BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK ÇALIŞMASI (NİHAİ RAPOR)

Transkript

1 BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK ÇALIŞMASI (NİHAİ RAPOR) HACETTEPE ÜNİVERSİTESİ 2011

2 YÖNETİCİ ÖZETİ Çayeli Bakır İşletmeleri A.Ş., Rize İli, Çayeli İlçesi, Madenli Beldesi sınırları içerisinde bulunan işletmesinde yeraltı madencilik yöntemleri ile elde ettiği bakır ve çinko cevherini geleneksel kırma, öğütme, flotasyon (yüzdürme) prosesleri kullanarak zenginleştirerek Bakır ve Çinko konsantre cevheri üretmektedir yılında Bakanlar kurulu kararı ile Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü nün ortak girişimleri ile kurulmuş olan işletme, 2004 yılı özelleştirme sonrasında Inmet Mining, 2013 yılı sonrasında ise First Quantum Minerals (FQM) firması tarafından işletilmektedir. Çayeli Bakır İşletmeleri Biyolojik Çeşitlilik Standardı; işletmenin yatırım aşaması ve sondaj faaliyetleri de dahil olmak üzere tüm madencilik süreçleri boyunca biyolojik çeşitliliğin takip edilmesi ve koruma önlemlerin geliştirilmesi için gereklilikleri açıklamaktadır. Bu çalışma, The International Council for Mining and Metals (ICMM) tarafından yayımlanan Madencilik ve Biyolojik Çeşitlilik için İyi Uygulamalar kılavuzu ile uyumlu olarak, Hacettepe Üniversitesi, Fen Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Öğretim Görevlileri; Prof. Dr. Levent TURAN (Fauna), Prof. Dr. Nuray AKBULUT (Hidrobiyoloji) ve Uzman Haşim ALTINÖZLÜ (Flora) tarafından hazırlanmıştır. Hacettepe Üniversitesi, Fen Fakültesi, Biyoloji Bölümü, gerek farklı Anabilm Dalları gerekse öğretim üye sayısı bakımından büyük bir potansiyele sahiptir. Özel sektör Üniversite işbirliği kapsamında birçok proje yapılmakta, bilim ve sanayinin gelişime önderlik yapmaktadır. Hacettepe Üniversitesi, kamu kurum ve kuruluşlarına, özel sektöre konusunda bilimsel danışmanlık hizmeti vermektedir. Çayeli Bakır İşletmeleri proje sahasında yaptığımız arazi çalışmalarında elde ettiğimiz gözlemler aşağıda özetlenmektedir: Mevcut yönetim sisteminin ve izleme çalışmalarının devam ettirilmesi durumunda, faaliyet alanı ve çevresindeki sucul sistemlerin, olası akut ve kronik etkilere maruz kalması engellenecek ve çevresel açıdan sürdürülebilir bir işletme örneği olmaya devam edecektir. Görünür su kalitesi ve sediment değerleri oldukça temiz ve normal değerler içerisinde bulunmuştur. Genel olarak yapılan değerlendirmelerde, Büyükdere nin kaliteli ve bozulmamış bir alan olduğu sonucu çıkmaktadır. Tesisin kurulum aşamasında, doğal alanlara yapılan müdahele minimum düzeyde tutulmuş ve peyzaj düzenlemesinde doğal türlerin seçilmesine özen gösterilmiştir. 2

3 A. FLORA 1. METODOLOJİ Rize İli, Çayeli İlçesi sınırları içerisinde Çayeli Bakır İşletmeleri proje sahasında hakim olan floral yapıyı meydana getiren bitki türlerini, bu türlerin koruma statülerini ve bu türlerin karşı karşıya bulundukları riskler ile alınması gereken koruma önlemlerini belirleyebilmek amacıyla 2011 yılı içerisinde tarafımızdan saha çalışması gerçekleştirilmiştir. Açık alan çalışmaları sırasında alandan bitki örnekleri toplanmıştır. Toplanan bu yaş bitki örnekleri herbaryum tekniğine uygun olarak kurutulmuştur. Kurutulan bitki örneklerinin teşhis edilmesi aşamasında "Flora of Turkey And East Aegean Islands" adlı kaynaktan yararlanılmıştır. Teşhis edilen bitkilerin listesi Tablo I de verilmiştir. Oluşturulan floristik listede alanda mevcut olduğu belirlenen bitkilerin sistematik konumları kontrollerde kolaylık sağlaması bakımından alfabetik olarak verilmiştir. Birinci sütunda familya, İkinci takson, üçüncü sütunda Türkçe adı, dördüncü sütunda biliniyor ise fitocoğrafik bölgesi, beşinci sütunda türün endemizm durumu, altıncı sütunda habitat ve yedinci sütunda ise türün IUCN kriterlerine göre tehlike kategorisi verilmiştir. Bitkilerin Türkçe adlarının belirlenmesinde Şinasi Akalın tarafından hazırlanmış olan "Büyük Bitkiler Kılavuzu" ve Prof. Dr. Turhan Baytop tarafından hazırlanmış olan "Türkçe Bitki adları" adlı kaynaklardan faydalanılmıştır. Bitkilerin tehlike kategorileri IUCN komisyonunun tespit ettiği kriterlere göre ve Ekim v.d. tarafından hazırlanmış ve Türkiye Tabiatını Koruma Derneği tarafından yayınlanmış olan "Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabı" adlı kaynaktan faydalanılmıştır. Bitki türlerinin tehlike kategorilerinin tesbitinde kullanılan kısaltmalar ve açıklamaları: EX: Tükenmiş EW: Doğada tükenmiş CR: Çok tehlikede : Az tehdit altında DD: Veri yetersiz NT: Tehlike altına girmeye aday EN: Tehlikede VU: Zarar görebilir NE: Değerlendirilemeyen 3

4 2. FLORİSTİK ANALİZ Arazi çalışmaları sırasında toplanan bitkilerin teşhisi sonucu; 55 familyaya ait 107 cins, 119 tür, 7 alttür ve 1 varyete tespit edilmiştir. Bu alandan tespit edilen bitkilerin fitocoğrafik bölgelere göre dağılımı ise şöyledir; Akdeniz elementi 4, İran-Turan elementi 1, Avr.-Sib. elementi 24 ve Öksin elementi 19 şeklindedir. 59 tür ise bilinmeyen yada birden çok fitocoğrafik bölge elementidir. Çalışma alanından tespit edilen bitki türlerinin tamamı da (az tehdit altında) kategorisindedir. Proje sahasında çok sınırlı alanlarda endemik Heracleum platytaenium Boiss. ve BERN sözleşmesine göre korunacak türler listesinde olan Cyclamen coum Miller var. coum bitki türleri tespit edilmiştir. 3. KORUMA ÖNLEMLERİ Çayeli Bakır İşletmeleri proje sahasında tespit edilen ve endemik olan Heracleum platytaenium Boiss. ve BERN sözleşmesine göre korunacak türler listesinde olan Cyclamen coum Miller var. coum türleri için alınması gereken koruma önlemleri ve Türkiye deki dağılımları aşağıda detaylı olarak verilmiştir. Bu türlerin tespit edildiği alanlara tanıtıcı levhalar hazırlanarak bu türlerin neden önemli olduğu ve bu alanlarda daha hassas davranılması gerektiği vurgulanabilir. Aşağıda, Cyclamen coum Miller var. coum türü için alanın tanımlamasını yapacak tabloda yazılabilecek bilgiler verilmiştir. Cyclamen coum Miller var. coum Cyclamen coum Miller var. coum türü Uluslararası BERN Sözleşmesine göre koruma altındadır. Bu tür Türkiye de, Amasya, Antalya, Artvin, Bolu, Bursa, Çorum, Hatay, İstanbul, Kastamonu, Muğla, Ordu ve Trabzon da yayılış gösterir. Habitat olarak; metreler arasında, Pinus brutia,abies ve Quercus-Fagus ormanı ve kayalık tepelerdeki çalılık alanları tercih eder. Türün tespit edildiği ve açıklayıcı levha ile işaretli bu alanlara Çevre Bölümü ne bilgi verilmeden hiçbir şekilde müdahale edilmemelidir. Çayeli Bakır İşletmeleri Çevre Bölümü Heracleum platytaenium Boiss. Heracleum platytaenium türü, Zonguldak, Kastamonu, Amasya, Ankara, Balıkesir, Bursa, Giresun, İzmir, Konya, Kütahya, Manisa, Rize ve Trabzon da yayılış gösterir. Çiçeklenme dönemi, 5-7 nci aylar arasıdır. Habitat olarak karışık ormanlar, kayalık yamaçlar, dere kenarları ve kıyıları tercih eder. Meyvelerin olgunlaşma dönemi, 7-8 nci aylar arasıdır. Bu tür için sahada Ex-situ Koruma Yöntemi uygulanmıştır. 4

5 Bu yönteme göre; olgunlaşan tohum bez torbalara alınarak, gölgede, oda ısısında nemini alması sağlanmıştır. Nemini alan tohumların üzerine etiket bilgileri (etiket bilgisinde tohumun toplandığı lokalite, toplandığı koordinat, toplama tarihi, tohumun ait olduğu bitkinin tür adı) yazılmıştır. Tohumlar tespit edildiği lokaliteye maden kapanış döneminde dikileceğinden muhafaza edilebilmesi için, Ankara da bulunan Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü, Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü bünyesinde buluna Tohum ve Gen Kaynakları Araştırma Merkezi ne muhafaza edilmek üzere gönderilmiş, dikim zamanında bu merkezden alınarak proje sahasına yeniden dikilecektir (Fotoğraf 1,2). Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü, Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü bünyesinde buluna Tohum ve Gen Kaynakları Araştırma Merkezi ne teslim edilen Heracleum platytaenium türüne ait tohumların teslim edildiğine ait belge bu raporun ekinde verilmiştir. Tesisin kapatılma aşamasında; Heracleum platytaenium türü ne ait tohumlar Tohum ve Gen Kaynakları Araştırma Merkezi nden alınarak; proje sahasında tespit edilen benzer habitatlara dikilmelidir. Dikim işlemi; 5 cm derinliğinde, 10 cm genişliğinde çukurlar açılarak her çukura 1-2 tohum konulmalı, üstü toprak ile kapatılmalı ve 50 cc can suyu verilmelidir. Tohum ekilen çukurların koordinatları alınarak, tohumların gelişimi kontrol edilmelidir. Tohumlar, bir sonraki çiçeklenme döneminde dikildiği yerlerde çimlenerek yeni Heracleum platytaenium bireyleri verir. Bu bireyler daha sonraki çiçeklenme dönemlerinde de sürekli olarak yeni bireyler vermeye devam eder. 5

6 Fotoğraf-1.Heracleum platytaenium Boiss. endemik bitki türü Fotoğraf-2. Heracleum platytaenium Boiss. endemik bitki türünün işletme sahasında tespit edildiği alan ok işareti ile gösterilmiştir 6

7 Cyclamen coum Miller var. coum Cyclamen coum Miller var. coum türü, Amasya, Antalya, Artvin, Bolu, Bursa, Çorum, Hatay, İstanbul, Kastamonu, Muğla, Ordu ve Trabzon da yayılış gösterir. Habitat olarak; metreler arasında, Pinus brutia, Abies ve Quercus-Fagus ormanı ve kayalık tepelerdeki çalılık alanları tercih eder. Proje sahasında, , ve 94 metre de tespit edilmiştir. Bu alan da herhangi bir inşaat faaliyetine izin verilmemelidir. Faaliyetin yapılması zorunlu ise bu türe ait tuberlerin mutlaka benzer habitatlara taşınması gerekir (Fotoğraf 3,4). Fotoğraf-3. BERN sözleşmesine göre korunacak türler listesinde olan Cyclamen coum Miller var. coum 7

8 Fotoğraf-4. BERN sözleşmesine göre korunacak türler listesinde olan Cyclamen coum Miller var. coum türü nün proje sahasından tespit edilen taban yaprakları 4. VEJETASYON Proje sahasında yapılan arazi çalışmaları sırasında alanın genel vejetasyon tipi de tespit edilmiştir. Vejetasyon tipleri ve baskın bitki türlerinin oluşturduğu yapılar; 1. Orman açıklıkları, 2. Orman vejetasyonu ve 3. Tarım alanları dır Orman Açıklıkları Çayeli Bakır İşletmeleri proje sahasında orman açıklıkları; ormanlık alanlarda ağaçların kesildiği kesimlerde tespit edilmiştir (Fotoğraf 5). Bu alanlarda; Epilobium anatolicum Hausskn. subsp. prionophyllum (Hausskn.) P.H.Raven, Prunella vulgaris L., Hypericum xylosteifolium (Spach) Robson, Hypericum androsaeum L., Erodium cicutarium (L.) L Herit. subsp. cicutarium, Trifolium pratense L. var. pratense, Pisum sativum L. subsp. elatius (Bieb.) Aschers. & Graebn. var. elatius, Medicago lupulina, Convolvulus arvensis L., Holosteum umbellulatum L. var. umbellulatum ve Sambucus nigra L. gibi türler tespit edilmiştir. 8

9 Fotoğraf-5. Çayeli Bakır İşletmeleri proje sahası orman açıklıkları 4.2. Orman Vejetasyonu Çayeli Bakır İşletmeleri proje sahasında baskın olarak orman vejetasyonu tespit edilmiştir (Fotoğraf 6). Bu alanlarda; Viburnum orientale Pallas, Symphytum longipetiolatum Wickens, Alliaria petiolata (Bieb.) Cavara & Grande, Petasites albus (L.) Gaertner, Lapsana communis L. subsp. intermedia (Bieb.) Hayek, Cirsium osseticum (Adams) petrak, Aster subulatus Michaux, Hedera helix L., Hedera colchica (C.Koch) C. Koch, Ilex colchica Poj., Acer trautvetteri Medw., Calystegia silvatica (Kit.) Griseb, Cornus mas L., Corylus avellana L. var. avellana, Rhododendron luteum Sweet, Rhododendron ponticum L., Castanea sativa Miller, Fagus orientalis Lipsky, Ficus carica L. subsp. carica (All.) Schinz & Thell., Clematis vitalba L. ve Laurocerasus officinalis Roemer gibi türler tespit edilmiştir. 9

10 Fotoğraf-6. Çayeli Bakır İşletmeleri proje sahası orman vejetasyonu 4.3. Tarım Alanları Proje sahasına yakın tarım alanları, güney pasa sahası civarında mevcuttur (Fotoğraf 7). Bu alanlarda; Orobanche elatior Sutton, Plantago lanceolata L., Plantago majör L. subsp. intermedia (Glib.) Lange, Phytolacca americana L., Polygonum persicaria L., Ficus carica L. subsp. carica (All.) Schinz & Thell., Lamium purpureum L. var. purpureum, Trifolium pratense L. var. pratense, Pisum sativum L. subsp. elatius (Bieb.) Aschers. & Graebn. var. elatius, Lotus corniculatus L. var. corniculatus (Bieb.) Arc., Euphorbia djimilensis Boiss., Eriobotrya japonica (Thunb.) Lindl., Diospyros lotus L., Cornus mas L. ve Chenopodium album L. subsp. album var. album gibi türler tespit edilmiştir. 10

11 Fotoğraf-7. Çayeli Bakır İşletmeleri sahasına yakın tarım alanları 5. PROJE SAHASININ MİLLİ PARKLAR AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ Çayeli Bakır İşletmeleri, işletme sahası ve tesislerin kurulu olduğu alan ve bu alana yakın herhangi bir Milli Park, Tabiatı Koruma alanı ya da statülü bir alan yoktur. 6. PROJE SAHASININ ULUSLARARASI SÖZLEŞMELER AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ Çayeli Bakır İşletmeleri proje sahasının floristik listesi değerlendirildiğinde; tarihinde Türkiye nin resmen taraf olarak onayladığı Avrupa nın Yaban Hayatı ve Yaşam Ortamlarını Koruma Sözleşmesi (BERN) gereği koruma altında bulunan Cyaclamen coum Miller var. coum türü proje sahasında , ve 94 metrede tespit edilmiştir. 3 Mart 1978 de Washington da imzalanan CITES (Nesli tehlikede olan hayvan ve bitki türlerinin uluslararası ticaretine ilişkin sözleşme) gereği koruma altına alınan ve ticareti yasaklanan bitki türlerinin hiçbiri alanda bulunmamaktadır. 11

12 7. MADEN KAPANMA AŞAMASINDA PROJE SAHASININ DOĞAL HALİNE GETİRİLMESİNDE DİKİLEBİLECEK AĞAÇ VE ÇALI TÜRLERİ Çayeli Bakır İşletmeleri nin maden kapanış aşmasında, proje sahasının doğal haline getirilmesi için kullanılacak ağaç ve çalı türleri mutlaka aynı bölgede bulunan türlerden seçilmelidir. Aksi taktirde; bölgeye uygun olmayan türlerin seçilmesi durumunda türün adaptasyonunu zorlaştıracak ve belki belirli bir zaman sonra kurumaya başlayacaktır. Proje sahasına dikilen ağaç yada çalı türlerinin istilacı bir tür olması durumunda ise doğal ağaç ve çalı türlerinin rekabet gücünü zayıflar ve doğal türlerin ortadan kalkmasına neden olabilir. Proje sahasının yeniden eski doğal haline getirilmesinde; Picea orientalis (L.) Link (Ladin), Acer trautvetteri Medw. (Akça ağaç), Hedera helix L. (Orman sarmaşığı), Hedera colchica (C.Koch) C. Koch (Duvar sarmaşığı), Corylus avellana L. var. avellana (Fındık), Robinia pseudo-acacia L. (Yalancı akasya) ve Tilia rubra DC. (Ihlamur) kullanılabilir. Tesisin kapanmasından 1-2 yıl önce ağaçlandırma çalışmalarında kullanılacak ağaç türü için, 100 m x 100 m bir alanda deneme kurulmalıdır. Bu denemelerde her ağaç türünden Mart-Nisan ayları arasında 5-10 adet dikilmelidir. Dikim işlemleri için; 50 cm derinliğinde x 50 cm çapında küçük çukurlar açılmalı, fidanlar bu çukurlara yerleştirilerek 5-6 litre can suyu verilmelidir. Bu denemede amaç, ağaçlandırma çalışmasında kullanılacak ağaç türünün gelişiminin takip edilmesi ve plantasyondan daha iyi sonuç alabilmek için uygun ağaç türlerinin tespit edilmesidir. Fotoğraf-8.Picea orientalis (L.) Link (Ladin) Fotoğraf-9.Acer trautvetteri Medw. (Akça ağaç) 12

13 Fotoğraf-10. Hedera helix L. (Orman sarmaşığı) Fotoğraf-11.Hedera colchica (C.Koch) C. Koch (Duvar sarmaşığı) Fotoğraf-12. Corylus avellana L. var. avellana (Fındık) Fotoğraf-13. Robinia pseudo-acacia L. (Yalancı akasya) 13

14 Fotoğraf-14.Tilia rubra DC. (Ihlamur) 8. SONDAJ ALANLARI VE YENİ PLANLANACAK İNŞAAT ALANLARINDA YAPILMASI ÖNERİLEN ÇALIŞMALAR Çayeli Bakır İşletmeleri proje sahası ve çevresinde yapılacak sondaj çalışmaları, tesis genişletmeleri yada buna benzer inşaat çalışmalarında, çalışmalara başlamadan önce alanın biyolojik envanterinin tespit edilmesinde fayda vardır. Yapılacak envanter çalışması, önceki ve sonraki durumun kıyaslanmasına olanak sağlayacaktır. Bu kapsamda; Çayeli Bakır İşletmelerinin Biyolojik Envanter Çalışması yürütülürken, rezerv araştırmaları için PA, PB ve PC sondaj sahalarında flora ve fauna envanter tespiti yapılmıştır. Bu çalışmaların raporları ekte verilmiştir. 14

15 Tablo I: Çayeli Bakır İşletmeleri Proje Sahası Floristik Listesi PTERIDOPHYTA Familya Tür Türkçe İsim Fitocoğrafik Bölge Equisetaceae Equisetum arvense L. Atkuyruğu Aspleniaceae Phiyllitis scolopendrium (L.) Newm. Endemizm Habitat Tehlike Sınıfı Güney pasa döküm sahası, nemli alanlar, kuzey pasa sahası Eğrelti Portal havalandırma sahası Polypodiaceae Polypodium vulgare L. Benekli eğrelti Güney pasa döküm sahası, nemli alanlar Dennstaedtiaceae SPERMATOPHYTA Pteridium aquilinum (L.) Kuhn Kartal eğrelti Güney pasa döküm sahası, orman altları, Kuzey pasa sahası GYMNOSPERMAE Pinaceae ANGIOSPERMAE Pinus sp. Çam Tesisin ağaçlandırma alanlarında Picea orientalis (L.) Link Ladin Güney pasa döküm sahası, ormanlık alanlar DICOTYLEDONES Aceraceae Acer trautvetteri Medw. Akça ağaç Öksin ele. Tesisin ağaçlandırma alanlarında Daucus broteri Ten. Havuç Akd. ele. Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar Apiaceae Heracleum platytaenium Boiss. Kral tacı Öksin ele. Endemik Galeri ağzı, yol kenarları Aquifoliaceae Ilex colchica Poj. Mahonya Öksin ele. Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar 15

16 Araliaceae Hedera helix L. Orman sarmaşığı Galeri ağzı, ormanlık alanlar Hedera colchica (C.Koch) C. Duvar sarmaşığı Öksin ele. Galeri ağzı, ormanlık Koch alanlar Artemisia arborescens L. Yavşan otu Akd. ele. Tesisin kuzeyi, hurda sahası, güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar Aster subulatus Michaux Aster Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar, galeri ağzı, yol kenarları Asteraceae Cirisum arvense (L.) Scop. Deve dikeni Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar, galeri ağzı, yol kenarları Cirisum hypoleucum DC. Deve dikeni Öksin ele. Güney pasa döküm sahası, orman altları Cirisum osseticum (Adams) Deve dikeni Güney pasa döküm petrak sahası, yol kenarları Conyza bonariensis (L.) Cronquist Güney pasa döküm sahası, yol kenarları, portal havalandırma sahası Crepis setosa Hall. Fil. Hindiba Avr.-Sib. ele. Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar Helichysum graveolens Ölmez otu Güney pasa döküm (Bieb.) Sweet sahası, çakıllık alanlar 16

17 Asteraceae Lapsana communis L. subsp. intermedia (Bieb.) Hayek Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar Mycelis muralis (L.) Dum. Avr.-Sib. ele. Galeri ağzı, yol kenarları Petasites albus (L.) Gaertner Lapaza çiçeği Avr.-Sib. ele. Sülfürlü pasa sahası, kuzey pasa sahası Tanacetum parthenium (L.) Teke sakalı Sülfürlü pasa sahası Schultz Bip. Taraxacum scaturiginosum Hindiba Tesisin kuzeyi, hurda G. Hagl. sahası Sonchus asper (L.) Hill subsp. glaucescens (Jordan) Ball Eşek gevreği Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar, kuzey pasa sahası Betulaceae Alnus glutinosa (L.) Gaertner subsp. glutinosa Kara ağaç Avr.-Sib. ele. Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar, tesisin kuzeyi, hurda sahası, portal havalandırma sahası, kuzey pasa sahası Bignoniaceae Catalpa bignonioides Wladst. Katalpa Tesisin ağaçlandırma sahalarında Cynoglossum creticum Miller Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar Boraginaceae Brassicaceae Myosotis lazica M. Popov Symphytum longipetiolatum Wickens Alliaria petiolata (Bieb.) Cavara & Grande Unutma beni çiçeği Öksin ele. Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar Karakafes otu Öksin ele. Tesisin ağaçlandırma alanlarında Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar Brassica oleracea L. Kara lahana Güney pasa döküm sahası, tarım alanları 17

18 Brassicaceae Cardamine impatiens L. var. pectinata (Pallas) Trautv. Raphanus raphanistrum L. subsp. raphanistrum Tere Avr.-Sib. ele. Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar Hardal Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar Budlejaceae Budleja davidii Franch Kelebek çalısı Galeri ağzı, yol kenarları, sülfürlü pasa sahası Caprifoliaceae Caryophyllaceae Chenopodiaceae Convolvulaceae Sambucus nigra L. Mürver Avr.-Sib. ele. Sülfürlü pasa sahası, portal havalandırma sahası Viburnum orientale Pallas Kartopu Öksin ele. Galeri ağzı, yol kenarları Holosteum umbellulatum L. var. umbellulatum Holosteum Kuzey pasa döküm alanı Minuartia aizoides (Boiss.) Bornm. Minuatya Sülfürlü pasa alanı Güney pasa döküm Silene compacta Fischer Nakıl sahası, çakıllık alanlar, tesisin kuzeyi, hurda sahası Chenopodium album L. subsp. album var. album Calystegia silvatica (Kit.) Griseb Kaz ayağı Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar Boyatan sarmaşık Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar, portal havalandırma sahası Convolvulus arvensis L. Gündüz sefası Tesis bölgesi, ormanlık alanlar Cornaceae Cornus mas L. Kızılcık Avr.-Sib. ele. Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar 18

19 Coryllaceae Corylus avellana L. var. avellana Ebenaceae Diospyros lotus L. Güney pasa döküm sahası, tarım alanları, portal havalandırma sahası Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar Fındık Avr.-Sib. ele. Trabzon hurması Eriobotryajaponica (Thunb.) Malta eriği Güney pasa döküm Lindl. sahası, çakıllık alanlar Rhododendron luteum Sarı orman Ericaceae Öksin ele. Tesisin orman ile Sweet gülü sınırında Rhododendron ponticum L. Orman gülü Öksin ele. Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar Euphorbiaceae Euphorbia djimilensis Boiss. Sütleğen Öksin ele. Güney pasa döküm sahası, yol kenarları Acacia cyanophylla Lindley Kıbrıs akasyası Akd. ele. Tesisin ağaçlandırma alanlarında Albizia julibrissin Durazz. Gülibrişim Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar Lathyrus pratensis L. Mürdümük Avr.-Sib. ele. Portal havalandırma sahası Fabaceae Lotus corniculatus L. var. corniculatus (Bieb.) Arc. Lüfer otu Medicago lupulina Taş yonca Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar, tesisin kuzeyi, hurda sahası Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar, portal havalandırma sahası 19

20 Fabaceae Pisum sativum L. subsp. elatius (Bieb.) Aschers. & Graebn. var. elatius Bezelya Akd. ele. Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar Tesisin kuzeyi, hurda sahası, tesisin içinde peyzaj alanlarında Üç gül Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar, kuzey pasa sahası Üç gül Tesisin kuzeyi, Hurda sahası Robinia pseudo-acacia L. Yalancı akasya Trifolium pratense L. var. pratense Trifolium medium L. var. medium Trifolium campestre Schreb. Üç gül Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar Güney pasa döküm Castanea sativa Miller Kestane Avr.-Sib. ele. sahası, ormanlık alanlar, tesisin kuzeyi, hurda sahası Fagaceae Fagus orientalis Lipsky Kayın Avr.-Sib. ele. Güney pasa döküm sahası, ormanlık alanlar Quercus robur L. subsp. Meşe Avr.-Sib. ele. Tesisin ağaçlandırma robur sahalarında Gentianaceae Gentiana asclepida L. Jentiyan Avr.-Sib. ele. Güney pasa döküm sahası, orman altları Erodium cicutarium(l.) Geraniaceae Turna gagası Portal havalandırma L Herit. subsp. cicutarium sahası Hypericum androsaeum L. Koyun kıran Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar Hypericaceae Lamiaceae Hypericum xylosteifolium (Spach) Robson Lamium purpureum L. var. purpureum Binbir delik otu Öksin ele. Tesisin kuzeyi, Hurda sahası Ballıbaba Avr.-Sib. ele. Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar 20

21 Lamiaceae Prunella vulgaris L. Erik Otu Avr.-Sib. ele. Portal havalandırma sahası Salvia forskahlei L. Ada çayı Öksin ele. Galeri ağzı, yol kenarları Meliaceae Melia azedarach L. Tespih ağacı Tesisin ağaçlandırma alanlarında Moraceae Ficus carica L. subsp. carica (All.) Schinz & Thell. Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar, İncir tesisin kuzeyi, hurda sahası, portal havalandırma sahası, kuzey pasa sahası Sıtma ağacı Tesisin ağaçlandırma alanlarında Eucalyptus camaldulensis Myrtaceae Dehnh. Epilobium anatolicum Hausskn. subsp. Onagraceae Yakı otu Öksin ele. Portal havalandırma prionophyllum (Hausskn.) sahası P.H.Raven Orobanchaceae Orobanche elatior Sutton Canavar otu Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar Oxalidaceae Oxalis acetosella L. Ekşi ot Güney pasa döküm Plantaginaceae Plantago lanceolata L. Sinir otu Plantago majör L. subsp. intermedia (Glib.) Lange Phytolaccaceae Phytolacca americana L. sahası, yol kenarları Güney pasa döküm sahası, yol kenarları, kuzey pasa sahası Sinir otu Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar Amerikan şekerci boyası Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar, tesisin kuzeyi, hurda sahası 21

22 Polygonaceae Primulaceae Ranunculaceae Rosaceae Polygonum persicaria L. Çoban değneği Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar, sülfürlü pasa sahası Rumex scutatus L. Ekşikulak Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar Rumex tuberosus L.subsp.horizontalis (Koch) Rech.fil. Labada Ir.-Tur. ele. Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar, kuzey pasa sahası Rumex acetocella L. Labada Sülfürlü pasa sahası Anagallis arvensis L. var. Fare kulağı Portal havalandırma arvensis sahası Cyclamen coum Miller var. Sıklamen Araç yıkama sahası, Endemik coum orman altları Güney pasa döküm sahası, yol kenarları Galeri ağzı, yol kenarları Clematis vitalba L. Ak asma Tesisin kuzeyi, Hurda sahası Kuzey pasa döküm sahası Ranunculus cappadocicus Düğün çiçeği Öksin ele. Portal havalandırma Willd. sahası Fragaria vesca L. Dağ çileği Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar Laurocerasus officinalis Kocayemiş Öksin ele. Güney pasa döküm Roemer sahası, çakıllık alanlar Potentilla argentea L. Beşparmak otu Portal havalandırma sahası Prunus xdomestica L. Çakal eriği Portal havalandırma sahası Rosa pulverulenta Bieb. Gül Galeri girişi 22

23 Güney pasa döküm sahası, yol kenarları Rosaceae Rubus hirtus Waldst. & KIit. Böğürtlen Avr.-Sib. ele. Sülfürlü pasa sahası Tesisin kuzeyi, Hurda sahası Citrussinensis Osbeck. Portakal Tesisin ağaçlandırma sahalarında Rutaceae Citrus nobilis Lour. Mandalina Tesisin ağaçlandırma sahalarında Populus nigra L. subsp. nigra Kavak Tesisin ağaçlandırma sahalarında Salicaceae Salix alba L. Söğüt Avr.-Sib. ele. Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar Ailanthus altissima (Miller) Simaroubaceae Kokar ağaç Güney pasa döküm Swingle sahası, çakıllık alanlar Scrophularia nodosa L. Sıraca otu Avr.-Sib. ele. Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar Verbascum pyramidatum Scrophulariaceae Sığır kuyruğu Öksin ele. Güney pasa döküm Bieb. sahası, çakıllık alanlar Veronica officinalis L. Yavşan otu Avr.-Sib. ele. Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar Solanaceae Solanum nigrum L. subsp. schultesii (Opiz) Wessely Köpek memesi Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar Thymaleaceae Daphne pontica L. Yalancı defne Öksin ele. Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar Urticaceae Urtica dioica L. Isırgan Avr.-Sib. ele. Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar Violaceae Viola odorata L. Menekşe Portal havalandırma sahası Vitaceae Vitis vinifera L. Asma Galeri ağzı, yol kenarları 23

24 MONOCOTYLEDONES Carex capitellata Boiss. & Bal. Ekşi otu Öksin ele. Güney pasa döküm sahası, nemli alanlar Cyperaceae Portal havalandırma Carex pendula Hudson Ekşi otu Avr.-Sib. ele. sahası, kuzey pasa sahası Juncaceae Juncus effusus L. Kofa Tesisin kuzeyi, hurda sahası Güney pasa döküm sahası, ormanlık alanlar, Liliaceae Smilax aspera L. Solucan otu tesisin kuzeyi, hurda sahası, portal havalandırma sahası Alopecurus aequalis Sobol Avr.-Sib. ele. Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar Brachypoidum sylvaticum Avr.-Sib. ele. Güney pasa döküm (Hudson) P. Beauv. sahası, çakıllık alanlar Briza maxima L. Kuş yemi Kuzey pasa döküm sahası, çakıllık alanlar Bromus commutatus Brom Güney pasa döküm Poaceae Schrader sahası, çakıllık alanlar Digitaria sanguinalis (L.) Güney pasa döküm Scop. sahası, çakıllık alanlar Güney pasa döküm Elymus repens (L.) Gould Elym sahası, çakıllık alanlar, sülfürlü pasa sahası Lolium perenne L. Avr.-Sib. ele. Güney pasa döküm sahası, çakıllık alanlar 24

25 Fotoğraf-15. Hyperıcum androsaeum L. Fotoğraf-16. Rumex scutatus L. Fotoğraf-17. Veronica officinalis L. Fotoğraf-18. Helichrysum graveolens (Bieb.) Sweet Fotoğraf-19. Holosteum umbellulatum L. var. umbellulatum Fotoğraf-20. Plantago lanceolata L.

26 Fotoğraf-21. Euphorbia djimilensis Boiss. Fotoğraf-22. Fragaria vesca L. Fotoğraf-23. Solanum nigrum L. subsp. schultesii (Opiz) Wessely Fotoğraf-24. Raphanus raphanistrum L. subsp. raphanistrum Fotoğraf-25. Trifolium pratense L. var. pratense Fotoğraf-26. Pisum sativum L. subsp. elatius (Bieb.) Aschers. & Graebn. var. elatius 26

27 Fotoğraf-27. Orobanche elatior Sutton Fotoğraf-28. Silene compacta Fischer Fotoğraf-29. Anagallis arvensis L. var. arvensis Fotoğraf-30. Rhododendron ponticum L. Fotoğraf-31. Sambucus nigra L. Fotoğraf-32. Smilax aspera L. 27

28 9. KAYNAKLAR 1. Davis, P.H. (ed.), Flora of Turkey and yhe East Aegean Islands. Vol. 1-9, (Edinburgh). 2. Güner, A., Vural, M., Sorkun, K., Rize Florası, Vejetasyonu ve Yöre Ballarının Polen Analizi, Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu, Matematik, Fizik ve Biyoloji Bilimler Araştırma Grubu, Proje No: T.B.A.G. 650, 1987 (Ankara). 3. Davis, P.H., Mill, R.R, Tan, K.(eds), Flora of Turkey and The East Aegean Islands, Vıl. 10, at the Universty Press, 1988, (Edinburgh). 4. Güner, A., Özhatay, N., Ekim, T., Başer, K.H.C (eds.), Flora of Turkey and The East Aegean Islands, Vıl. 11, at the Universty Press, 2000, (Edinburgh). 5. Tutin, T.G. et al. (ed.), Flora Europaea, Vol. 1-5,! (Londra) 6. Anşin, R., Doğu Karadeniz Bölgesi florası ve asal vejetasyon tiplerinin floristik içerikleri, Doçentlik tezi, 1980 (Trabzon). 7. Davis, P.H., ve Cullen, J., The identification of flowering plant families, 1979 (Londra). 8. Güner, A., Kaçkar Dağlarının Kuzey Yamacının Florası, TUBİTAK, TBAG-463 nolu proje raporu, 1983 (Ankara). 9. Peşmen, H., Six nex species from Anatolia, Ibid. 38: , Güner, A., New records for the Flora of Turkey and two species from Anatolia, Notes R.B.G. 41(2): , 1983 (Edinburgh). 28

29 B. FAUNA 1. AMAÇ ve KAPSAM Fauna çalışmaları kapsamında öncelikle Rize ili, Çayeli İlçesi Mağdenli Beldesi sınırları içerisinde Çayeli Bakır İşletmeleri tarafından işletilmekte olan maden sahaları, işletme ve yönetim tesisleri ile pasa alanlarının da dahil olduğu kesimleri kapsayan işletme sahası sınırları içerisinde yer alan karasal fauna elemanlarının hangileri olduklarının belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu başlık altında Karasal Omurgalı Faunasını meydana getiren İkiyaşamlılar (Amphibia), Sürüngenler (Reptilia), Kuşlar (Aves) ve Memeli Hayvanlar (Mammalia) sınıflarına bağlı türlerle ilgili gözlem, inceleme ve değerlendirmeler yapılmıştır. 2. TÜRLERİN BELİRLENMESİ Çalışmalar kapsamında tür teşhislerinin gerçekleştirilmesi amacıyla saha gözlemleri gerçekleştirilmiştir. Gözlemler çıplak gözle ya da dürbün, teleskop veya teleobjektif gibi donanımlar kullanılarak yapılmıştır. Teşhis edilen türlerin bulundukları kesimler veya habitatlarla ilgili olarak tanımlamada kullanılması için bir GPS donanımından istifade edilmiştir. Bu donanım yardımıyla hem koordinat hem de yükseklikle ilgili veriler elde edilmiştir. Türlerin tespit edilmesi aşamasında sadece doğrudan gözlemlerden istifade edilmemiştir. Ek olarak saha çalışmaları esnasında bulunan ve yaban hayatı bileşenlerine ait olan ayak izleri, vücut parçaları, karkaslar, doğal ortamlara bırakılmış yumurtalar, besin artıkları, dışkılar gibi kanıtlardan da istifade edilmiştir. Ayrıca literatür kontrolleri de gerçekleştirilerek bu bölge faunasına yönelik herhangi bir çalışmanın bulunup bulunmadığı gibi noktalar da göz önünde bulundurulmuştur. Tüm bu çalışmaları destekleyici olarak bazı yöre sakinleri ve İşletme elemanlarıyla da görüşülerek fauna bileşenlerinin tespit edilmesine yönelik olarak veriler toplanmıştır. Türlerin tespit edilmesi sürecinde gerektiğinde anahtarlar veya rehber kitaplardan da istifade edilmiştir. 3. HABİTATLARA YÖNELİK ÇALIŞMALAR İşletme sahasından değişik gereksinimlerini karşılamak amacıyla istifade eden türlerin teşhislerinin gerçekleştirilmesinden sonra teşhisi tamamlanan yaban hayatı bileşenleri tarafından işletme sahası içerisinde tercih edilen habitat tipleri; bu habitatların özellikleri ve konumları da değerlendirilmiştir. Lokalitele konularında inceleme ve değerlendirmeler yapılabilmesi; işletme sahasında gerçekleştirilen çalışmalar ve insan aktiviteleri nedeniyle işletme sahası olarak tanımlanan kesimlerde tüm yıl boyunca mevcut olan türler, yani yerli formlar yanında değişik gereksinimlerini karşılayabilmek amacıyla geçici süreler için bu kesimleri ziyaret eden, yani 29

30 göçmen formların etkilenip etkilenmedikleri; bu etkileşimlerin sonuçları; söz konusu etkileşimler nedeniyle bu kesimlerdeki türler ve habitatlarının etkilenip etkilenmedikleri yanında işletme sahası içerisinde rastlanan yabanıl fauna bileşenleri ve bu bileşenlerce farklı amaçlar için kullanılmakta olan habitatların olumsuz etkilenmemesi için alınması gereken önlemleri ve tedbirleri ortaya koyabilmek amacıyla tarafımızdan saha çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Göçmen kuşların göç noktalarına ulaştıkları zaman dilimi olmasının yanında üreme dönemini de kapsayan bu ilk saha çalışmasında işletme sahası olarak tanımlanan kesimlerde öncelikle hangi türlerin bulunduğu konusunda değerlendirmeler yapılmıştır. 4. LOKAL FAUNA BİLEŞENLERİNİN STATÜLERİNİN BELİRLENMESİ Saha çalışmaları ve diğer çalışmalar sonucunda elde edilen verilerin bir arada değerlendirilmesi sonucunda işletme alanı olarak belirlenen kesimler ile bu kesimlere yakın bitişik kesimlerde kısa yada uzun süreli olarak yaşadığı tespit edilen yabanıl formların, yani fauna bileşenlerinin statüleri de değerlendirilmiştir. Burada Statü başlığı altında türlerin bulundukları kesimlerdeki konumları, bir yıllık takvimin tamamı göz önünde bulundurulmaktadır. Eğer bir tür tüm yıl boyunca bir kesimde görülüyorsa Yerli (Y); sadece kış döneminde görülebiliyorsa Kış Ziyaretçisi (KZ); eğer ilkbahar mevsimi başında bu kesimlere geliyor ve bu kesimlerde çoğaldıktan sonra yaz sonunda veya sonbahar mevsiminde geldikleri bölgeye geri dönüyorlarsa Yaz Ziyaretçisi (YZ); belli bir kesimden geçerken beslenme, dinlenme veya geceleme gibi amaçlarla, kısa süreli olarak molalar veriyorsa Transit (T) ve son olarak da düzensiz aralıklarla belli bir kesimi ziyaret eden türler ise Vagrant (V) yani Başıboş, Gezgin türler olarak tanımlanırlar. 5. TÜRLERİN KORUMA STATÜLERİNİN BELİRLENMESİ Ülkemiz zengin olarak tanımlanabilecek özellikte bir biyolojik çeşitliliğe sahiptir. Sınırlarımız içerisinde Avrupa kıtasına eşdeğer veya yakın sayılarda bitki ve hayvan türü tespit edilmiş olup bu sayılar gün geçtikçe artmaktadır. Diğer taraftan ise söz konusu türler yaşadıkları kesimlerde birçok tehditle karşı karşıyadırlar. Türlerin büyük bir kısmı karşı karşıya kaldıkları tehditleri nedeniyle azalmış veya azalma sürecindedirler. Her bir türe yönelik tehditler farklı olabileceği gibi bu tehditlere karşı gösterilen tepkiler de farklıdır. Bu durumun bir sonucu olarak da türler ulusal ve uluslararası koruma listelerinde az veya çok önemde, farklı statülerle temsil edilmektedirler. Bu tip bir değerlendirme nadir ve koruma altına alınmış olan türlere ve habitatlarına yönelik olarak yapılabilecek müdahaleleri engellemekte veya belli koşullarla yapılabilmesine izin vermektedir. Bu nedenle 30

31 koruma, izleme çalışmaları yapılırken hedef sahaya yönelik olarak habitat tanımları, habitat sınıflamaları yanında bu habitatlardan değişik şekillerde yararlanan türlere yönelik de koruma statülerinin belirlenmesi çabaları sarf edilmektedir. Çayeli Bakır İşletmelerinin sınırları içerisinde tarafımızdan gerçekleştirilen tür tespitlerini takiben ofis çalışmalarıyla türlere, özellikle de koruma statülerine yönelik olarak inceleme ve değerlendirmeler yapılmıştır. Bu süreçte ulusal ve uluslararası ölçekte kullanılan bazı sözleşmelerden istifade edilmiştir. Bu amaçla kullanılan sözleşmeler şunlardır; Bern Sözleşmesi (Fauna bileşenleri için kullanılan EK-II ve EK-III kategorileri), Uluslararası Doğayı ve Doğal Habitatları Koruma Birliği (IUCN = International Union for Conservation of Nature and Natural Habitats) tarafından hazırlanan ve sürekli olarak güncellenen Avrupa Kırmızı Listesi (ERL=European Red List), Merkez Av Komisyonu (MAK) koruma listeleri, Türkiye de kaydedilmiş olan kuş türleri için hazırlanmış olan, 2008 tarihli Türkiye Kuşları Kırmızı Listesi (Red Data Book for Turkish Birds) isimli çalışmalardan istifade edilmiştir. 6. İŞLETME SAHASI İÇERİSİNDE TESPİT EDİLMİŞ OLAN KARASAL FAUNA BİLEŞENLERİ Çayeli Bakır İşletmelerinin yer aldığı kesimler büyük ölçüde yollar, işletme tesisleri ve işletme binaları yanında malzeme ve depo alanları gibi amaçlarla kullanılmaktadır. Ayrıca tesislerin yer almadığı sınırlı bölgelerdeki pasa döküm alanları doğal özelliklerinden oldukça uzaktır. Bu konumlarıyla sözü edilen kesimler doğal özelliklerini yitirmiş konumdadırlar. Buna karşılık çalışma alanı sahası olarak tanımladığımız kesimler tamamen doğal alanlarla çevrilidir. Dolayısıyla da bu doğal alanlardan değişik şekillerde istifade eden fauna bileşenleri söz konusudur. Çevrede yoğun ve hemen hemen tekdüze bir orman varlığı fauna bileşenlerinin tür ve birey sayılarının artmasına olanak sağlamaktan uzaktır. Buna karşılık yine de bir faunal yapı söz konusudur. İşletme sahası dışındaki alanları çeşitli amaçlarla kullanmakta olan faunal bileşenler zaman zaman işletme sahası içerisindeki ortamları da ziyaret edebilmektedirler. Hatta bunlardan bazıları söz konusu alanların daimi sakinleri haline gelmişlerdir. Ruhsatlı alanları da kapsayan çalışma alanında gerçekleştirilecek her türlü faaliyetin lokal fauna bileşenlerine ve habitatları üzerine olası etkileri göz önünde bulundurularak şekillendirilmesi koruma çalışmaları arasında ilk sıralarda gelmektedir. Bu nedenle türlerin tespiti, ilgili özelliklerinin belirlenmesi büyük önem taşımaktadır. Bu çalışma kapsamında çalışma alanı sınırları içerisinde tüm yıl boyunca bulunabilen veya geçici süreler için bu kesimleri ziyaret eden İkiyaşamlı, Sürüngen, Kuş ve Memeli hayvan türleri belirlenmiştir. 31

32 6.1. İkiyaşamlılar (Amphibia) İkiyaşamlı türleri en azından üremek amacıyla suya bağımlı olan türlerdir. Bazı türleri tüm yaşamları boyunca sucul ortamları tercih ederken bazı türleri ise sadece üreme dönemlerinde su ortamına giderek yumurtalarını bırakırlar. Yumurtadan çıkan yavrular erginleştikten sonra yeniden karasal ortamlara dönmektedirler. Dolayısıyla her iki grup için de büyük veya küçük ölçekli de olsa tatlısu ortamına gereksinim vardır. Bu ortamlar yapay veya doğal olabilir. İşletme sahası içerisinde ve işletme sahasına yakın bir kesimde ikiyaşamlı türleri açısından uygun habitat tipleri söz konusudur. Bunlardan en önemlisi ve en hacimlisi batı yönünde işletme sahası ile sınır oluşturan, daimi bir akarsu konumunda olan Büyükdere dir (Fotoğraf-33). Fotoğraf-33. İşletme sahası ile sınır oluşturan Büyükdere ve pasa sahası Büyükdere nispeten geniş bir yatakta akmakta ve bol su taşımaktadır. Ayrıca debisi de nispeten yüksektir. İkiyaşamlı türleri genellikle hızlı akan sularda bulunmayı tercih etmemektedirler. Bu nedenle bu kesimlerde görülen ikiyaşamlı bireylerini akarsu sınırındaki sığ ve suyun yavaş aktığı kesimler ile akarsu kıyısında bazı kesimlerde şekillenmiş olan gölcükleri tercih etmektedirler. Bu akarsu dışında, işletme sahasının güney sınırlarında pasa sahası civarında küçük ölçekli bir yan kol olan Madendere bulunmaktadır. Mevsimsel özellikteki bu yan kol Büyükdere ye katılmakta olup Büyükdere ye göre hem çok daha az su taşımakta hem de çok daha yavaş akmaktadır. 32

33 Bu akarsuyun kıyılarında nispeten yoğun bir vejetasyon söz konusudur. Tarafımızdan gerçekleştirilen saha çalışmaları esnasında bu kesimlerde de az sayıda kurbağa bireylerine rastlanmıştır. İşletme sahası sınırları içerisinde ikiyaşamlılar tarafından habitat olarak kullanılmaya uygun bazı yapay ortamlar da söz konusudur. Bu yapay ortamlardan birisi ıslahı yapılmış Madendere dir (Fotoğraf-34). Fotoğraf-34. İşletme sahası yanında ıslahı yapılmış Madendere Madendere kanalın eğimi nedeniyle hızlı bir akış görülmektedir. Ayrıca kanal yatağı içerisinde tutunmaya uygun herhangi bir ortama veya yapıya rastlanamamıştır. Bu iki nokta nedeniyle söz konusu kanal ortamı ikiyaşamlı türleri açısından uygun bir yaşam alanı olmaktan oldukça uzaktır. İşletme sınırları içerisinde ikiyaşamlılar açısından en azından yumurta bırakmak için uygun olabilecek bir diğer sulu ortam ise işletme içerisindeki yüzeysel suların toplanmasına yönelik olarak tesis edilmiş eğimli kanallardır. Ayrıca işletme sahası içerisinde çeşitli kesimlerde bulunan boş kaplarda çeşitli amaçlarla kullanılmış olan kapların ortada bırakılması ve yağmur suyu ile dolması sonucunda ikiyaşamlılar açısından uygun yumurta bırakma ortamları şekillenmiştir. Benzer şekilde, depolanmış olan malzemelerin üzerini örtmek amacıyla kullanılan örtülerde zamanla yağışların şekillendirdiği su birikintileri de yumurtlama amacıyla kullanılabilmektedir. 33

34 Nitekim 2011 yılı Mayıs ayı gözlemleri esnasında bu tip şekillenmiş ortamlarda çok sayıda ikiyaşamlı yumurtaları belirlenmiştir (Fotoğraf-35). İkiyaşamlı Yumurtaları Fotoğraf-35. İstiflenmiş boruların üzerine örtülen naylon örtülerde şekillenmiş ve içerisinde İkiyaşamlı yumurtalarının bulunduğu su birikintileri 6.2. Sürüngen Türleri (Reptilia) İşletme sahası sınırları içerisinde yaşayan sürüngen türleri ve sürüngen türleri tarafından tercih edilen habitatlara yönelik olarak tarafımızdan gerçekleştirilen saha çalışmalarında 3 sürüngen türü belirlenmiştir. Bu türler ve koruma statüleri Tablo-2 üzerinde verilmiştir. Alanda tespit edilmiş olan sürüngen türleri arasında yaygınlık ve yoğunluk açısından bir sıralama yapılması gerekirse bu sıralama Artvin kertenkelesi (Darevskia rudis), Hemşin kertenkelesi (Dareskia armeniaca) ve Yılanımsı kertenkele (Anguis fragilis) şeklinde (Fotoğraflar-36 ve 37). 34

35 Fotoğraf-36. Artvin Kertenkelesi Fotoğraf-37. İşletme sahasında teşhis edilmiş olan bir yılanımsı Kertenkele (Anguis fragilis) 35

36 6.3. Kuş Türleri (Aves) İşletme sahası sınırları içerisinde biyolojik çeşitlilik bileşenlerine yönelik olarak gerçekleştirilen gözlem ve incelemelerde tespit edilen tür sayıları açısından en zengin grup kuş türleridir yılı içerisinde, Mayıs ve Temmuz aylarında gerçekleştirilen saha gözlemlerinde tespit edilmiş olan kuş türü sayısı 21 dir. İlgili tablodan da görülebileceği gibi işletme sahası içerisinde tespit edilmiş olan kuş türlerinin büyük bir kısmı yerli türlerdir. Yani yıl boyunca bu kesimlerde bulunan, üremesini bile bu kesimlerde gerçekleştiren türlerdir. Ülkemizde kaydedilmiş olan karasal omurgalı hayvan türleri açısından da en zengin grup da 500 den fazla tespit edilmiş tür sayısı ile Kuşlardır. Tarafımızdan gerçekleştirilen saha çalışmalarında tespit edilen kuş türleri ve bu kuş türlerinin koruma statülerinin de dahil olduğu bazı parametreler Tablo-3 te verilmektedir. Fotoğraf-38. İşletme sahasında kaydedilen kuş türlerinden Karabaşlı Ötleğen 36

37 6.4. Memeli Hayvanlar (Mammalia) Çalışma sahası sınırları içerisinde oldukça yoğun bir işletme faaliyeti söz konusudur. Bu kapsamda kayda değer ölçülerde insan, taşıt ve makine aktivitesi yaşanmaktadır. Karasal omurgalı faunasının en gelişmiş üyelerini barındıran Memeli hayvanlar sınıfına bağlı bileşenler üzerlerindeki çok yönlü baskılardan kendilerini koruyabilmek amacıyla kuvvetli savunma ve saklanma güdüleri geliştirmişlerdir. Bunun sonucu olarak da zorunlu kalmadıkça yaşam alanlarını insanların yaşam alanları ile çakıştırmaktan kaçınmaktadırlar. Tüm bu sayılan nedenlerden dolayı işletme sahası içerisinde yaşadığı tespit edilen memeli hayvan türü sayısı oldukça sınırlı kalmıştır. Tespit edilen türlerin büyük bir kısmı da işletme sahasını çevreleyen doğal alanların sakinlerinden olup değişik amaçlarla işletme sahasına gelen ve kısa süreler sonra bu kesimleri terk eden formlardır. İşletme sahası içerisinde tespit edilmiş olan memeli hayvan türleri arasında böcekçiller 1 tür, kemirgenler 2 tür, yarasalar 1 tür ve çifttoynaklılar da 1 tür ile temsil edilmektedirler. Bölgede tespit edilmiş olan sincapın işletme sahasını besin temin etmek amacıyla sıklıkla ziyaret ettiği belirlenmiştir (Fotoğraf- 39). Fotoğraf-39. İşletme sahası sınırları içerisinde kaydedilen Sincap (Sciurus anomalus) İşletme sahası sınırları içerisinde ve sahaya bitişik, komşu yaşam ortamlarında yaşadıkları belirlenen türler ve ilgili özellikler Tablo-4 te verilmektedir. 37

38 7. İŞLETME SAHASI SINIRLARI İÇERİSİNDE GERÇEKLEŞTİRİLECEK FAALİYETLER İLE İLGİLİ OLARAK DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN NOKTALAR Çayeli Bakır İşletmeleri nin yer aldığı kesimler ile çevredeki ilgili alanlarda uzun süreden beri çalışmalar yapılmaktadır. Bu süreçte çevre konusunda etkili birçok önlem alınmış, birçok uygulama hayata geçirilmiştir. Buna karşılık zaman içerisinde bazı yeni durumların ortaya çıkabilme olasılığı herzaman için söz konusu olabilmektedir. Tarafımızdan gerçekleştirilen saha çalışmalarında mevcut faunal bileşenlerin halihazırda gerçekleştirilmekte olan veya gelecek gerçekleştirilmesi planlanan çalışmalardan olumsuz etkilenme risklerini ortadan kaldırmaya veya en aza indirmeye yönelik olarak dikkat edilmesi gereken bazı noktalar aşağıda verilmektedir; 7.1. İşletme sahasınında su birikintilerinin şekillenmesine uygun ortamlar İşletme sahası içerisinde tarafımızdan gerçekleştirilen saha gözlemleri ve habitat incelemeleri esnasında bazı kesimlerde boş kaplar içerisinde, bazı kesimlerde depolanmış boruların üzerini kapatmak amacıyla kullanılan örtülerin çukur kesimlerinde ve şantiye binalarının girişlerinde ayakkabı temizliğine yönelik olarak dizayn edilmiş olan kaplar içerisindeki sular ikiyaşamlılar tarafından yumurta bırakma alanları olarak tercih edilmekte olan ortamlar haline gelmiştir. Bu kesimlere yumurtaların bırakılması sonrasında herhangi bir müdahalede bulunulmasa bile sıcaklık ve yağış koşullarına bağlı olarak bu kesimlerdeki suların buharlaşma riski her zaman için söz konusudur. Bu da çok sayıda ikiyaşamlı bireyinin erginleşemeden ölmesi anlamına gelmektedir. Söz konusu riskler kurbağalar haricinde semenderler için de söz konusu olduğu gözden kaçırılmamalıdır. Bu tip kayıpların önüne geçilebilmesi ancak bu tip kapların gelişigüzel ortamlara bırakılmaması; belli süreler için depolanma zorunluluğu söz konusu ise ters olarak kapatılması; borular üzerindeki örtülerin gergin bir şekilde örtülmesiyle su birikintilerinin, dolayısıyla da yapay yumurta bırakma seçeneklerinin azaltılması veya tamamen ortadan kaldırılması başarılabilir. Bu şekilde alınacak tedbirler yumurtlama ortamı seçeneklerini ortadan kaldırmaya değil bırakılan yumurtaların boşa gitmesini önlemeye yöneliktir. Bu amaca yönelik olarak yapılabilecek bir diğer uygulama da yumurta bırakılan kesimlerin gözetim altına alınması ve yumurtalardan yavru bireyler çıkana kadar desteklenmesidir. 38

39 7.2. Islahı yapılmış Madendere İşletme içerisinde, tünel yakınında ıslahı yapılmış Madendere kanalının farklı yüksekliklere sahip olan kenarları açıktır (Fotoğraf-40). Çeşitli nedenlerle bu kesimlere gelmesi olası yaban hayatı bileşenlerinin çok büyük bir kısmının bu kanala düşebilme riski söz konusudur. Bu kanal boyunca yapılacak 30 cm yüksekliğindeki bir çit ile bu kesimlere gelmesi olası yaban hayatı bileşenlerinin kanal içerisine düşerek yaralanma veya telef olma riski ortadan kaldırılmış olacaktır. Fotoğraf-40.Tahliye kanalı ve akış yönüne göre solda kalan alçak, açık kenarı 7.3. İstiflenmiş Borular İşletme sahası içerisinde bazı kesimlerde, kullanılacakları zamana kadar istiflenmiş veya ihtiyaçtan fazla olması nedeniyle kullanılmayan pek çok borunun bir arada bulunduğu yığınlar belirlenmiştir. Bu işlem özellikle tünel civarında ve kuzey kesimindeki pasa sahasında gözlenmiştir. Bazı yığınların üzerinin örtüler ile kapatılmaya çalışılmasına karşılık boruların her iki ucunun açık olduğu görülmüştür (Fotoğraf-41). 39

40 İkiyaşamlı Yumurtaları Fotoğraf-41. İstiflenmiş borular ve üzerindeki örtüde şekillenmiş su birikintileri Boru yığınları bu haliyle kuşlar, sürüngenler ve küçük vücutlu memeli hayvanlar, hatta kelebekler gibi narin ve nadir formlar başta olmak üzere birçok yabanıl form açısından saklanma, dinlenme, geceleme hatta üreme ortamları olarak kullanılabilme olasılığı meydana getirmektedirler. Bu durumun iki sakıncası vardır. Bunlardan birincisi boruların içerisinde bulunan yaban hayatı bileşenlerinin boruların kullanılabilme olasılığı söz konusu olduğunda ortaya çıkabilecek riskler; ikincisi ise bu borulardan oluşan güvenli barınma alanlarının varlığı nedeniyle işletme sahasının bir çok yaban hayatı bileşeni için güvenli ortamlar haline gelebilmesi riskidir. İstiflenen borular nedeniyle ortaya çıkabilecek risklerin ortadan kaldırılabilmesi için ya uzun süreli istiflemelerden kaçınılmalı ya da istiflenen boruların uçları fiziki engeller ile kapatılmalıdır Doğal Ortamlara Terk Edilmiş Plastik Örtüler İşletme sahası olarak bilinen ve farklı kesimleri bünyesinde barındıran alanlar içerisinde ve sahaya bitişik kesimlerde gerçekleştirilen gözlem ve incelemelerde birkaç noktada nispeten büyük plastik örtülere rastlanmıştır. Bu plastik örtülerin boru veya başka malzemelerin üstünün örtülmesi amacıyla kullanılmış oldukları; uzun sürelerden beri aynı kesimlerde bulundukları; bu haliyle atık konumuna geldikleri görülmüştür. 40

41 Plastikler gibi doğal ortamlarda kendiliğinden toprağa karışması çok uzun süre alabilecek atıkların bulunması yanında bu ortamların birçok yabanıl form açısından barınma alanı olarak tercih edilebilme riski de söz konusudur. İçlerine giren küçük gövdeli yaban hayvanlarının bu örtülere yapılabilecek en küçük müdahalelerde bile zarar görebilme riskleri söz konusu olabilecektir. Bu nedenle bu örtülerin dikkatli bir şekilde kaldırılarak atık depolama alanlarına götürülmesinde ve bu kesimlerde uzun süre bekletilmemesine özen gösterilmelidir Pasa Sahaları Yeraltı maden işletmesinin geliştirilmesi aşamasında çıkan pasa malzemesi işletme sahası içerisinde bulunan sahile doğru, akarsu kıyısında yerleşimlerden uzak bir kesimde kontrollü olarak depolanmıştır. Rehabilitasyonu yapılmış sözkonusu pasa sahasına aktif bir döküm yapılmamaktadır (Fotoğraf-42). Pasa sahasının toprak karışımı mevcut haliyle besin açısından oldukça zayıftır. İnsan eliyle bir katkı olmaksızın doğal süreçler ile zenginleşmesi için uzun sürelere gereksinim olacaktır. Bitkilerin sağlıklı ve güçlü bir şekilde gelişebilmesi açısından uygun hale getirilmesi amacıyla, nebati toprak uygulanması gerekmektedir. Diğer taraftan, işletme tarafından verilen bilgiye göre, maden kapanış döneminde iyi bir uygulama olarak yerüstünde depolanan pasa sahalarının yeraltına taşınması planlanmaktadır. Fotoğraf-42. Güney pasa sahası 41

42 7.6. Toz faktörü İşletme sahası sınırları içerisinde madencilik faaliyeti gerçekleştirilmektedir. Bu süreçte madenden çıkarılan cevher kamyonlarla taşınarak önce depolama sahasına boşaltılmakta, buradan da öğütme ve işleme tesislerine aktarılarak işlenmesine devam edilmektedir. Bu süreçte işletme içerisinde, yoğun malzeme taşınması ve yükleme-boşaltma trafiğinden köken alan ve nispeten bu kesimdeki yolların tamamında toz emisyonları söz konusu olabilmektedir. Bilindiği gibi toz emisyonları hem bitkiler hem de hayvanlar üzerinde olumsuz etkiler meydana getirmektedir. Bitkilerin yaprak ve gövdelerinde birikerek solunum ve transpirasyonu (terleme) engellemekte, böylece bitkilerin sararmasına ve ölmesine neden olabilmektedir. Benzer şekilde lokal fauna bileşenlerini de çeşitli şekillerde olumsuz etkileyebilmektedir. Bu riskin ancak etkili bir mücadele ile çözülebilir. İşletme sahasının bulunduğu kesimlerin yağış ortalaması Türkiye ortalamasından oldukça fazla olan Doğu Karadeniz bölgesi sınırları içerisinde olmasından dolayı tozun en önemli doğal düşmanı olan yağış açısından da şanslıdır. Yağışların yoğunluğu söz konusu toz emisyonlarının etkisiz hale gelmesi açısından oldukça önemlidir. Buna rağmen tozun henüz kaynağındayken bertaraf edilebilmesi risklerin ortadan kalkması sürecinde, ÇBİ tarafından belirli zamanlarda toza karşı etkin bir çalışma yapılmaktadır (Fotoğraf-43, 44). Fotoğraf-43. Cevher kamyonları lastik yıkama tesisi 42