determined and should be carried out carefully in a sense of market logic, rather than studies dependent on some defined rules. In order to achieve this task, it is seen vital that necessary emphasis should be given on the applications that give rise to creative information and experience. It is known that World's daily capital movement and international investment capital exceed the amounts of and trillion US $ respectively. Therefore, priority and importance should be given to the studies on attracting this capital and using it as investment source in the Country, especially in building some infrastructure that should have been done long before and in developing the Country's water resources management