İZMİT - HEREKE - KURUCADAĞ ALANININ JEOLOJİ İNCELEMESİ

Transkript

1 İZMİT - HEREKE - KURUCADAĞ ALANININ JEOLOJİ İNCELEMESİ İ. Enver ALTINLI Fen Fakültesi, İstanbul Üniversitesi ÖZET. l : lik beş pafta üzerine yayılan İzmit-Hereke-Kurucadağ inceleme alanı 450 km 2 den aşkındır. Formasyona dayandırılan jeoloji harita alımı sırasında, yamaç uzaklığı ve yol boyu olarak 20 km yi aşan 15 kesit ölçülmüş ve bunlardan bir «Genelleştirilmiş Stratigrafi Kesiti» ile «Stratigrafi Çizelgesi» hazırlanmıştır, ölçülmüş Stratigrafi Kesitlerinin yerleri Numune Haritasında gösterilmiş ve adlan yazılmıştır. Bir grup, sekiz formasyon ve yedi üye ayırtlanmış; resmî olabilmeleri için gerekli örnekler doldurularak «Türkiye Stratigrafi Kurumu» nun onayına sunulmuştur. Nokta numunelerinin mikrografisi metinde ve ilgili saha tasvirinin ardında; ölçülmüş Stratigrafi Kesitlerinin numuneleri ise bunları ardalayan listelerde yazılıdır. Kireçtaşları Folk ve daha çok Todd; kırıntılılar Williams, Turner ve Gilbert'e göre sınıflanmışlardır. 151 nokta numunesi ince kesitinden 141 i sedimentitler içindir. Makale, M.T.A. Enstitüsü için hazırlanmış bir irdelemenin kısaltılmışıdır. COĞRAFYA Kocaeli ilindeki inceleme alanı, Marmara bölgesinin Kocaeli bölümüne girer. Kocaeli platosu (penepleni), Boğaziçi'nden İzmit ötelerine kadar eşitli yüzey şekillidir. Eren tepesi - Çene dağı su bölümü denize doğuda 10 km, fakat batıda 2 km uzaktadır, ve akarsuların başyukarı aşındırması yüzünden dolambaçlı gidişlidir. Serçe-Teke enine birincil doruğu, Ağa-Dikmen enine birincil doruğu, Toylar-Kuruca enine ikincil doruğuyle Kayalı-Çulcular, Kirazkaya-Kuyulu, Dikmen-Çataklar boyuna dorukları saptanmıştır. Bu şekiller «İzmit-Hereke-Kurucadağ alanının dorukları ve akarsuları» haritasında gösterilmişlerdir. Doruklar arasında kaba bir dikdörtgen akaçlama örneği bulunur. Ülkenin güney aklanında akarsular doğuda büyük ve batıda küçüktürler. Kuzey aklanda ise Karadeniz'e ulaşan suların yalnız yukarı kesimleri inceleme alanındadır. Çoğun yukarı mecralar dallı budaklı, aşağı kesimler ise çizgiseldirler. Akarsu kollarının doruklara paralel olan veya onları enine biçen kesimleri vardır; 90 lik dönüşler görülür. Alçalmış bulunan ve gençlik evresinde olan kıyı boyunca batıda aşınma ve doğuda birikme şekilleri bulunur. Pleistosen ve Holosen şekilleri, tekrarlanan yükselmeler ve alçalmalarla aşınmışlardır, geçmişleri karmaşıktır. «Ortalama ve Ekstrem Kıymetler Bülteni» nden alınan 29 yıllık verilerle ve Thorthwaite usulüyle bulunan iklim sınıfı C 2 B / 1S 2 b / 3 tür (C 2 yarı nemli, B' 1 mesotermal, s 2 yazın çokça su azlığı, b' 3 III dereceden denizel iklim demektir.) Yıllık bilançoda yağış cm 3, PE cm, gerçek PE cm, su azlığı cm, su çokluğu cm dir. Bu değerlerin aylık değişimleri, «İzmit İstasyonunun Aylık

2 2 1. Enver ALTINLI Değişim Grafı»nda gösterilmiştir. Bu iklim verileri yağış etkinliliği indisine göre değerlendirilirse, yıllık indisler toplamı 39.3 olur. Bu da bölgenin, «yarı nemli ve park görünülü orman» niteliğini açığa vurur. İnceleme alanını oluşturan güney aklanda Akdeniz bitkileri, kuzey aklanda bunlarla birlikte Karadeniz tipleri (agu, fındık, vb.) karışık bulunur. Dar ve derin olan ve köylerden uzak bulunan vadilerde ormanlık, fakat sırtlarda fundalık vardır. Her ikisi de tahrip dolayısıyle gerilemekte ve toprak kaybı yanında ülke çıplaklaşmaktadır. Haritada kayıtlı olduğu üzere «geçilmez orman» artık kalmamıştır. Çoğu tarlalar orman veya fundadan açmadır. Ancak Kurucadağ'da kerestelik meşe, gürgen, kayın, akçaağaç bulunur; güneydeki bozuk ormanlardan yalnız yakacak sağlanır. Esas geçim tarımladır. Ağaçlama yapılan alanlarda hayvancılık kalmamıştır. Ormancılık yardımcıdır ve gerilemektedir. Sahil boyu fabrikalarda işçilik dolayısıyle köyler küçülmekte ve sahile göç etmektedir. Doğuda yükseklerde çadırda yörükler bulunur.

3

4 İZMİT - HEREKE - KURUCADAĞ JEOLOJİSİ 3 Şek. 3 - izmit istasyonunun aylık değişim grafı. 1 - Su noksanı; 2 - Su fazlası; 3 - Toprak neminden faydalanma; 4 - Toprak neminin bütünlenmesi. Güneyde yeni ve kuzeyde eski istanbul şoselerini bağlayan enine araba yollarının sayısı azdır ve iyi halde değildir. Sahilde demiryolu bulunur. Denizden ulaşım yok gibidir. ESKİ İNCELEMELER Petrol amacıyle girişilen incelemeler dışındaki eski incelemeler, kaya birimi esası üzerinde yürütülmemişlerdir. Hâlâ da uzman paleontolog ile jeolog arasında, araziye kadar uzanan bir işbirliği kurulamadığı yönle biyozonlar ayırtlanamamaktadır. Ölçülmüş Stratigrafi Kesitleri boyunca bile yeterince fosil, derlenemediğinden, inceliğe erişilememektedir da Tchihatcheff, Devonien ile Trias dokanağının Gebze doğusunda bulunduğunu, Hereke'deki ak kireçtaşının Ereğli'deki Üst Kretaseyi andırdığını söylemiştir da Toula, ilk kez Triası haber vermiş, Ladinieni açıklamış, Anisienin paleontolojisini yayınlamıştır.

5 4 İ. Enver ALTINLI 1898 de Fitzner Alt, Orta, Üst Triastan bahsetmiştir da Kessler kırmızı kumtaşıyle çakıltaşını Rothliegende saymıştır da Endriss, İzmit ile Kandıra'nın jeolojisini incelemiş ve haritayle birlikte iki kesit vermiştir da kırmızı kumtaşı ve çakıltaşında Rhynchonellidae bulmuştur te, Frech'in yolladığı fosillerde Arthaber Ladinien ile Karnieni saptamıştır. Paleozoiğin, denizel Alt ve Orta Triasın örttüğünü söylemiştir. Triasta 101 espesten söz etmiştir te Arthaber, İzmit'ten derlenen Anisien, Ladinien ve Karnienin Akdeniz görünüşünde bulunduğunu söylemiş ve daha çok paleontoloji üzerinde durmuştur. Kendisine göre, Kocaeli'de Resien yoktur de Arabu, Muschelkalk'tan başka, Anisien ve Karnienin bulunduğunu fakat Norien ile Resienin bulunmadığını bildirmiştir. Tepecik köyünde Akdeniz, Anadolu, Himalaya tipleri vardır da Penek, İzmit körfezi kuzey ve güneyinin jeomorfoloji evrimini araştırmıştır te Baykal, Adapazarı-Kandıra bölgesini irdelemiştir. Kendisine göre, Alt Devonienin mermerleşmiş kireçtaşından ve geçiş tabakalarından sonra, Orta Devonienin kumlu ve killi şisti bulunur. Dikmen dağları, Paleozoik volkaniklerinden yapılmıştır ve Triasla örtülüdür. Lütesien kireçtaşını örten tüf Tersiyerdir. Turonien fliştir; Senonien kireçtaşiyle marn düzeyleri sunar. Paleosen flişten yapılmıştır; Lütesien diskordanslı kireçtaşıdır da Erguvanlı, haritasında remizlerle ayırtladığı litolojilerin hepsini sınırlamamıştır. Birimleri, stratigrafi adlaması kurallarına göre değildirler. Bunlardan her biri için fosil listeleri ve yöre bölgelerle deneştirmeler vardır te Abdüsselamoğlu, l : lik istanbul paftası için 21/3 ve 38/1, l : lik paftalarını gözden geçirmiştir. Meselâ, «Arkoz serisi» nde olduğu gibi, seriyi büyücek kaya birimi için kullanmıştır. Kuarsit, grauvak ve üst feldspatlı kuarsitin Silurien olduğunu; Halysites'li kireçtaşının Silurien ile Devonien sınırında bulunduğunu, ve üstünde de bol fosilli Alt Devonien görüldüğünü bildirmiştir. Oysaki, üst feldspatlı kuarsit, Halysites'li kireçtaşiyle girik ve yaşıttır. Kendisi, İzmit NW sında Orta - Üst Devonien; Gebze SE sunda Karbonifer yaşında grauvak bildirmiştir. Virglorien-Ladinien üstündeki Halobia'lı şist ihtimal Resiendir. Volkanik katkılı fliş Senonien, Arızlı-Karakütük arası Üst Paleosen - Alt Eosendir. Kaledonien ve Hersinien doğrultular N-S dir. Sahilde Yarımca'ya kadar uzanan bir itilme, Çene dağı güneyinden NE ya uzanan bir başka itilme vardır ve hareket Eosen sonrasıdır. STRATİGRAFİK JEOLOJİ Kocaeli Paleozoiği, istanbul Paleozoiğinin devamındadır, daha da doğuda Sakarya Paleozoiği bulunur. Hepsi de eşitli niteliktedirler. «Genelleştirilmiş Stratigrafi Kesiti» ile «Stratigrafi Çizelgesi» irdeleme alanının başlıca niteliklerini tanıtırlar. Toplam istif m arasında kalındır. Alt Ordovisiende Sopalı formasyonu (Os), Çene formasyonu (Oç); Alt Devoniende Çınarlı grubu (Dç); Alt Triasta güneyde Kapaklı formasyonu (TRk) ile

6 İZMİT-HEREKE-KURUCADAĞ JEOLOJİSİ 5 Gıcık çakıltaşı üyesi (TRkgı), Gözlü kireçtaşı üyesi (TRkg), Afaklar kumtaşı üyesi (TRka) ve kuzeyde Dümbüldek formasyonu (TRd); Kampaniende Hereke çakıltaşı (Kh) ile Eren çakıltaşı üyesi (Khe), Kutluca kireçtaşı üyesi (Khk); Mestrihtiende Şemsettin kireçtaşı (Kş), Paleosende Korucu formasyonu (K-Pk); Pleistosende Tepetarla marnı (Qt) ve Şirintepe kumu (Qş); Holosende eski ve yeni yamaç döküntüsü, göğüslük, alüvyon ve traverten ayırtlanmıştır. Sopalı formasyonu (Os) SEDİMENTİTLER Eflatun-mor arkoz (kıt feldspatlı taşlı vake, feldspatlı vake, arkozumsu vake, vb.) güney aklanda geniş ve devamlı bir şerit halinde gözükür; İstanbul'dakinin eşidir. Paeckelmann «Arkoz horizonu»; Baykal ve Kaya «Arkoz Formasyonu» demişlerse de, bu adlar için gerekli kural maddeleri yerine getirilmemiştir. Sopalı Ölçülmüş Stratigrafi Kesiti 1290 m ölçülmüşse de, istif daha ince veya daha kalın olabilir; altındaki oluşuk hiç bir yerde gözükmez. Sopalı-Çenedağ yol boyu tipik görülmüş, kesit ölçülmüş, ve Derince'nin Sopalı mahallesine göre «Sopalı formasyonu» denmiştir. Sopalı kesitinde istif kıt feldspatlı taşlı vake ile başlar, sonra bu kıt feldspatlı vake ile nöbetleşir ve feldspatlı vake ile sonuçlanır. Tekrarlanan orojenezlerde biçim değiştirmelerle tabaka ile tabaka yüzeyleri ilk hallerini kaybetmişlerdir. Tabakalanma ancak, lamina çapraz lamina, doku farkı, gereç değişimi, vb. gibi ufak şekillerle ve hatta birbirine dikey iki eklem takımına dik gelen düzlemin tabaka olarak saptanmasıyle ölçüm yapılabilmiştir. Kaya dilinimi, eklem takımları, makaslama ve kırıkların oynamaları yüzünden tabaka yüzeyi şekilleri seçilemez olmuşlardır. Tabakalanma ince-ortadır; sıkma ve açma vardır; lamina ve çapraz lamina kolay gözükmez. Sütkuars damarcıkları seyrektirler. Doku bitevil veya çakıllıdır; çakıltaşı seyrektir. Farklı dokulu litolojiler düşey ve yanal giriktirler. Fosil bulunamamıştır. Kimyasal ayrışmadan çok fiziksel ufalanma vadi boşluklarına doğru kitle hareketiyle, bitki örtüsünden sıyrılmış çıplak kayayı hızla aşağılara indirir. Üzerinden geçen yol dayanıksızdır. İstifte ayırda yardım edecek belirli litoloji değişimleri fark edilmemiştir. Üst düzeydeki kuarslı arenit yassı mercekleri üstteki kuarsitin yakınlığını işaret eder. Meselâ, Çene dağı güney aklanında olduğu gibi, seyrek olarak arada arkoz ve sütkuars çakıllı olabilen çakıltaşı bulunur. Kuarsitle dereceli geçiş vardır ve her iki litoloji aynı bir çökelme dönemindedir. Arkozda kireçtaşı bulunmayışı, Devonienden ayırda yardım eder. Yaş, istanbul'daki durumlardan yararlanılarak sonuca varımla kararlaştırılmıştır. Olgunlaşmamış arkoz, düşük enerjili ortamda ve zayıf duraysızlık sırasında gelişmiştir. Litoloji özelliği, tektonik ortama bağıntıdır. İstif, mekanik çökelmenin kimyasal ayrışmaya üstün bulunduğu yükselim alanında gelişmiştir. Yüksek feldspat oranı tektonik dolayısiyledir. Nemli iklimde gelişmiş «Tektonik arkoz» bahis konusudur. Çene formasyonu (Oç) Paeckelmann'ın «Esas kuarsit», Baykal ve kaya'nın «Ortokuarsit formasyonu» adları istanbul'daki oluşuk içindir; ancak bunlarda adlama kuralları gözetil-

7 6 î. Enver ALTINLI miş değildir. Williams, Turner, ve Gilbert'e göre, kuarsit ve ortokuarsit tortul kaya için kullanılmamalıdır ve üçgen diyagrama göre «kuarslı arenit» doğru addır. Çene dağı - Sopalı Ölçülmüş Stratigrafi Kesiti'nde 60 m lik bir kalınlık ölçülmüşse de, batıya doğru ince ve kesikli bir kılavuz düzey halinde fakat Çene dağı gibi sertgenlerde çok daha kalındır. Kesitin ölçüldüğü yol boyundan daha da iyisi Çene tepesi güney aklanı tipik mevkidir, ve burada arkozla kuarsit arasında çakıltaşı düzeyi bulunur. Dereceli geçiş, litolojilerin sınırlanmasına engeldir. Tekrarlanan biçim değiştirmelerle tabakalanmadaki konum bozumu arkoz derecesinde olmamışsa da, tıpkı onun gibi kuarsitle de tabaka ölçümü lamina-çapraz lamina, doku değişimi, vb. ile ve hatta 90 lik iki eklem takımına dikey gelecek düzlemin tabakalanma olarak tanınması sayesinde kabildir. Tabakalanma, devamlı ve düzenli olmakla beraber yer yer açmalı ve sıkmalıdır. Lamina ve çapraz lamina her yerde belirgin değildir. Bitevil istifte düşey ve yanal değişim veya başka bir litoloji katkısı yoktur. Renk krem, pembe, eflatun ve hatta yeşilimtırak veya kahverengi olabilir. Fosil bulunmamıştır. Hidrotermal ayrışma (demir, bakır) daha çok eser halindedir. İnce kesitte magmatik, volkanik ve metamorfik kuars tipleri bulunduğuna göre, arkozla kuarsitin temelinde granit, granodiyorit, gnays ve mikalı şistlerden oluşma bir Eski temel vardır ki, bugünkü Istranca masifinin devamıdır. Eski temel tektonik dinginlikte peneplenleşmiş, duraylılık sırasında çokça aşınmış, nemli iklimde plajlarda kumullar ve daha ötelerde barlar, vb. çok olmuştur. Olgunlaşmış kuarsit, dingin koşullarda feldspatların götürülmesiyle gelişmiştir. Çınarlı grubu (Dç) Paeckelmann 1936 da istanbul Devonieninde ayırtladığı Pendik tabakalarını (Üst Koblensien), Alt Pendik tabakalan ile bol fosilli Orta ve Üst Pendik tabakaları olarak bölmüştür. Üst Pendik tabakaları, marn ve kireçli şeylden yapılma Pendik fasiyesi ile Üst Pendik tabakalan kireçli grauvak, grauvak ve kireçtaşından oluşma Boğaziçi fasiyesidir; arada Ortaç fasiyes vardır. Pendik ile İstanbul-Ankara Şosesi güneyde Pendik fasiyesinin taban kireçtaşı, Halysites'li kireçtaşı ile girik olan kıt feldspatlı litik vake, altındaki grauvak ve daha da alttaki kuarsit üzerinde açısal diskordanslıdır te Baykal ve Kaya, sırasıyle şu istifi vermişlerdir: Arkoz formasyonu, Ortokuarsit formasyonu (Orta Ludlovien), silisli şeyl formasyonu (feldspatik grauvak üyesi ve protokuarsit üyesi), fosilli grauvak ile grauvaklı kayrak, subarkoz formasyonu, mercanlı kireçtaşı. Alt Devonien kireçtaşı ile grauvaktan; Karbonifer grauvak ile killi şeylden yapılmıştır. İstanbul'dakini pek andıran, transgresif aşmalı olarak arkoz veya kuarsit üzerinde bulunan Kocaeli Devonieni, tıpkı altındaki kuarsit ile arkoz gibi, yapı denetiminde olmak üzere, alçak ve yükseklere malik düzensiz bir şelf alanında durulmuştur. Unda, klino ve fondo çökelleri bulunur; türbidit fark edilmemiştir. Kalın olan istifte, sık orman ve bitki örtüsü yüzünden formasyon ve üye ayırtlanamamıştır. Güneyde, SW ya dışbükeyli bir V oluşturan önemli ve devamlı mostradan başka, kuzeyde SW dan NE ya sıralanan Kutluca, Taşköprü ve Cuma aşınma penceresi mostraları vardır.

8 İZMİT - HEREKE - KURUCADAĞ JEOLOJİSİ 7 Çınarlıdere Ölçülmüş Stratigrafi Kesiti 2855 m dir. Sık bitki örtüsü dolayısıyle daha iyi kesit yolu ve tipik mevki bulunamadığı yönle Geyikduran kolu ile birlikte Çınarlıdere, tipik mevki ve tipik kesit olarak ele alınmıştır. Özellikle tabanda ve Çınarlıdere'de, meselâ istanbul'da İçerenköy'ün güneyinde olduğu gibi, taşlı olabilen feldspatlı arenit mercekleri pek gelişmiştir, ve yine tabanda billurlaşmış ve hatta mermerleşmiş kireçtaşı katkısı olağandır. Litolojilerde yanal geçiş veya merceklenme vardır. Çene tepesi kuzey aklanında, tıpkı istanbul'da Aydos tepesi güney aklanında olduğu gibi, «ikinci kuşak kuarsit» yanal olarak kumlu, milli ve killi grauvaka geçer. Ancak bu grauvak üzerinde Dolayba-Yayalar-Şıhlı-Kurt boyunca uzanan kıt feldspatlı taşlı vake kocaman merceği, güney yönde Halysites'li kireçtaşiyle giriktir; Çamlıca'nın NE ucunda ise Halysites'li kireçtaşı, görünüşte, doğrudan doğruya kuarsit üzerindedir. Kocaeli Devonieninde ise, kıt feldspatlı taşlı vake ile girik durumda Halysites'li kireçtaşı gelişmemiştir. İstif tabanda kaba gözükür (felspatlı arenit, feldspatlı taşlı vake, kıt feldspatlı taşlı vake, kıt feldspatlı taşlı arenit, arkozumsu vake, kuarslı arenit). Ortada, daha ince (laminalı kuarslı vake, şeyl) kırıntılılar ile çeşitli ve arı olmayan karbonatlar karşılıklı girik ve mercekseldirler. Üstte, radyolarit ve bademli kireçtaşı, ince dokulu olabilen kumlu grauvak ve grauvak ile nöbetleşe ve giriktir. Kireçtaşları daha çok sığlıklarda veya salınımların sığlık evrelerinde oluşmuşlardır. Böylece gerek laminalı kireçtaşı, gerekse bademli veya yumrulu kireçtaşı dönemli çökelme ile oluşmuşlardır. Kara, incecik dokulu, görünüşte fosilsiz vakeler çanakların dip kesimlerinde durulmuşlardır. Litolojiler, belki de sığlıklarda yer yer fosillidirler. Kaba dokulularda organizma kalıntıları seyrektir; incecik dokumlar da fosilsiz gözükürler. Kaolini andırır ağaran grauvak, hidrotermal ayrışma ile gelişmiş olabilir, veya tüf elemanlıdır. Kireçtaşları daha çok mikrit, biyomikrit, biyoklastit, biyoklastlı oolitli intraklastlı kuarslı mikrit, aldatıcı oolitli mikrit, oolitli mikrit cinsindendir. Hemen her zaman için grauvak içerisinde mercekseldirler. Bunlar zayıf ve devamsız akıntılı ortamda ve klino yüzeylerde oluşmuşlardır. Sparit, dolomikrit seyrektirler. Çoğu kireçtaşları yeniden billûrlaşmaya uğramışlardır. Grauvak farklı dokuda değişik renkte ve hatta bileşimdedir. Çoklukla yüzeyi haki, fakat içi boz-kara veya Eski istanbul şosesinde olduğu gibi eflatun, kırmızı, vb. dir. Arkozdan ayırt, litolojinin yanal izlenmesi ve kireçtaşı katkılarının belirmesiyle olanaklıdır. Kıt feldspatlı taşlı vake, feldspatlı vake üstündür; kuarslı arenit ile nöbetleşme görülebilir; laminalı hal yerseldir. İncecik dokulu tipte tabakalanma belirsizdir. Kaya dilinimi, iğnesel kıvrılmaya yol açar. Kayrak hali görülebilir. Makaslama, kırık, vb., meselâ hidrotermal ayrışmayı yöneltmiştir. Seyrek sil ve dayktan başka, ince dokulu bulunan ve ağaran tipler, meselâ istanbul Paleozoiğinde Adalar'da olduğu gibi, tortullara karışabilmiş tüfler, tüfisitler ve tüfitlerdir. Derlenmiş fosiller, Dr. G. Kırağlı ve A. Baysal'ın tanıtmalarıyle Alt Devonieni göstermişlerdir : Favosites sp. Michelinoceras sp.

9 8 İ, Enver ALTINLI Anoplia nucleata (Hall) Rhipidomelloides cf. musculosa (Hall) solaris (Clarke) Platyorthis planoconvexa (Hall) Megastrophia cf. kemisphaerica (Hall) Brachyspirifer carinatus Schnur Hysterolites hystericus (Schlot.) Dalmanella cf. verneuili (de Koninck) Eotonia cf. medialis (Vanuxem) Strophodonta cf. kozlowskii (Caster) Brachyspirifer carinatus (Hall) Septathyris cf. aliena (Dreverman) Amphipora ramosa (Phillips) Hysterolites hystericus cf. pachypleura Solle Duraysız bir şelf ortamında unda, klino, fondodaki çökelme eşitsizdir. Litolojilerdeki giriklik ve merceklik tektonik hareketlerle bağıntıdırlar. Üstün grauvak bir fliş değildir ve kendisine karşılık gelen molas yoktur. Bir epikontinental jeosenklinal bahis konusu olabilir. Metamorfizma yoktur, fakat yer yer kayrak gelişmiştir. TRİAS Engebeli bir ülkeye transgresif aşmalı Trias mostraları, tıpkı Çınarlı grubu gibi, SW ya dışbükeyli bir V boyunca sıralanmışlardır. Başlangıçta Çınarlı grubununkini andıran duraysız şelfteki çökelmede yanal üyeler (Gıcık çakıltaşı üyesi TRkgı, Gözlü kireçtaşı üyesi TRkg, Afaklar kumtaşı üyesi TRka, ayırtlanmış ve bunlardan her biri, volkanik katkılı Kapaklı formasyonu TRk ya göre yanal değişimler sayılmışlardır. Her birinin bağıl yasları ve eşitlikleri henüz ortaya konmamıştır. Kuzeyde Kurucadağ alanında volkaniklerin üstünlüğüyle oluşmuş litoloji topluluğuna Dümbüldek formasyonu TRd denmiştir. Kapaklı formasyonu (TRk) Tepecik köyü NE sundaki Devonienden Kapaklıpınarı'na inen ve kireçocağı güneyinden geçen küçük yandere boyundaki mostra, volkanik katkılar dolayısıyle, tipik görülmüş ve su boyunca tipik kesit ölçülmüştür. Kapaklıpınar Ölçülmüş Stratigrafi Kesiti daha çok kırıntılılardan, fakat daha az kızıl-kara-yeşilimtırak volkaniklerden yapılma mostraya uygulanmıştır. Taban çakıltaşı yer yer kalın gözükür. Kavakboğazı deresindeki Kızpınarı'nda çakıl ve kocataştan yapılma, eşitsiz, boylanışız, kütyuvarlak, oldukça sıkı, altta mil, fakat üstte kireç çimentolu, sürüklenmiş Brachiopod kırıntılı, kalınca tabakalı bir çakıltaşı vardır. Üzerinde sarı-kızıl marn katkısından sonra l m den kalın olan boz, keskin kırıklı kireçtaşı, sonra da açık boz, laminalı, çakılcıklı, ince-orta kalın tabakalı kireçtaşı vardır. Alt Trias, ince tabakalı, çakılcıklı, ufanır kumtaşıdır. Çırçırpınarı deresinde alttaki kof, sarımtırak, kıt feldspatlı taşlı vake «bileğitaşı» olarak kullanılır; fakat üstte bulunanı kırmızıdır. Velidede pınarında, arkoz üzerinde laminalı çakıltaşı ile pembe, ince-kalın tabakalı ve laminalı miltaşı nöbetleşmesi bulunur. Yukarıhereke'de Kadıkuyusu'nda,

10 izmit - HEREKE - KURUCADAĞ JEOLOJİSİ 9 çok iri yuvarlak çakıllı ve sıkı çimentolu kuarsit vardır. Kabakuz tarlasında, Devonienin kireçtaşı mercekli grauvak üzerinde taban çakıltaşı, yanık kırmızı, eşitsiz yuvarlak çakılcıklı, kofça hamurludur. Tabanda bulunabilen kireçtaşı üzerinde yeşilimtırak marn ve kireçtaşı nöbetleşmesi, bitevil Hereke formasyonu istifine ön gelir, ve arada yersel dereceli geçiş vardır. Oluşukta feldspatlı vake, yeniden billurlaşmış oolitli ve lâvlı dolomikrit, kuarslı vake olağandır. Gıcık çakıltaşı üyesi (TRkgı) Yukarıhereke güneyindeki Gıcık deresinde kaba, eşitsiz, boylanmasız, yarılımsız, kötü tabakalanmalı çakıllı kumtaşı, çakıltaşı ve arada çapraz laminalı olabilen kireçtaşı istifi yersel gelişmiştir; fundalık dolayısıyle kesit ölçülememiştir. Gözlü kireçtaşı üyesi (TRkg) Yukarıhereke yakın SE sunda, Gözlüağılı dolayında, boz fakat hidrotermal ayrışmayla pembe-kızıl, kalınca tabakalı, sert, sıkı, keskin kırıklı kireçtaşı yersel gelişmiştir; henüz bir kesit ölçülmemiştir. Ayvalık sırtında kızıl marnla nöbetleşen düzenli tabakalı kireçtaşiyle üstteki Hereke formasyonunun kır kireçtaşı arasında hafif bir açısal diskordans vardır. Yukarıhereke kuzeyinde Triasın tabanı marndır. Alibeyköyü tarlasında, Devonien üzerinde kızıl kireçtaşı bulunur. Duraklı yolunda kuarsit üzerinde azıcık çakıltaşından sonra Triasın boz, ince-orta kalın tabakalı kireçtaşı vardır. Eleşli güneyinde Devonienin eflatun kuarsiti üzerinde Triasın kireçtaşı vardır. Afaklar kumtaşı (TRka) Kuşakçı-Afaklar Ölçülmüş Stratigrafi Kesiti başlıca feldspatlı vakeden yapılmıştır, fakat kumlu sparitit ve oolitit katkılıdır; 716 m kalındır; yol boyu tipik mevki ve tipik kesit sağlamıştır. Küçükasmaca Ölçülmüş Stratigrafi Kesiti 186 m kalındır; taşlı feldspatlı vake üzerinde Hereke formasyonunun kuarslı vake şeylli, kuarslı areniti ve yeniden billurlaşmış Ostracod'lu mikriti bulunur. Sarpdere kuzey ve güneyinde, Keçiyatağı tepesinde, Belen-Erikli arasında mostralar vardır. Sarpdere dolayındaki Uzunburun'daki kırmızı çakıllı olabilen kumtaşında «kuars porfirit» çakılı tanınmıştır. Adatepe'de, batıda kızıl-yanık kırmızı-eflatun kumtaşı, cm-dm kalınlığında düzenli ve devamlı tabakalanmalı, eşitsiz ve boylamasız çakıllı, yumuşak-sert, benekli olabilen kumtaşı vardır. İzmit kenti batısındaki istif, yeni istanbul şosesi boyunca açılmış bir kesitte gözükür. Belen köyünde kırmızı-sarı, bitevil ince dokulu, yer yer küçük çakıllı, tabakalanma yüzeyi mika pullu, laminalı-çapraz laminalı olarak ince tabakalı kumtaşı görülür. Köyün güneyinde kumtaşında merceksel kireçtaşı bulunur. Erikli'de kumtaşı, açık rengi ve gevşekçe dokusuyle dönemli denecek sıklıkta çakıltaşı düzeylidir, ve ancak düzenli ve devamlı tabakalanmasıyle çakıllı arkozdan ayırtlanır. İğnediler güneyinde kırmızı, laminalı ve kama tipinde çapraz tabakalı-düzenli ve devamlı tabakalı, yer yer psamit görünülü kumtaşı kırışıklıdır; arada, düzenli ve devamlı olarak ince tabakalı bulunan kuarsit katkısı vardır.

11 10 1. Enver ALTINLI Çınarlıdere ağzında laminalı-çapraz laminalı olarak ince-kahn tabakalı kuarsit, psamit, şeyl ve dolomi ile nöbetleşe bulunabilir. Dümbüldek formasyonu (TRd) Kurucadağ yükseği, akıntı ve piroklastiklerle sık nöbetleşebilen ve bunların sürüklenmiş ürünlerini sunabilen çeşitli dokuda, fakat çoklukla kırmızı renkte kumtaşlarından yapılmıştır. Sık ormanlık sahada ölçülebilecek bir yol boyu henüz bulunamamış olmakla beraber, Dümbüldek Pınarı dolayı tipik bulunmuş, ve bu istif sahil yönündekinden ayırtlanmak istendiği yönle «Dümbüldek formasyonu» adı uygulanmıştır. Hereke formasyonu (TRh) Aşağı-Yukarıhereke Ölçülmüş Stratigrafi Kesiti 950 m kalındır ve bu yol boyu hem tipik mevki, hem de tipik kesittir. Aşağıdan yukarıya, sırasıyle, Crinoid'li olabilen billurlaşmış kireçtaşı, dolomitli kireçtaşı, dolotaşı, kumlu kireçtaşı, dolomileşmiş az Crinoid'li sparitik aldatıcı oolitit, dolomileşmiş mikrit vardır. Eleşli referans kesiti 480 m kalındır ve yine aşağıdan yukarıya, sırasıyle, dolomitli mikrit, dolomitik Crinoid'li biyoklastlı mikrit, mikrit, dolomitik mikrit, yeniden billurlaşmış ve dolomitleşmiş mikrit, ince-orta billursel dolotaşı, biyoklastlı mikritten yapılmıştır. Sahil yüzünde koyu boz-mavimtırak, sert, kalın tabakalı, dayanımlı kireçtaşı; fakat içlere doğru açık boz, yumuşak ince-orta tabakalı, merceksel-pek yassı merceksel ayrışabilen kireçtaşı bulunur. Her iki tip nöbetleşe görülebilmişse de, arada uyumsuzluk yoktur; fakat seyrek olarak boz marn, kızıl şeyl katkısı veya nöbetleşmesi vardır. Marnlı kireçtaşı; yanık kırmızı-kızıl-pembe, laminalı olarak orta kalın tabakalı, boz, sıkı, yer yer şistsel olabilen kireçtaşı; küçük yumrulu kireçtaşı; kızıl, kırışıklı kumtaşı ve mikasına rastlanır. NW da, Kozluca mahallesiyle Alihocalar'da, Dümbüldek formasyonu üzerindeki istif tıpkı Aşağı-Yukarıhereke'deki gibidir; NE daki Sarpdere dolayında ise istif bitevil kireçtaşından yapılmamıştır ve kuarslı vake şeyli veya şeyl katkıları önemlidirler (Küçükasmaca Ölçülmüş Stratigrafi Kesiti). Dolomileşme ince kesitlerin boyanmasıyle saptanmıştır. Dolomi (dolotaşı) doğrudan doğruya durulmamıştır. Devamlı bir dolotaşı istifi bulunmadığı gibi, beraberinde durulmuş tuz veya alçıtaşı da yoktur. Dolomileşme, meselâ ince kesitlerde görüldüğü üzere, allokemlerle ortokemi eşitsiz kaplamıştır. Hereke formasyonundan başka, fakat çok daha küçük ölçüde Kampaniende de dolomileşme görüldüğüne göre, volkanizmayla ilişikli olan ve zaman zaman yükselen eriyikler değişkeyi oluşturmuşlardır. Ornatım, gözenekten çok kırıklarla yönetilmiştir. Karbonatlar, kırıntılılara göre, dolomileşmeden daha çok etkinmişlerdir. Çokça dolomileşme alanları henüz haritaya ayrı geçirilmemiştir, ancak ileride yararlanma bahis konusu olunca buna girişilebilecektir. ÜST KRETASE - PALEOSEN irdeleme alanında Mesozoikten Tersiyere geçiş, meselâ Şemsettin köyünde olduğu gibi, kireçtaşı ile girik geliştikten sonra arakatkı halinde tekrarlanan marn ve daha da üstte konkordanslı olarak kırıntılılarla nöbetleşmenin oluşturduğu yu-

12

13 İZMİT-HEREKE-KURUCADAĞ JEOLOJİSİ ıı muşak bir oluşuk iledir. Haug'un Eonummulitik anlamında Paleosen, Üst Kretase ile uyumlu haldedir ve henüz biyozonlarla ayırtlama yapılmadığından istif Üst Kretase - Paleosen olarak ele alınmış. Üst Kretase - Paleosenin genel yayılışı Dere-Çal eksen alçalımıyle belirli, sivri ucu batıya bakan bir V değil de, «istanbul Dolayının Tektonik Haritası» ndaki «Şile İçbüküntüsü» dolayısıyle SW-NE bir şerit boyuncadır. Daha küçük mostralar, Çardakbayırı-Heybeli eksen alçalımında, İzmit'te bulunur. Transgresif aşmalı Üst Kretasenin başlangıç tabakaları her yerde eşitli değildir ve Hereke çakıltaşı (Kh) nın yanal üyeleri olarak Eren çakıltaşı üyesi (Khe), Kutluca kireçtaşı üyesi (Khk) ayırtlanmıştır. Daha sonra Şemsettin kireçtaşı (Mestrihtien) ve en üstte Korucu formasyonu vardır. Hereke çakıltaşı (Kh) Hereke-Küllüktepe Ölçülmüş Stratigrafi Kesiti 83 m dir. Altta 45 m iri çakıllı kısım, ortada 9 m kireçtaşı, ve üstte 39 m ufak çakıllı kısım vardır. Sırasıyle çakıltaşı, dolomileşmiş aldatıcı oolitit, çakıllı dismikrit, çakıltaşı, yeniden billurlaşmış dismikrit, dolomitli çakıllı mikrit bulunur. Haritanın SW sında birkaç yüz metre geniş oluşuk batıya doğru devam eder. Pek yuvarlaklaşmış fakat eşitsiz ve boylanmasız ve çoğu Hereke formasyonunun olan çakıllar bolca pembe veya boz, veyahutta bu renklerle alacalı kireç hamurudur. Az çakıllı kesimler Hippurites'lidirler. Doku ve tabakanlanma pek düzenli ve devamlı değildir. Eren çakıltaşı üyesi (Khe) Belen Ölçülmüş Stratigrafi Kesitinin başlangıcı, çakıllı olabilen kumlu kesimlerde kama tipinde çapraz tabakalanmadan anlaşıldığı üzere, akarsu kökenli veya daha doğrusu akarsu gereci katkılıdır. Kangaldere'de arkoz üzerindeki 30 m kadar kalın kesim boz renkli, yar oluşturan, devamlı kalın tabakalı, yer yer çapraz laminalı, olgu ve dolgu yapılı, kumtaşı veya marn katkılı, koğuklu aşınmalı, eşitsiz olarak yuvarlak-yassı çakıllı çakıltaşı vardır. Daha üstte, yumrucuklu aşınan marn bulunur. Yarımca - Belen yolunda, tıpkı Kıyırlı batısındaki Devonien üzerinde bulunan gibi, özgül görünülü yumrulu kireçtaşı boz marnla nöbetleşedir, ve bu da istiflerin bağıl yaşıtlılığını gösterir. Aliören'de taban çakıltaşı arkoz görünülüdür; üstünde yar yapan kalın tabakalı ve yer yer seyrek çakıllı kumtaşı katkısı bulunur. Çakıltaşı tekrarlanırsa da, doku yukarıya doğru incelir. Belen'de çakıltaşı üzerindeki kumtaşı eşitsiz, yuvarlak arkoz çakıllıdır; arkoz üzerinde doğrudan doğruya Şemsettin kireçtaşıda görülebilir. Bali mahallesinde pembe, çakıllı kumtaşı kalın tabakalıdır ve Trias tabanındakini andırır. Sopalı çiftliğinde kırmızı-kahverengi olan ve Triasın taban kumtaşını andıran çakıllı kumtaşıyle çakıltaşı ve üzerinde de kireçtaşı bulunur. Elmacık mahallesinde taban çakıltaşı eşitsiz, küt, boylanmasız, çakıllı ve kıt kum hamurludur. Kutluca yöresinde, biyostromal Kutluca kireçtaşının altında boz tabakalı kumtaşı bulunur. Yağcılar köyünde ilgen bir taban çakıltaşı yersel gelişmiştir: tabanda kumlu fakat yukarıya doğru sarımtırak kireçli hamurludur; 5-30 cm arasında iri yuvarlak, düzensiz ve boylanmasız kireçtaşı çakıllı, kalın tabakalanmalı, iri Actaeonella ve Ostrea'lıdır. Yeni yol boyunda, daha üstteki kumtaşının tabaka düzeyi sıvama Actaeonella'lıdır. Eski yolda, çakıltaşı altında boz marn görülür.

14 12 1. Enver ALTINLI Küçükasmaca-Beşdoğan yolunda altta kırmızı-yeşil, çakıllı, kötü tabakalanmalı, ufanır kumtaşı; üstünde de bitevil dokulu, düzenli kalın tabakalanmalı boz kumtaşı bulunur. Üst Kretasenin başlangıç tabakaları krem-boz marn veya boz-sarımtırak kumtaşıyle marn nöbetleşmesi halinde de olabilir. Devonien grauvakı üzerinde daha çok marn, fakat kireçtaşı üzerinde ise kireçtaşı daha olağandır. Hereke formasyonu üzerinde yeşilimtırak marn ile kara kireçtaşı (biyoklastlı mikrit, biyomikrit, intraklastlı biyomikrit) nöbetleşmesi bulunur. Kutluca kireçtaşı üyesi (Khk) Kıyırlı ile Büyükdere arasında, SSW-NNE gidişli yüksek bir temeli sarmış olan ve boyutlu taş için işletilen biyostromal kalın tabakalı kireçtaşı (mikritli biyoklastit) 10 X 1-2 km lik bir mostra sunar. Bıçkı deresi - Çongullu deresi kesimi şoseden de gözükür. Kömürlük deresinin başıyle Duran mahallesi arasında tipik kesit ölçülmüştür ve burası tipik kesit olarak önerilmiştir. Transgresif aşmalı bulunan istif yatay ve düşey yönde pek eşitli değildir. Uyumlu olarak Şemsettin kireçtaşı altına eğimli ise de, yersel olarak onunla girik görülmüştür. Şemsettin kireçtaşı da yer yer ve mercek halinde kalın tabakalı ve bol fosil kırıntılı kireçtaşı da sunar, meselâ Duranlı SW sında olduğu gibi. Bıçkı deresi ağzında gözüken kireçtaşının, yanal geçiş dolayısıyle, daha güneyde devamı yoktur. Şemsettin Ölçülmüş Stratigrafi Kesiti başlangıcındaki pek bol iri fosilli fakat hemen hemen tabakalanmasız taban da, yine yanal geçiş dolayısıyle, her yerde eşitli gözükmez; inceciktir veya hiç de yoktur. Dicyclina schlumbergeri Mun. & Chalmas, Verneuilinidae, Miliolidae, Rotalia sp., Lamellibranchia, Ostracod, bilinmedik organizma : Mestrihtien. Yusufunkuyusu'nda tuğla kırmızısı, sıkı, orta-kalın tabakalanmalı, bol Hippurites'li kireçtaşı kırıkları dolayısıyle işletmeye yararsızdır; üstünde tuğla rengi marnlı kireçtaşı ve sonra da Şemsettin kireçtaşı bulunur. Daha güneyde kızıl-kaba, eşitsiz çakıllı, kötü tabakalanmalı, sıkı çakıltaşı altında eflatun marn ile boz, sert, ince tabakalı marnlı kireçtaşı nöbetleşmesi tıpkı Belen'dekini andırır. Yılanlıkaya'da incecik tabakalı ak kireçtaşiyle kalın tabakalı ak kireçtaşı girik ve bir dereceye kadar nöbetleşedir. Önezli ve Duranlı'da Echinocorys cf. conicus Agassiz (Kampanien), ve ikinci yerde ayrıca Stegaster sp. gr. s. novoi Lambert (Kampanien), Inoceramus balticus Böhm vardır. Şemsettin kireçtaşı (Kş) Ak, ince dokulu, keskin-kavkımsı kırıklı, düzenli ve devamlı olarak ince tabakalı, kıt makro fakat bol mikrofosilli, tabaka başı dikyar, dirsek, basamak yapan kireçtaşı çoğun, Devonienin üzerinde, köşeli çakıltaşiyle başlar. Genel mostra örneği, sivri ucu SW ya bakan V boyunca dar bir kuşaktır. Üste doğru tebeşirli ve marnlı olan kireçtaşı arasında marn katkıları belirir. Şemsettin Ölçülmüş Stratigrafi Kesiti m dir. Ayrıca Korucu, Belen, Kalburcu, Arızlı-Kayapınarı Ölçülmüş Stratigrafi Kesitleri de müracaat kesitleridirler.

15 İZMİT-HEREKE-KURUCADAĞ JEOLOJİSİ 13 Kalburcu mezarlığında ve Kozluca NW sında iki yerde ufarak, fakat Şemsettin köyü batısında kocaman merceksel kumtaşı katkısı bulunur. Tipik olarak ince dokulu kireçtaşının tabanında çoğun biyostromal transgresif ve bol makrofosilli tabakalar bulunur. Daha üstte, seyrek olarak farklı litoloji katkıları bulunan ve yüksekler için ayırtman olan kaya birimi vardır. Şemsettin kireçtaşında şunlar tanınmıştır (determinasyon : Dr. E. Meriç, M. Serdaroğlu, N. Karacabey, Y. Sezginman, A. Oral, E. Öngüç) : Hippurites (Vaccinites) aff. inaequicostatus Münster Radiolites endrissi Böhm Plesioptygmatis aff. atschadjurensis Pchel. Actaeonella immanis Böhm Actaeonella gigantea d'orb. Phyllocoenia exsculpta (Reuss) Echinocorys sp. Echinocorys cf. ovatus Leske Stegaster sp. Holaster sp. Globotruncana stuarti (de Lap.) Globotruncana arca Cush. Globotruncana rosetta (Carsey) Globotruncana lugeoni Tilev Globotruncana cf. conica White Globotruncana lapparenti tricarinata (Quer.) Globotruncana lapparenti lapparenti Brotzen Globotruncana contusa (Cush.) Globotruncana calcarata Cush. Globotruncana coronata Bolli Globotruncana fornicata Plum. Arızlı kuzeyindeki Mestrihtien kireçtaşı kötü tabakalanmalı-som görünülüdür; köylünün açtığı ocaktan biraz yapıtaşı alınmıştır. Daha kuzeydeki kayraksı kireçtaşı her ne kadar Devonien kireçtaşını andırırsa da kesin ayırt, eski istanbul şosesinden Asmacaaltı deresindeki eski odun yolunda yapılabilmiştir. Çiftlikpınarı'nda kırmızı tabakalı kireçtaşı böyle bir kayrak altına eğimli bulunur. Mikroskopta şeyl, killi şeyl ve biyoklastlı mikrit tanınmıştır (açık boz, çok iri Lamellibranchia kavkılı, ince bitevil dokulu, pürtüklü-düzensiz kırıklıdır). Kozluca'da, doğudaki yüksekliği oluşturan Dümbüldek formasyonu (Alt Trias) üzerine transgresif aşmalı, ak, düzenli ve devamlı olarak ince tabakalı kireçtaşı Hippurites, Inoceramus, Echinid, vb. lidir. Türeş-Karaarmutbeli'nde ak-krem, orta dokulu, pürtüklü-keskin kırıklı Siderolites'li biyoklastit vardır. Türeş mahallesi batısında istifin çoğu marnlıdır. Çal mahallesinde yumuşak ağaran çokça marn ile azca, düzenli ve devamlı tabakalı kireçtaşı nöbetleşedir.

16 14 1. Enver ALTINLI Korucu formasyonu (K-Pk) Haug'un Eonummulitik anlamındaki Paleosenle kaplı SSW-NNE yönlü bir senklinoryum olan Söğütlü teknesi Üst Kretase kireçtaşı (Ks) ile dereceli geçişli, başlıca marn ile kumtaşı nöbetleşmesinden yapılma yumuşak bir istifle doludur. Dayanımlı litolojiden yapılma ve ormanlık Şemsettin kireçtaşına karşılık dayanımsız litoloji nöbetleşmesinden oluşma ve tarlalık alçak bir ülke gelişmiştir. Esas mostra alanı Kocadere'nin doğusundadır. Toprak örtüsü, kitle hareketi, koruluk vb. dolayısıyle ölçüm veren ve doğal kesit sunan mostralar dağ eteklerindeki dar ve derin vadi kesimine vergili bulunur. Genişçe tabanlı derelerin kenarlarında, yamaç döküntüsü, toprak, vb. dolayısıyle alüvyonun Korucu formasyonundan ayırdı güçtür. Üst Kretasenin Paleosen ile devamlı bulunduğunu gösterir arazi kesimleri ve buralarda yapılmış saha gözlemleri vardır. Korucu Ölçülmüş Stratigrafi Kesiti, formasyonun 257 m lik bir kesimini ölçmüştür; istifin daha yukarları için elverişli mostra bulunmadığı yönle oluşuğun taban kesimi görülür, fakat toplam kesit bundan çok daha kalındır. Kesitin bu kısmı tipik mevkidir. Arızlı-Kayapınar Ölçülmüş Stratigrafi Kesiti, daha çok l : likte gösterilmiş bulunan ve gerçekte mevcut olmayan sürüklenimin (şariyajın) denetimi ve istifin gereğince öğrenilmesi için hazırlanmıştır; buradaki 105 m lik kalınlık yine formasyonun bir kısım kalınlığıdır. Şemsettin köyünün Kâmilbakar ağılı dolaylarında tipik Şemsettin kireçtaşı ile boz, ince-kalın tabakalı olabilen marn giriktir ve durum yarılımlı (faylı) değildir. Kalburcu güneyinde Şemsettin kireçtaşı tabakaları arasına kalınlığı gittikçe artan fakat tabakalanması eşitli ve devamlı bulunan marn uyumlu olarak belirir. Daha yukarıya doğru kumtaşı katkısı sunan istif yumuşaktır. Ölçümleri, akma markalı olabilen kumtaşları sağlar. Kuru iken keskin kırıklı, sertçe, köşeli ufanır veya yuvarlak ayrışır marn ıslanınca soliflüksiyon geçirir. Mikroskopta biyoklastlı Globigerina'lı mikrit, spiküllü mikrit, kireçtaşı katkılarıdır. Kuarslı arenit tipi olağandır. Yarımca-Kalburcu yolunda ve Kalburcu-Değirmenbayırı patikası doğusunda Mestrihtienin ak, ince dokulu, eşitli kalınlıklı kireçtaşı istifiyle yumuşak kumtaşı ve marn nöbetleşmesi ayırtlanamaz. Arada mavimtırak, keskin kırıklı, ince tabakalı marnlı kireçtaşı geçiş düzeyi durumundadır; konkordans dolayısıyle formasyon ayırdı çizgisi kesin değildir. Ak kireçtaşı alanında yer yer derlenen numunelerin mikrofosilleri Paleosen olarak teşhis görmüştür; ancak buralarda formasyon değişimini gösterir bir ipucu yok gibidir. Belen köyünün Kozal sırtında açık boz, gevrek, keskin kırıklı biyoklastlı mikrit fosillidir ve Üst Kretaseden Paleosene dereceli geçişi gösterir. Belen güneyindeki köy mezarlığında yeşilimtırak marn ile boz kumtaşı nöbetleşmesi, Alt Triasın kızıl kumtaşıyle yarılımlı (faylı) dokanaklıdır. Arkoz üzerinde ak-pembe, ince tabakalı kireçtaşı üzerinde dikyar yapan kireçtaşı bulunur. Belen-Erikli sırt yolunda Triasın kırmızı kumtaşı, Şemsettin kireçtaşiyle yarılımlı dokanaklıdır. Belen köyü kuzeyinde ve Devonien üzerinde Orbitoides'li marnlı kireçtaşı bulunur. Erikli - Obruk deresi yolunda Nummulites'li mikritli biyoklastit vardır. Hacıköy güneyindeki Kaynarca pınarı güneyinde, krem kireçtaşı üstündeki Alt Eosenin boz, köşeli ufanır

17 İZMÎT - HEREKE - KURUCADAĞ JEOLOJİSİ 15 marnı ile konkordanslı ve dereceli geçişlidir. Hacıköy arazisindeki bir biyoklastlı mikrit Üst Paleosen mikrofaunalıdır. İzmit'in yakın NW sındaki Akpınar mahallesinin Mantarlık tepesi Kertil yönünde ve yol boyunda ak, ince tabakalı kireçtaşı dereceli olarak Paleosen marnına geçerse de, durum Kalburcu - Şemsettin arasındaki kadar aydın değildir. İğnediler doğusundaki Alt Eosen, boz, köşeli-dışbükeyli ayrışan marn ufarak Nummulites'lidir. İshakçılar yolunda boz marn arasında seyrek katkılar halinde incecik dokulu ak mikalı kumtaşı bulunur. İshakçılar SW sında kumtaşı katkısız marn, küresel ayrışma dolayısıyle kendini belli etmez. Dr. E. Meriç ve M. Serdaroğlu'na göre Paleoseni gösterir fosil teşhisleri şunlardır: Nummulites sp. Assilina sp. Operculina sp. Discocyclina sp. Gastropod vb. Globigerina soldadoensis Bron. Globorotalia pseudomenardii Bolli Globorotalia velascoensis (Cush). Globorotalia aequa Cush. & Renz Globorotalia angulata (White) Globorotalia acuta Toul. KUATERNER İnceleme alanında fosilleriyle saptanmış Pliosen yoktur. Denizel Miosenin büsbütün aşındırılmış bulunduğunu gösterir, denizel mikrofaunalı Pleistosen kumları vardır. Pleistosende Tepetarla marnı (Qt) ile Şirintepe kumu (Qş) bulunur. Holosen birikme ve aşınma şekilleri önemlidirler. Tepetarla marnı (Qt) Çınarlı derenin yeni istanbul şosesini kestiği yerin doğusunda ve eski şosenin yarmasında tabakalanması az belirli yeşilimtırak marn Dreissensia buldurensis d'archiac'lıdır. Daha batıda ak, tebeşirimsi kireçtaşı yumrulu olabilen marn ince tabakalanmalıdır. Formasyonu adlamada yararlanılan Tepetarla, tümüyle birikinti konisi, yamaç molozu, vb. ile kaplı bulunduğundan, bu dolayda bir tipik kesit ölçülememiştir. Söz konusu mostranın yakın NE sunda Şirintepe kumu bulunduğuna göre, iki oluşuk girik gelişmişlerdir. Şirintepe kumu (Qş) Dressensia'lı marnın 750 m kadar SW sındaki Şirintepe eski kum ocağında 20 m yi aşkın bir ayna tipik mevkidir; batıya doğru devam yine birikinti konisi, yamaç molozu, vb. ile kaplıdır, ve Yarımca yönünde fabrika alanı için çoğu tepeler buldozerle kaldırılmış ve alan düzlenmiştir.

18 16 î. Enver ALTINLI Tipik mevkide ince kum ile mil krem-sarımtırak, laminalı-çapraz laminalı, oygu ve dolgu yapılı, yer yer çakılcıklı, seyrek yeşilimtırak marn veya şeyl katkılı, ufanır, bazı tabakalanma yüzeyleri sıvama kavkılıdır. Bu fauna, Yalova batısındaki (30, 42) ile eşitli ve yaşıttır. Çınarlıdere traverteni altındaki kaynak tüfünde G. Chaput şunları tanıtmıştır: Cerithium (Thericium} vulgatum Brugiere, Cardium (Cerastoderma) edule var. lamarcki Ree ve, Mytilus galloprovincialis Lamarck, Pecten glabra Linne var. pantica BDD.; Foraminifer yoktur, Yaş : Tirenien. Daha batıdaki Hünkâr çiftliğinde açılmış kum ocağında sürüklenmiş şu fauna bulunmuştur: Globigerina bulloides, Globigerina inflata, Globigerinoides triloba, Globigerinella sp., Lagena zvilliamsoni, Entosolenia sp., Cibicides, Yaş: Miosen. Dreissensia'lı acısu gölü alanı Tirreniende denizle kaplanmış ve dağlardan inen akarsular denizel delta oluşukları geliştirmişlerdir. Giriklik, salınımlara, iklim koşullarına, göl ve akarsu düzeniyle deniz düzeyi dolayısiyledir. Holosende aşınma şekli olarak, daha çok harita alanı batısındaki Hereke formasyonunda ve daha seyrek olarak da Devonien ve Üst Kretase kireçtaşlarında rastlanılır. Hepsi de l inci karstlaşma evresindedirler. VOLKANİTLER İrdeleme alanında Volkanitlere Devoniende ve Triasta rastlanılır. Devoniende, bitki örtüsü yüzünden volkanitler gereğince ayırtlanamamıştır. Çökelmeyle yaşıt diyabaz sil veya daykı seyrektir; volkanik cam ve epizonal metamorfizmaya uğramış billürlu tüf vardır. Grauvakda ak feldspat benekli, kırılgan volkanik, ayrışma ve belki de geçirmiş olduğu alterasyon dolayısıyle ağarır ve arazide kaolin fark edilir. Durulmakta olan çökellere karışabilmiş tüf gereci dolayısıyle de bazı kesimlerdeki grauvak kaolinleşmesiyle ayırtlanır. Triasın farklı kırıntılıların nöbetleşmesiyle oluşmuş tabanındaki volkanik sil ve dayklar otometamorfizma (ankimetamorfizma) geçirmişlerdir. Magmanın soğuyarak billûrlanması sırasında artık hidrotermal eriyiklerin etkisiyle (otohidratasyonla) iyon değişi yüzünden bazı minerallerin başkalaşmasıyla magmatik kayada tam olmayan bir değişme, bir metamorfizma oluşmuştur. Bölgedeki Trias magmatitlerinin plajiyoklazları otometamorfizmayla albitleşmiştir. Albitli porfirit içerisine sokulmuş yeşil epidotfels Tepecik köyü NE sunda damar halindedir. Ayrıca yeşil, eflatun, kızıl, kara olarak ak benekli olabilen ve bademcikli bulunan porfirit vardır. Kurucadağ'da kızıl ve yanık kırmızı, çakıllı olabilen kumtaşı, miltaşı ve şeyl nöbetleşmesi volkanitlerle girik veya nöbetleşe görülür. Lav, tüf ve durulmakta olan çökellere karışmış püskürük kırıntılıları az veya çokturlar. Lav kocataşları 1/2 m 3 den aşkın olabilirler. M.T.A. dan Dr. G. Elgin'in teşhisleri şunlardır: albit porfirit (albitleşmiş porfirit), ankimetamorfizmaya uğramış keratofir, keratofir spilit, kuars natron keratofir (otometamorfizmaya uğramıştır), albit porfirit (ankimetamorfizmaya uğramış keratofir), otometamorfizmaya uğramış natron keratofir, ankimetamorfizmalı albit porfirit, epidotfels (tamamıyle epidotlaşmış olivinli diyabaz).

19 İZMİT-HEREKE-KURUCADAĞ JEOLOJİSİ 17 YAPISAL JEOLOJİ BÖLGESEL ÖRNEK Tektonik taslağın açınlanması yolunda l: lik Türkiye Jeoloji Haritasından çıkartılan Tektonik Harita yararlı olmuştur. Bunda, dalımlarıyle birlikte antiklinoryum ve senklinoryumlar, eksen alçalım ve yükselimleri bulunur. İstanbul Paleozoiğine göre Kocaeli Paleozoiği N 70 E gidişlidir ve bu «Şile içbüküntüsü» dolayısiyledir. Aralarında İnegöl-Yenişehir-İzmit-Ağva eksen alçalımı bulunur. Doğuda, Kandıra eksen alçalımından sonra Sakarya ağzı Paleozoiği vardır. Bütün bu Paleozoikler, aralı ve aşamalı, çift dalımlı, eksen alçalımı yönünde koylu ve burunlu antiklinoryum ve senklinoryumlardır. Istranca'da görülen Eski temelin gidişini sıralarlar. Bilecik-Alifuatpaşa arasında ve daha kuzeyde E-W antiklinoryum ve senklinoryum nöbetleşmesi topografyada belirgindir ve bir Apalaş engebesi vardır. Gemlik körfezi bu senklinoryumlardan biridir; Pleistosende nöbetleşe deniz kaplamalarına uğramıştır. Bugün gözüken darlıklar, karşılıklı kavuşan birikinti konileri yüzündendir. İzmit körfezinin devamı, Sapanca gölünde değil de Adapazarı'ndadır. Beri yandan devamı Marmara'daki çukurlarda olmaktan ziyade, kavisli gidiş yönünde belki de, Büyükçekmece'dedir. Eski temelin antiklinoryum ve senklinoryumları da eksen alçalımlarına doğru koylu ve burunlu örnektedir. Büyücek çukurlar, kabaca E-W tekne ile kabaca N-S eksen alçalımı kesişme yerlerindedirler. Literatürde, depremlerle açığa vurulmuş doğrultu atımlı yardımlar (faylar) Bolu'dan Erzincan'a kadar sürdürülmüştür. Adapazarı'ndaki doğrultu atımlı yarılım, Kuzey Anadolu Deprem Çizgisiyle aralı olarak çizilmiş, fakat İzmit körfezine uzatılmamıştır. İzmit körfezi, Gebze enlemi kuzeyine kadar birinci dereceden ve daha ötesi ikinci dereceden sarsılma alanıdır; Karadeniz sahil boyu ise depremsizdir. Paleosen çökeltileriyle kaplı Söğütlü teknesi, Kocaeli Devonieni antiklinoryumunda N 70 E gidişli bir senklinoryumdur (bir parajeosenklinaldir); SW ya dışbükeyli örneği, içten Kretase fakat dıştan Trias sarmıştır. Transgresyonlar ve regresyonlar çoğun engebeli bir ülkede ilerlemişlerdir. Çoğu çökelme dönemleri için bir şelf alanı tazelenegelmiştir; böylece farklı yanal fasiyeslerdir. A Tektoniğin denetiminde bir Apalaş engebesi tekrarlanagelmiştir ve bugün de böyle bir engebe Bilecik'ten Alifuatpaşa'ya kadar görülür. Anatolitler'e giren irdeleme alanı, istanbul Eksen Yükselimi üzerindedir.

20 18 İ. Enver ALTINLI YERSEL ÖRNEK Yapı ve yapının evrimi, yapısal katlar zemini üzerine çizilmiş kıvrım eksenleri ve yarılmalar ile daha iyi belirtilmiştir. Eksen geçirmede, çok yerde E-W ile N-S arasında, ilkel eğim, çanak biçimi, Apalaş engebesiyle belirli eski gidiş, vb. dolayısıyle güç karara varılmıştır. Belki de yer yer zorlama ile E-W dalgalı bir örnek çıkarılmıştır. Oysaki, İstanbul Devonieni için Kaledonien ve Hersinien doğrultular N-S bulunmuşlardır. Arazide küçük ölçekte girişim (interferans) kıvrımı gözlenmemiştir; büyük ölçekte olanı da sonradan açığa çıkarılamamıştır. Mostra uzunluğuyle kıvrım ekseninin paralel bulunmayışı, ihtimal, Alp kıvrımlanmasıyle sonradan kazanılmış E-W kıvrımlanma dolayısıyledir. Kıvrımlar Dalgalı gidişli daha çok güneye bakışımsız kıvrımlar olağandırlar. Eski istanbul şosesinde Kocayarma'da Devonienin yatık kıvrımları, makaslamalar, kaya dilinimleri ve jeometrisiz kırıklar gözükür. Devonien grauvakıyle kireçtaşı arasında disharmonik kıvrımlanma olağandır; ilkinde bükümcük görülebilir. Kayrak hali varsa da şistlik yoktur. Bademli kireçtaşı ve radyolarit, incecik tabakalanmaları dolayısıyle bükümcüklüdürler. Şemsettin kireçtaşındaki bükümcükler marnlı kireçtaşına vergilidir; marnlı ve marnsız istiflenmede disharmonik kıvrımlanma bulunabilir. Korucadağ kırıntılılarıyle karbonatlarında yer yer bükümcükler vardır. Yarılımlar (faylar) Arazide gözlenebilmiş yardımların sayısı azdır. 1: lik üzerindeki şariyajlı durum, 1: lik hava fotoğraflarının ölçek elverişsizliği yüzünden de fark edilememişlerdir. Arızlı'nın yakın kuzeyindeki yanlımın (fayın) düzlemi arazide görülememiştir ve küçücük Nummulites vb. li tabakalar Şemsettin kireçtaşının altına doğru eğimlidir; oysaki, doğuda bulunan Kayapınar deresinde ikisi arasındaki durum normaldir. Erikli-Belen yanlımı: Şemsettin kireçtaşı ve Paleosenin ince kırıntılılarıyle karbonatları nöbetleşmesi, Afaklar kumtaşı altına eğimlidir. Şirintepe kumocağında, lonjitüdinal yardımlar vardır. Eksen yükselimleri ve eksen alçahmları İzmit körfezi yönünde küçücük basamaklar yapan Yapı haritasına çizilmiş bulunan eksen yükselimleri ve alçahmları doğudan batıya şunlardır:

21 İZMİT-HEREKE-KURUCADAĞ JEOLOJİSİ 19 DİYASTROFİZMA TARİHİ Kaledonien fazlardan, kuarsit üzerine açısal diskordanslı grauvak ile Ardenik fazı tanınmıştır. Varistik fazlar etkin olmuşlarsa da, içlerinden herhangi biri tanınmış değildir. Alpin dönemden Şile, Simmerik, Van, Attik, Valakik ve Pasadenik fazları tanınmışlardır. Yardımlar, Alpin dönem ortasında veya sonunda oluşmuşlardır. İKTİSADÎ JEOLOJİ İrdeleme alanında demir ve bakır, barit, linyit, yapı ve kireçtaşı, yapı ve kiremit toprağı, kaynak ve yeraltı suyu bölgenin yeraltı servetleridirler. Otometamorfizma, yani magmanın soğuyarak billûrlaşması sırasında, hidrotermal eriyiklerin iyon değişimiyle kayanın değişime uğraması yüzünden bazı madenler oluşmuştur. Hidrotermal eriyiklerle akışkanların daha eski kayalarla etkime ve tepkimesiyle gelişen faz değişimleri ve hidrotermal akışkanların kayalarda yaptığı değişimler vardır. Yukarıhereke, Maden deresi, Kızılcıkpınar (Kavak pınarı) Fındık pınarı vb. de hidrotermal siderit, ankerit, pirit, çinkoblend, kalkopirit, galenit, kuars topluluğuna rastlanılır. Alataşlar, Yumrukaya, Longurday, vb. de pirit, sütkuars, malakit, azürit vb. bulunur. Karaağaç barit madeni hidrotermaldir, İntruzif magmadan yükselen buğularla oluşmuş barit damarları grauvak içindedir. 10 dan çok arama çukuru açılmıştır; henüz mal çekilmemiştir. Bıçkı deresindeki Kretasenin tabanında ve Kocaçobu'daki Kretase kumtaşında linyit bulunmuştur. Kutluca kireçtaşı, piyasada «bez mermer» olarak tanınmıştır. Hereke taşı eskiden beri mimarlıkta süs için kullanılır. Şemsettin kireçtaşı yapıya ve kireç yakınıma elverişlidir. Afaklar kumtaşı ve kuarsiti az yararlıdır. Çırçır pınarındaki (Tepecik köyü) feldspatlı vakeden bileği taşı olarak yararlanılır. Çene suyu, çok eskiden beri ünlü, kuarsitten çıkan bir kaynaktır ve sahilden geçen yeni istanbul şosesine inen modern bir tesis yapılmıştır. Devonien kireçtaşında, Hereke çakıltaşında, Şemsettin kireçtaşında ve Paleosen kireçtaşlarından kurtulan karstik-kaynakları bulunur. Alüvyonlu vadilerden başka sahilde «Şirintepe kumu» İzmit-Yarımca sanayi alanı için sondajlarda hedeftir. Üzerindeki daha genç çökeller karmaşık giriktirler. Yeraltı suyu ince mercekler halindeki akiferlerde bulunur. Bölgede, alüvyon toprağı, engebeli arazinin kireçsiz kahverengi toprağı, redzina toprağı, kırmızı toprak tipleri vardır.