ÖZEL İMALAT SANAYİİNDE VERİMLİLİK VE REKABET GÜCÜ GÖSTERGELERİ ( )

Transkript

1 ÖZEL İMALAT SANAYİİNDE VERİMLİLİK VE REKABET GÜCÜ GÖSTERGELERİ ( ) Danışman T.C.Merkez Bankası 1 Nisan 2005

2 İÇİNDEKİLER 1.Giriş 3 2.İmalat Sanayiinde İhracat, İthalat ve Dış Ticaret Dengesi 3 3.Özel İmalat Sanayiinde Üretim, Kapasite Kullanımı, İstihdam ve Verimlilikteki Gelişmeler 4 a.üretim 4 b.kapasite Kullanım Oranı 5 c.üretimde Çalışanlar ve Çalışılan Saat Endeksi 8 d.verimlilik 10 4.Özel İmalat Sanayiinde Rekabet Gücü Göstergeleri 12 a.reel Efektif Döviz Kuru 13 b.birim İşgücü Maliyetleri 13 c.ihracat Kar Marjı 18 d.nispi Enerji Fiyatları 19 e.nispi İthalat Fiyatları 20 f.finansman Maliyetleri 21 5.Sonuç ve Değerlendirme 22 KAYNAKLAR 24 2

3 1. Giriş : 1 Son dönemlerde, Türk lirasının değer kazanması ve bu eğilimin sürdürülebilirliği temel tartışma konularından birisini oluşturmaktadır. Özellikle, ihracattaki artış eğiliminin devam etmesi, dikkatleri imalat sanayiindeki verimlilik artışlarına yöneltmiştir. Türk lirasının değer kazanmasının ortaya çıkardığı rekabet dezavantajını, verimlilik artışı ve reel ücretlerdeki gerilemenin telafi ettiği ileri sürülmektedir. Ayrıca, yurtiçi enerji fiyatlarındaki düşüş ve finansman maliyetlerindeki gerilemenin de, rekabet gücünü olumlu etkilediği belirtilmektedir. Kamuoyundaki tartışma ve yorumların daha sağlıklı bazda yapılmasına yardımcı olmak amacıyla, bu çalışmada, döneminde özel imalat sanayi genelinde ve alt sektörler bazında çeşitli rekabet gücü göstergelerindeki gelişmeler incelenecektir. Çalışmada, Devlet İstatistik Enstitüsü tarafından yayınlanan, üretim, kapasite kullanımı, üretimde çalışanlar ve çalışılan saat, ücret, fiyat ve ilgili diğer endeksler kullanılarak, özel imalat sanayii genelinde ve üretim ve ihracat açısından önemli dokuz alt sektörde, verimlilik artışı, verimlilik artışının kaynakları ile çeşitli rekabet gücü göstergeleri incelenmeye çalışılacaktır. Endekslerdeki mevsimlik hareketleri gidermek amacıyla, 1997=100 bazlı yıllıklandırılmış seriler kullanılmıştır. Ancak, yıllıklandırılmış seriler, üçer aylık dönemsel dalgalanmaları yumuşattığından, son dönemlerde hakim olan eğilimlerin de izlenmesini güçleştirmektedir. 2. İmalat Sanayiinde İhracat, İthalat ve Dış Ticaret Dengesi : Bu çalışmadaki değerlendirmeler, özel imalat sanayi üretiminde yaklaşık 2/3 oranında paya sahip olan, dokuz alt sektör bazında yapılacaktır. Bunlar, sırasıyla, gıda+içecek, tekstil, giyim, ana metal, metal eşya, makina-techizat, elektrikli makinalar, radyo+tv+haberleşme cihazları ve taşıt araçları sektörleridir. Dış ticaret verileri kamu ve özel kesim ayrımında olmadığından, ihracat ve ithalata ilişkin değerlendirmelerde sektörün toplam büyüklükleri kullanılacaktır. Dokuz alt sektörün, 2004 yılında toplam imalat sanayi ihracatı içindeki payı yüzde 78.7, ithalatı içindeki payı ise yüzde 60.7 dir. Tablo : 1 İmalat Sanayi İhracatı, İthalatı ve Dış Ticaret Dengesi (ISIC Rev.3, Milyon Dolar) İhracat İthalat Dış Ticaret Dengesi Top.İmalat San Gıda ve İçecek Tekstil Giyim Ana Metal Metal Eşya Makina Elektrikli Makina Radyo+TV+Hab Taşıt Araçları Diğer Sektörler Kaynak: DİE, Dış Ticaret İstatistikleri yılında, toplam imalat sanayi ihracatı yüzde 33.9, ithalatı yüzde 44.2 oranında artmış ve sektörün dış ticaret açığı 11.3 milyar dolardan 20.9 milyar dolara yükselmiştir. Gıda+içecek, tekstil, giyim ve metal eşya sektörlerinde dış ticaret fazlası sağlanırken, başta 1 Bu çalışmada yer alan görüşler yazarına aittir. Türkiye Comhuriyeti Merkez Bankasının görüşlerini yansıtmaz. 3

4 makina ve ana metal olmak üzere diğer sektörlerde dış ticaret açığı verilmiştir. İmalat sanayi genelinde, ihracatın ithalatı karşılama oranı, 2003 yılında yüzde 79.7 iken, 2004 yılında yüzde 74.0 a gerilemiştir yılında taşıt araçları ve diğer sektör grubunda dış ticaret dengesinde bozulma ve sektör ihracatının ithalatını karşılama oranında gerileme yaşanmıştır. İhracatın ithalatı karşılama oranı, taşıt araçları sektöründe yüzde 84.8 den yüzde 74.7 ye, diğer sektör grubunda ise yüzde 42.8 den yüzde 40.1 e gerilemiştir. 3. Özel İmalat Sanayiinde Üretim, Kapasite Kullanımı, İstihdam ve Verimlilikteki Gelişmeler : a. Üretim : Yıllıklandırılmış özel imalat sanayi üretim endeksi (1997=100), Rusya krizi ile birlikte 1998 yılı üçüncü çeyreğinden itibaren gerileme sürecine girmiş ve eğilimini 1999 yılı son çeyreğine kadar sürdürmüştür yılı son çeyreğinden itibaren artmaya başlayan üretim endeksi, döviz kuruna dayalı programın uygulandığı 2000 yılı boyunca hızlı bir artış sürecine girmiştir Kasım ve 2001 Şubat krizlerinin etkisiyle, özel imalat sanayi üretimi tekrar gerileme göstermiştir. Özel imalat sanayiinde üretim, 2002 yılı birinci çeyreğinden itibaren hızlanmaya başlamış ve bu eğilim 2003 ve 2004 yıllarında gittikçe güçlenmiştir. 140 Özel İm alat Sanayi Üretim Endeksi (1997=100)Yıllıklandırılm Üretim Endeksi Bu gelişmelerin etkisiyle, özel imalat sanayi üretimi döneminde yılda ortalama yüzde 3.9 oranında artış göstermiş ve üretim endeksi e yükselmiştir yılında yüzde 11.0 olan üretim artışı, 2004 yılında da yüksek seviyesini korumuş ve yüzde 12.7 oranında gerçekleşmiştir. Özel imalat sanayi genelinde gözlenen bu eğilim, alt sektörler itibariyle önemli farklılıklar göstermektedir. Üretim açısından performansı en iyi olan sektörler, sırasıyla, radyo+tv+haberleşme cihazları, taşıt araçları, makina ve ana metal sanayiidir döneminde, ortalama yıllık üretim artışları, bu sektörlerde, sırasıyla, yüzde 20.9, yüzde 9.0, yüzde 6.1 ve yüzde 5.7 olarak gerçekleşmiştir. Metal eşya ve elektrikli makinalar sektörlerinde üretimde gerileme gözlenmiş ve üretim endeksleri 1997 yılı seviyelerinin altında kalmıştır yılında tüm sektörlerde üretim artışı gözlenirken, 2004 yılında tekstil ve elektrikli makinalar sektörlerinde üretimde gerileme meydana gelmiştir. Üretim artışı, gıda+içecek ve giyim sektörlerinde çok sınırlı kalırken, taşıt araçları, radyo+tv+haberleşme cihazları, makina ve ana metal sektörlerinde yüksek oranlara ulaşmıştır. 4

5 Tablo : 2 Özel İmalat Sanayi Üretim Endeksi (1997=100) Ort.Yıllık Artış(%) Top.İmalat San Gıda ve İçecek Tekstil Giyim Ana Metal Metal Eşya Makina Elektrikli Makina Radyo+TV+Hab Taşıt Araçları Kaynak: DİE ve kendi hesaplamalarımız. Krizler, toplam özel imalat sanayiinde ve alt sektörlerde ciddi üretim dalgalanmaları yaratmıştır. Yıllıklandırılmış özel imalat sanayi üretim endeksi, Rusya krizi ve 1999 yılındaki deprem sırasında 5 çeyrek, 2000 Kasım ve 2001 Şubat krizleri döneminde ise 4 çeyrek boyunca 1997 yılı seviyesinin altında kalmıştır. Taşıt araçları sektörü, kriz dönemlerinde en fazla üretim kaybının gözlendiği sektör olmuş, geleneksel ihracat sektörleri olan tekstil ve giyim sektörlerindeki üretim kayıpları ise sınırlı kalmıştır. Krizden çıkış dönemlerinde de tersine bir eğilim gözlenmiş, giyim ve tekstil sektörlerinde üretim daha düşük oranda artarken, taşıt araçları sektöründe önemli ölçüde hızlanmıştır. İncelenen sektörler içinde, küçük ve orta ölçekli firmaların yaygın olduğu metal eşya sektörü ile elektrikli makinalar sektöründe, endeksin seviyesi dikkate alındığında, üretimle ilgili olumsuzlukların devam ettiği anlaşılmaktadır. Makina imalat sektörü ve taşıt araçları sektöründe 2003 ve 2004 yılındaki olumlu performans, üretim endekslerinin 1997 yılı seviyesinin üzerine çıkmasını sağlamıştır. Tekstil, Giyim ve Taşıt Araçları Üretim Endeksi (1997=100) Yıllıklandırılmış Tekstil Giyim Taşıt Araçları b. Kapasite Kullanım Oranı : Özel imalat sanayiinde, 1997 yılında yüzde 78.6 olan kapasite kullanım oranı ( üretim değerleri ile ağırlıklandırılmış), 1999 ve 2001 yıllarında önemli ölçüde geriledikten sonra, 2003 yılında yüzde 75.9 a, 2004 yılında ise yüzde 79.8 e yükselmiştir yılında kapasite kullanım 5

6 oranları, radyo+tv+haberleşme cihazları ve taşıt araçları sektörlerinde 1997 yılı oranının üzerine çıkarken, diğer sektörlerde 1997 seviyesinde veya altında kalmıştır. Tablo : 3 Özel İmalat Sanayiinde Kapasite Kullanım Oranı (Yüzde) Top.İmalat San Gıda ve İçecek Tekstil Giyim Ana Metal Metal Eşya Makina Elektrikli Makina Radyo+TV+Hab Taşıt Araçları Kaynak: DİE ve kendi hesaplamalarımız. Üretim endeksi ile kapasite kullanım oranları karşılaştırıldığında ilginç sonuçlara ulaşılmaktadır. Yıllıklandırılmış üretim endeksinin 2004 yılı dördüncü çeyreği itibariyle ulaştığı seviye, sadece metal eşya ve elektrikli makinalar sektörlerinde 1997 yılı seviyesinin altında iken, kapasite kullanım oranı gıda ve içecek, tekstil, metal eşya, makina ve elektrikli makinalar sektörlerinde 1997 yılı seviyesinin gerisinde kalmıştır. Bu durum, döneminde özel imalat sanayi genelinde ve alt sektörlerde ilave kapasitelerin yaratıldığına işaret etmektedir. 140 Özel imalat Sanayii Üretim Endeksi ve Kapasite Kullanım Oranı- Yıllıklandırılmış Üretim Endeksi KKO Yatırım malı ithalatı ve özel kesim imalat sanayi yatırımlarına ilişkin veriler incelendiğinde, döneminde, 1999, 2001 ve 2002 yılları hariç önemli yatırımların yapıldığı görülmektedir. Bu dönemde, ekonominin genelinde yatırım malı ithalatı toplamı 85.9 milyar dolar, özel imalat sanayi yatırım toplamı ise 72.3 milyar dolar olmuştur. Yatırım teşvik belgelerinin sektörel dağılımından, dokuma-giyim, taşıt araçları, makina ve ana metal sanayiinde önemli yatırımların yapıldığı anlaşılmaktadır. 6

7 Tablo : 4- Yatırım Malı İthalatı ve Özel İmalat Sanayi Yatırımları (Milyon Dolar) Yatırım Malı İthalatı Özel İmalat Sanayi Yatırımları Milyon Dolar Top.İthalattaki Payı (%) Milyon Dolar Top.Özel Yatırımlardaki Payı(%) (*) TOPLAM (*)Tahmin. Kaynak:DİE ve DPT. Özel imalat sanayi genelinde ve alt sektörlerde, kapasite artışlarını belirleyebilmek için birim kapasite başına üretimdeki gelişmeler incelenmiştir. Birim kapasite başına üretim, yıllıklandırılmış üretim endeksinin yıllıklandırılmış kapasite kullanım oranına bölünmesi ile elde edilmiştir. Birim kapasite başına üretimdeki artışın, sektörde yenileme, tevsii ve yeni yatırımlar nedeniyle kapasite artışından veya üretim organizasyonunda yapılan düzenlemelerden kaynaklandığı, birim kapasite başına üretimdeki azalışın ise sektördeki firmaların küçülmesinden, kapanmasından veya üretim organizasyonundaki değişiklikten kaynaklandığı düşünülmektedir. 240 Birim Kapasite Başına Üretim Özel İmalat Tekstil Giyim Ana Metal Taşıt döneminde, özel imalat sanayi genelinde birim kapasite başına üretim yüzde 29.1 oranında artmıştır. Belirgin artış, 2002 yılı üçüncü çeyreğinde başlamış ve döneminde hız kazanmıştır. Birim kapasite başına üretimin arttığı sektörlerin başında, radyo+tv+haberleşme (yüzde 229.2), makina (yüzde 52.7), taşıt araçları (yüzde 47.5), ana metal sanayi (yüzde 46.0) ve gıda+içecek (yüzde 19.8) sektörleri gelmektedir. Metal eşya ve elektrikli makinalar sektörlerinde birim kapasite başına üretim gerilerken, geleneksel ihracat sektörlerinden tekstilde yüzde 10.6, giyim sektöründe ise yüzde 14.4 artmıştır. Birim kapasite başına üretim, giyim sektöründe 2001 yılı üçüncü çeyreğinden itibaren, tekstil sektöründe ise 7

8 2003 yılı başından itibaren durağanlık göstermektedir. Ana metal sanayiinde 2001 yılı ilk çeyreğinde, radyo+tv+haberleşme cihazları sektöründe 2001 yılı üçüncü çeyreğinde belirginleşen artış, taşıt araçları sektöründe ticari taşıt üretiminde yeni kapasitelerin devreye girmesi ve ihracatın hızlanmasıyla 2002 yılı üçüncü çeyreğinden itibaren ivme kazanmıştır. Makina sanayiinde ise, birim kapasite başına üretimdeki artış 2002 yılı son çeyreğinden itibaren belirginleşmiştir. c. Üretimde Çalışanlar ve Çalışılan Saat Endeksi : Özel imalat sanayi üretim endeksi (1997=100), döneminde yüzde 31.1 oranında artarak e yükselirken, üretimde çalışanlar endeksi, bu dönemde yüzde 9.9 oranında gerilemiş ve.1 olarak gerçekleşmiştir. Bu dönemde, radyo+tv+haberleşme, taşıt araçları ve makina sanayiinde üretimde çalışanlar sayısı, sırasıyla, yüzde 59.5, yüzde 32.4 ve yüzde 9.2 oranında artmıştır. Metal eşya, elektrikli makinalar, gıda ve içecek, tekstil ve giyim sanayiinde üretimde çalışanlar sayısı ortalamanın üzerinde düşüş göstermiştir. Ancak, döneminde tekstil, giyim, elektrikli makinalar ve gıda+içecek sektörleri hariç diğer sektörlerde üretimde çalışan sayısında önemli bir artış gözlenmektedir. Tablo : 5 Özel İmalat Sanayiinde Çalışanlar ve Çalışılan Saat Endeksi (1997=100) Üretimde Çalışanlar Endeksi Top.İmalat San Gıda ve İçecek Tekstil Giyim Ana Metal Metal Eşya Makina Elektrikli Makina Radyo+TV+Hab Taşıt Araçları Üretimde Çalışılan Saat Endeksi Top.İmalat San Kaynak: DİE ve kendi hesaplamalarımız. Üretim endeksi, birim kapasite başına üretim ve üretimde çalışanlar endeksi dikkate alındığında, özel imalat sanayiinde firmaların sermaye ve teknoloji yoğun yatırımlara ağırlık verdikleri görülmektedir döneminde, Rusya krizi, deprem felaketi, Kasım ve Şubat krizleri üretimde ciddi daralmalara neden olurken, döneminde işgücü maliyetlerindeki yükselme özel imalat sanayiinde firmaları işgücünden tasarruf etmeye yönlendirmiştir. Özellikle, döneminde sektörlerin çıktı fiyatlarına göre ücret seviyesinin yüksek kalması pek çok sektörde istihdam hacmini olumsuz etkilemiştir. Ayrıca 2001 krizi, çok sayıda firmanın kapanmasına ve küçülmesine neden olduğundan istihdam hacmindeki daralmayı da hızlandırmıştır. Türkiye de sosyal güvenlik kesintilerinin yüksekliği ve çalışma hayatına ilişkin bazı düzenlemeler de, firmaların taşeron kullanımını yaygınlaştırarak imalat sanayi istihdamını olumsuz etkilemektedir döneminde, özel imalat sanayiinde üretimin tekstil, giyim ve metal eşya gibi emek yoğun sektörlerden, radyo+tv+haberleşme cihazları, taşıt araçları ve makina gibi sermaye yoğun sektörlere kaydığı görülmektedir. Bu eğilim, özel imalat sanayiinde teknolojik gelişme ve rekabet gücünü olumlu etkilemiş, ancak sektörün istihdam yaratma kapasitesini sınırlandırmıştır. 8

9 Özel İmalat Sanayiinde Üretim ve Üretimde Çalışanlar Endeksi (1997=100)-Yıllıklandırılmış Üretim Çalışanlar Üretimde çalışanlar endeksinde olduğu gibi üretimde çalışılan saat endeksi de döneminde, radyo+tv+haberleşme cihazları, taşıt araçları ve makina sanayii sektörü dışında tüm sektörlerde gerileme göstermiştir. Firmalar üretimin daralma ve genişleme dönemlerinde, öncelikli olarak istihdam hacmini değiştirmek yerine üretimde çalışılan saati ayarlama yoluna gitmektedirler. İşgücü niteliğinin ve örgütlenme seviyesinin yüksek olduğu taşıt araçları sektöründe bu eğilim belirginlik kazanmaktadır. Gerek 1999 gerek 2001 yılındaki ekonomik daralma sırasında, taşıt araçları sanayiinde faliyet gösteren firmalar, kısa dönemde istihdamı azaltmak yerine, çalışanlarına ücretli veya ücretsiz izin vererek çalışılan saati azaltmayı tercih etmişlerdir. Genişleme dönemleri ve geleceğe yönelik iyimserliğin arttığı dönemlerde ise, istihdam hacmi çalışılan saatten daha hızlı tepki vermektedir. İşgücü kalitesindeki yüksekliğin ve ön eğitim ihtiyacının, taşıt araçları sanayiindeki bu davranışta etkili olduğu düşünülmektedir Taşıt Araçları Sanayiinde Üretimde Çalışanlar ve Çalışılan Saat Endeksi (1997=100) Yıllıklandırılmış Çalışanlar Çalışılan Saat 9

10 d. Verimlilik : döneminde, özel imalat sanayiinde gerek üretimde çalışan kişi başına gerek üretimde çalışılan saat başına verimlilik önemli ölçüde artış göstermiştir. Bu dönemde, çalışan kişi başına verimlilik yüzde 45.5, çalışılan saat başına verimlilik ise yüzde 47.2 oranında artmıştır. En yüksek verimlilik artışı, radyo+tv+haberleşme cihazları (yüzde 120.0), ana metal sanayi (yüzde 50.2) ve giyim (yüzde 41.4) sektörlerinde gerçekleşmiştir. En düşük verimlilik artışının gerçekleştiği sektörler ise, elektrikli makinalar (yüzde 10.3) ve metal eşya (yüzde 14.1) sektörleri olmuştur. Tablo : 6 Özel İmalat Sanayiinde Çalışan Başına ve Çalışılan Saat Başına Verimlilik (1997=100) Üretimde Çalışılan Saat Başına Verimlilik Top.İmalat San Gıda ve İçecek Tekstil Giyim Ana Metal Metal Eşya Makina Elektrikli Makina Radyo+TV+Hab Taşıt Araçları Üretimde Çalışan Başına Verimlilik Top.İmalat San Kaynak: DİE ve kendi hesaplamalarımız. Özel imalat sanayiinde verimlilikteki artış özellikle 2000 yılında belirginleşmiştir yılında, döviz kuruna dayalı istikrar programının uygulanması, firmaların fiyatlandırma davranışlarını sınırlandırmış ve verimlilik artışını ön plana çıkarmıştır. Ayrıca, döneminde ücret seviyesinin yüksekliğinin, firmaları işgücü tasarrufuna yöneltmesi de verimlilik artışına katkıda bulunmuştur. Özellikle, tekstil ve giyim gibi ihracat ağırlıklı sektörlerde bu eğilim daha belirgin olarak gözlenmiştir yılı sonrası verimlilik artışının hızlandığı sektörlerin başında ana metal ve makina sanayii sektörleri gelmektedir. Bu iki sektörde verimlilik düzenli olarak artış göstermiştir. 150 Özel İmalat Sanayiinde Üretim ve Çalışılan Saat Başına Verimlilik (1997=100) Yıllıklandırılmış Üretim Saat Başına Verimlilik 10

11 Özel imalat sanayi genelinde ve alt sektörlerin çoğunda, döneminde çalışılan saat başına verimlilik düzenli bir artış göstermiştir. Ancak, taşıt araçları sanayiinde verimlilik, diğer sektörlerden farklı olarak, sektör üretimindeki dalgalanmaya paralel hareket etmiş ve kriz dönemlerinde hızla gerilemiştir. 1 Taşıt Araçları Sanayiinde Üretim ve Çalışılan Saat Başına Verimlilik (1997=100) Yıllıklandırılmış Üretim Saat Başına Verimlilik Bu durum, önceki bölümlerde de belirtildiği gibi, taşıt araçları sektöründeki istihdamın yapısından ve esnekliğinin sınırlı olmasından kaynaklanmaktadır. Taşıt araçları sanayiinde, yeni modellerin üretimi için Türkiye nin üretim üssü seçilmesi ve bu modellerin ağırlıklı olarak ihracata yönelik olması, üretimin kalite ve standardı açısından kalifiye işgücü kullanımını öncelikli hale getirmiştir. Özellikle belirli model ve markalarda, uluslararası piyasalar için üretim yapılması üretimin yapısını önemli ölçüde değiştirmiş ve bu değişim iç talepteki dalgalanmalara bağlı üretim devrelerine göre istihdamın ayarlanma imkanını sınırlandırmıştır yılı ortasından itibaren üretimde çalışan sayısında da hızlı bir artış eğilimi yaşanmış ve bu durum üretim ile çalışılan saat başına verimlilik arasında önceki dönemlerde gözlenmeyen bir farklılığa neden olmuştur. Özel imalat sanayiinde, uluslararası pazarlara yönelik üretimin artması ve dış rekabetin yoğunlaşması, verimlilik artışını firmalar açısından temel bir unsur haline getirmiştir döneminde, özel imalat sanayi genelinde ve pek çok alt sektörde önemli kapasite genişlemesinin olduğu ve birim kapasite başına üretimin arttığı görülmektedir. Gerek kişi başına gerek çalışılan saat başına verimlilikteki bu artış, üretimin gittikçe sermaye yoğun hale geldiğine ve işgücünden tasarruf eğiliminin arttığına işaret etmektedir. İmalat sanayiinde verimlilik artışı ekonomide iki farklı etki ortaya çıkarmaktadır. Verimlilik artışının ilk etkisi, firmaların rekabet güçlerini artırması, ekonomik büyüme ve refahın daha kalıcı olmasını sağlaması ve enflasyondaki düşüşü destekleyici nitelikte olmasıdır. İkinci etki ise, verimlilikteki artışın ağırlıklı olarak işgücünden tasarrufla sağlanması durumunda, imalat sanayi sektörünün istihdam yaratma kapasitesinin azaldığına ve ekonomide işsizlik sorununun çözümüne katkısının sınırlandığına işaret etmektedir. 11

12 Özel İmalat Sanayiinde Birim Üretim Başına Çalışan Kişi (1997=100) Yıllıklandırılmış Özel İmalat Tekstil Giyim Ana Metal Gıda+İçecek döneminde sağlanan verimlilik artışı, firmaların yurtiçinde ve yurt dışında rekabet imkanlarını güçlendirmiş ve enflasyondaki düşüş sürecine önemli katkılarda bulunmuştur. Verimlilik artışının ikinci etkisini inceleyebilmek için birim üretim başına çalışan kişi endeksi oluşturulmuştur. Birim üretim başına çalışan kişi endeksi, 1997=100 bazlı yıllıklandırılmış üretimde çalışan kişi endeksinin, yine aynı bazlı yıllıklandırılmış üretim endeksine oranı olarak tanımlanmıştır. Birim üretim başına çalışan kişi endeksi incelendiğinde, endeksin özel imalat sanayi genelinde, döneminde yüzde 31.3 oranında azaldığı görülmektedir. En yüksek azalış, radyo+tv+haberleşme cihazları (yüzde 57.9), ana metal (yüzde 34.1) ve giyim (yüzde 28.5) sektörlerinde, en düşük azalışlar ise metal eşya (yüzde 10.6) ve elektrikli makinalar (yüzde 6.4) sektörlerinde gerçekleşmiştir. Giyim sektöründe, birim üretim başına çalışan kişi endeksinde Asya Krizi sonrasında başlayan azalış, 2001 yılı üçüncü çeyreğinden itibaren artış eğilimine dönmüş ve bu eğilim 2003 yılı ilk yarısında güçlenmiş, ancak 2004 yılında hızlı bir gerileme göstermiştir. Özel imalat sanayi genelinde ise, birim üretim başına çalışan kişi endeksindeki azalış 1999 yılı ortalarından itibaren belirginleşmiş ve azalış eğilimi döneminde de devam etmiştir. Bu gelişmede, 1998 yılı Ağustos ayındaki Rusya krizi sonrası ekonominin daralma sürecine girmesi, döneminde ücret seviyesinin yüksekliği ve 2001 krizinin etkisiyle iç talepteki yetersizlik etkili olmuştur. Birim üretim başına çalışan kişi endeksindeki azalış, özel imalat sanayi genelinde ve alt sektörlerde istihdam yaratma kapasitesinin gerilediğini göstermektedir. Bu durum, tarım sektöründeki mevcut işgücü fazlasının zaman içinde azaltılması gerçeği ile birlikte değerlendirildiğinde, kentlerde işsizlik oranlarını düşürmenin gittikçe zorlaşacağına ve reel ücretlerin baskı altında kalacağına işaret etmektedir. Ancak, doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının ivme kazanması ile birlikte, imalat, turizm ve diğer hizmet sektörlerinde önemli ilave kapasitelerin yaratılması, istihdam ve işsizlik sorununun çözümüne katkıda bulunabilecektir. 4. Özel İmalat Sanayiinde Rekabet Gücü Göstergeleri : Rekabet gücü göstergeleri olarak, reel efektif döviz kuru, birim işgücü maliyetleri ve ihracat kar marjı kullanılacaktır. Ayrıca, enerji fiyatları ve ithalat fiyatları ile sektörlerin çıktı fiyatları arasındaki nispi fiyat gelişimi incelenecek ve finansman maliyetlerine gösterge olabilecek bazı faiz oranlarına ilişkin bilgi verilecektir. 12

13 a. Reel Efektif Döviz Kuru: Merkez Bankası tarafından hesaplanan 1995=100 bazlı reel efektif döviz kuru endeksine göre, Türk lirası, 2001 Şubat krizine kadar genelde değer kazanma eğiliminde olmuş, Şubat krizi ile birlikte önemli ölçüde değer kaybetmiştir yılı sonlarından itibaren, Türk lirası tekrar değerlenmeye başlamış ve bu eğilim 2002 yılı ortalarına kadar devam etmiştir yılı üçüncü çeyreğinde önemli oranda değer kaybeden Türk lirası, yılın son çeyreğinde güçlenmeye başlamış ve bu eğilim hemen, hemen kesintisiz olarak 2003 yılı son çeyreğine kadar sürmüştür. Türk lirası, 2003 yılı son çeyreğinde tekrar değer kaybetmiştir yılı ilk dört ayında önemli ölçüde değer kazanan Türk lirası Mayıs ayında hızla değer kaybetmiş ve yılın kalan aylarında tekrar değerlenme sürecine girmiştir döneminde Türk lirası, TEFE bazlı endekse göre yüzde 23.5, TÜFE bazlı endekse göre ise yüzde 31.2 oranında değer kazanmıştır. Reel Efektif Döviz Kuru Endeksi (1995=100) TEFE-Bazlı TÜFE-Bazlı Dalgalı kur rejiminin uygulanmaya başlandığı 2001 yılı Mart ayından itibaren, reel kurlarda da ciddi dalgalanmalar gözlenmiştir. Şubat krizi sonrası iç borç stokundaki aşırı artış, borçların sürdürülebilirliği sorununu uzun süre gündemde tutmuş ve bu durum iç politik tartışmalar, seçim ve Irak savaşı gibi olayların hızla döviz kurlarına yansımasına neden olarak, reel kurlarda da aşırı dalgalanmaya yol açmıştır. Yıllık ortalama endeks değerleri kullanıldığında, Türk llirası TEFE bazlı endekse göre, 2001 yılında yüzde 14.0 oranında değer kaybettikten sonra, 2002, 2003 ve 2004 yıllarında, sırasıyla, yüzde 18.5, yüzde 8.8 ve yüzde 4.5 oranında değer kazanmış ve 2000 yılı seviyesinin üzerine çıkmıştır. TÜFE bazlı endekse göre, Türk lirası, 2001 yılında yüzde 17.6 oranında değer kaybetmiş, 2002, 2003 ve 2004 yıllarında, sırasıyla, yüzde 11.4, yüzde 8.9 ve yüzde 5.1 oranında değer kazanmış ve aşırı değerli hale geldiği 2000 yılı seviyesini geçmiştir. Reel efektif döviz kuru hareketleri incelendiğinde, ekonomi genelinde rekabet gücünde bir azalış olduğu gözlenmektedir. Özellikle TÜFE bazlı endeksteki yükseliş, ithalatın yurtiçi üretimi ikame etme açısından risk yaratma potansiyelinin arttığına işaret etmektedir. b. Birim İşgücü Maliyetleri : İşgücü maliyetlerindeki değişmeler, sermaye maliyeti ile birlikte, firmaların uluslararası piyasalardaki rekabet güçleri açısından önemli bir unsur olmaktadır. Bilindiği gibi, mevcut veriler çerçevesinde, ekonomi genelinde ve sektörler itibariyle sermaye maliyetini hesaplamak 13

14 ve güncel olarak takip etme imkanı bulunmamaktadır. Bu nedenle, rekabet gücündeki gelişmeler genelde birim işgücü maliyetlerindeki değişimler incelenerek yapılmaktadır. İşgücü kullanımı, teknolojik gelişme ve üretim organizasyonunda yapılan düzenlemelerle, zaman içinde değişmekte ve değişim alt sektörler itibariyle de önemli ölçüde farklılık gösterebilmektedir. Ancak, işgücü kullanımdaki değişimin nihai amacı, üretimde verimliliği ve firmanın rekabet gücünü artırmaktır. Birim işgücü maliyeti endeksi şu şekilde tanımlanmıştır; Birim İşgücü Maliyeti = Çalışılan Saat Başına Nominal Ücret / (Üretim / Üretimde Çalışılan Saat) / (Fiyat Endeksi) Yukarıdaki formülde, çalışan kişi başına ücret ve üretimde çalışan kişi yerine, işgücü maliyetindeki değişimleri konjonktürel olarak daha iyi yansıtması açısından, çalışılan saat başına ücret ve üretimde çalışılan saat kullanılmıştır. Formülde yer alan fiyat endeksi için, bu çalışmada üç farklı seçenek kullanılacaktır. Bunlar, ABD doları endeksi, döviz kuru sepeti endeksi (1 Dolar+0.77 Euro) ve ilgili sektörün çıktı fiyat endeksidir. Sektörün çıktı fiyat endeksi için, TEFE özel imalat sanayi geneli ve ilgili alt sektör endeksi kullanılmıştır. Özel İmalat Sanayiinde Birim İşgücü Maliyeti (1997=100) Yıllıklandırılmış Dolar Bazlı Sepet Bazlı Sektör Fiyatı Bazlı döneminde artış gösteren birim işgücü maliyetleri, 2000 yılından itibaren azalış trendine girmiş ve 2001 yılı Şubat krizinin etkisiyle 2002 yılı ortalarına kadar hızla gerilemiştir. Türk lirasının değer kazanmasının etkisiyle, dolar ve döviz kuru sepeti bazlı birim işgücü maliyeti endeksleri 2002 yılı ortalarından itibaren artış gösterirken, sektör fiyatı bazlı birim işgücü maliyeti endeksi döneminde de azalış eğilimini sürdürmüştür döneminde, dolar bazlı endeks yüzde 5.0, döviz kuru sepeti bazlı endeks yüzde 9.5 ve sektör fiyatı bazlı endeks yüzde 29.9 oranında gerileme göstermiştir yılı son çeyreği itibariyle, yıllıklandırılmış birim işgücü maliyeti endeksinin gelmiş olduğu düzey, özel imalat sanayiinde rekabet avantajının halen korunduğunu göstermektedir. Ancak, 2001 yılı sonrasında, dolar ve döviz kuru sepeti bazlı birim işgücü maliyeti endeksi, sırasıyla, yüzde 38.7 ve yüzde 19.6 oranında artış göstermiştir. Türk lirasının değer kazanma eğiliminin halen devam ettiği dikkate alınırsa, özellikle dolar cinsi ihracat ve yerli üretim açısından rekabet gücündeki avantajın hızla gerilediği anlaşılmaktadır yılından itibaren uluslararası piyasalarda dolar-euro paritesindeki hızlı değişim ve ihracat gelirlerimizin yaklaşık yüzde 50 sinin euro cinsinden olması nedeniyle, döviz kuru sepeti bazlı birim işgücü maliyeti endeksinin analiz açısından daha uygun olduğu düşünülmektedir. Ayrıca, sektör fiyatı bazlı birim işgücü maliyeti endeksinin de, sektörün reel işçilik maliyetlerini yansıtması açısından, dikkatle takip edilmesi gereken bir gösterge olduğuna inanılmaktadır. 14

15 Tablo : 7 Özel İmalat Sanayiinde Birim İşgücü Maliyeti Endeksi (1997=100) Dolar Bazlı Top.İmalat San ,3 101,6 68,5 71, Döviz Kuru Sepeti (1 Dolar+0.77 Euro) Bazlı Top.İmalat San Gıda ve İçecek Tekstil Giyim Ana Metal Metal Eşya Makina Elektrikli Makina Radyo+TV+Hab Taşıt Araçları Sektör Fiyatı Bazlı Top.İmalat San Gıda ve İçecek Tekstil Giyim Ana Metal Metal Eşya Makina Elektrikli Makina Radyo+TV+Hab Taşıt Araçları Kaynak: DİE, TCMB ve kendi hesaplamalarımız. Özel imalat sanayi alt sektörlerinde, verimlilik ve ücret düzeylerinin farklı olması birim işgücü maliyeti endekslerinin de önemli ölçüde farklılaşmasına neden olmaktadır yılı itibariyle, döviz kuru sepeti bazlı endeks, radyo+tv+haberleşme cihazları, ana metal, giyim ve taşıt araçları sektörlerinde 1997 yılı seviyesinin altında iken, diğer sektörlerde 1997 yılı seviyesinin üstüne çıkmıştır yılında taşıt araçları ve makina sanayi hariç tüm sektörlerde döviz kuru sepeti bazlı birim işgücü maliyeti artış göstermiştir. Radyo+TV+haberleşme cihazları sektöründe birim ücretler bir önceki yıl seviyesinde kalmıştır. Özel İmalat Sanayiinde Birim İşgücü Maliyeti (Döviz Kuru Sepetine Göre) (1997=100) Yıllıklandırılmış Özel İmalat Tekstil Giyim Ana Metal Taşıt Araçları 15

16 Birim işgücü maliyetlerindeki değişimi analiz edebilmek için alt bileşenlerinin incelenmesinde yarar görülmektedir. Bilindiği gibi, birim işgücü maliyeti, çalışılan saat başına nominal ücret, çalışılan saat başına işgücü verimliliği ve döviz kuru sepetindeki değişimden etkilenmektedir (Tablo:7) döneminde, işgücü verimliliği özel imalat sanayi genelinde yılda ortalama yüzde 7.9 oranında artmıştır. Bu dönemde, yıllık ortalama üretim artışı yüzde 12.1 iken, üretimde çalışılan saatteki artış ise yüzde 3.8 olarak gerçekleşmiştir. Üretimde çalışan kişi sayısındaki yıllık ortalama artış ise yüzde 3.0 dır. Görüldüğü gibi, işgücü verimliliğindeki artış, üretim artışının istihdam artışına göre daha yüksek olmasından kaynaklanmıştır. Son üç yılda çalışılan saat başına nominal ücret artışı döviz kuru sepetindeki artışın önemli ölçüde üzerinde bulunmaktadır. Bu eğilim, işgücü verimliliğindeki yüksek artışa rağmen, birim işgücü maliyetinin artmasına neden olmuştur. Ancak, çalışılan saat başına reel ücret (TÜFE bazlı) gelişimi incelendiğinde, döneminde yıllık ortalama reel ücret artışının sadece yüzde1.0 olduğu görülmektedir. Sınırlı reel ücret artışı ve işgücü verimliliğindeki yüksek artışlar dikkate alındığında, son üç yılda birim işgücü maliyetlerindeki yükselmenin temel kaynağının Türk lirasının döviz kuru sepetine karşı değerlenmesi olduğu anlaşılmaktadır. Özel imalat sanayi genelinde ve çoğu alt sektörlerde, 2001 yılı sonrasında birim işgücü maliyeti endeksi yükselirken, taşıt araçları sanayiinde endeks değeri 2001 yılı seviyesinin altında kalmış, radyo+tv+haberleşme cihazları, makina ve ana metal sanayiinde ise sınırlı artışlar gözlenmiştir. Bu durum, 2001 sonrasında diğer sektörlerin rekabet avantajında gerileme olmasına karşın, bu dört sektörün rekabet avantajlarının sürdüğüne işaret etmektedir. Tablo : 8 Birim İşgücü Maliyeti Endeksi ve Bileşenlerindeki Gelişim (Yüzde Değişim) ÖZEL İMALAT SANAYİ Nominal Ücret (*) Reel Ücret-TÜFE Bazlı (*) İşgücü Verimliliği (*) Üretim Çalışılan Saat Döviz Kuru Sepeti ,5 GİYİM SANAYİ Nominal Ücret (*) Reel Ücret-TÜFE Bazlı (*) İşgücü Verimliliği (*) Üretim Çalışılan Saat TAŞIT ARAÇLARI SANAYİ Nominal Ücret (*) Reel Ücret-TÜFE Bazlı (*) İşgücü Verimliliği (*) Üretim Çalışılan Saat (*)Çalışılan saat başına. Kaynak: DİE ve kendi hesaplamalarımız. Geleneksel ihracat sektörümüz olan giyim sanayiinde, son üç yılda birim işgücü maliyeti önemli ölçüde artış göstermiştir. Bu bozulmada, işgücü verimliliğindeki sınırlı artış yanısıra, nominal ücret artışlarının döviz kuru sepetindeki artışın önemli ölçüde üzerinde olması etkili olmuştur. Son iki yılda, giyim sektöründe üretim artışı çok sınırlı kalırken, çalışan sayısı da azalmıştır. Özellikle, Çin faktörü nedeniyle uluslararası rekabetin gittikçe yoğunlaştığı giyim sektöründe, birim işgücü maliyetlerindeki bu yükselme ihracat ve istihdam açısından önümüzdeki dönemde önemli sorunların yaşanacağına işaret etmektedir. Üretim ve ihracat performansı bakımından son yıllarda önemli bir atılım gösteren taşıt araçları sektöründe, birim işgücü maliyetleri döneminde gerileme göstermiştir. Sektörde ihracata yönelik yeni model ve markaların üretiminin ağırlık kazanması, istihdamı olumlu etkilerken, işgücü verimliliği de önemli ölçüde artış göstermiştir döneminde, 16

17 sektör istihdamı yüzde 31.3 oranında artmasına rağmen, çalışılan saat başına işgücü verimliliği yüzde 95.9 oranında yükselmiştir. Ayrıca, sektörde, özellikle 2004 yılında, nominal ücret artışlarının çok sınırlı tutulması sonucunda reel ücretler gerilerken, rekabet gücünde iyileşme sağlanmıştır. Özel imalat sanayiinde, dolar ve döviz kuru sepeti bazlı birim işgücü maliyeti endeksleri dış rekabet gücü açısından önemli bir gösterge olmaktadır. Ancak, döviz kurları ile sektörlerin çıktı fiyatları arasındaki farklılaşma, talep koşullarına ilişkin bir sınırlama olmadığında, firmaların iç ve dış satış kararlarında etkili olabilmektedir. Diğer bir ifadeyle, dış rekabet gücünde döviz kuru hareketine bağlı bir bozulma gözlense bile, iç satışlara ilişkin maliyet avantajındaki iyileşmenin sağladığı karlılık artışı, iç talebin yetersiz olduğu bir ortamda dış piyasaya yapılan satışların devam ettirilebilmesine imkan verebilmektedir. Özel İmalat Sanayiinde Birim İşgücü Maliyeti (Sektör Fiyatı Bazlı) (1997=100) Yıllıklandırılmış Özel İmalat Tekstil Giyim Ana Metal Taşıt Araçları Döviz kuru sepeti bazlı ve sektör fiyatı bazlı birim işgücü maliyeti endeksleri karşılaştırıldığında, birim işgücü maliyetlerindeki gelişim farklılık göstermektedir. Sektör fiyatı bazlı birim işgücü maliyeti endeksinde, 1999 yılının ikinci yarısında başlayan ve 2001 yılında hızlanan gerileme, döviz kuru sepeti bazlı endeksin aksine döneminde de, genelde devam etmiştir. En belirgin farklılaşma, ana metal, giyim, taşıt araçları ve gıda+içecek sektörlerinde gözlenmektedir. Bu dört sektörün, sektör fiyatı bazlı yıllıklandırılmış birim işgücü maliyeti endeksi, 2004 yılında döviz kuru sepeti bazlı endeksin, sırasıyla, yüzde 40.4, yüzde 35.6, yüzde 21.6 ve yüzde 21.2 altında kalmıştır. Bu eğilim, dört sektörde de iç ve dış satışlar arasında karlılık bakımından önemli bir farklılaşma olduğunu göstermektedir. Benzer durum, nispeten daha düşük oranda (yüzde 16.1) tekstil sektöründe de görülmektedir yılı başından itibaren Çin e yönelik tekstil kotalarının kaldırılması, istihdam ve ihracat açısından temel sektörler olan giyim ve tekstil sektörlerinin sadece ihracat pazarlarında değil, yurtiçinde de önemli bir rekabetle karşılaşacaklarını göstermektedir. Bu rekabet, yurtiçinde giyim ve tekstil ürünleri fiyatlarını baskı altına alarak firmaların kar marjlarını daraltırken, sektörün ihracat ve istihdam performansını da önemli ölçüde olumsuz etkileyebilecektir. Nitekim, Çin in ihracatındaki hızlı artış, 2004 yılında bile bu iki sektörün imalat sanayi istihdamı içindeki paylarının gerilemesine neden olmuştur. DİE-İmalat Sanayi Ücret ve Kazanç İstatistiklerine göre, 2003 yılı son çeyreğinde toplam imalat sanayinde ücretle çalışanların yüzde 11.1 i giyim, yüzde 20.1 i tekstil sektöründe istihdam edilirken, bu paylar 2004 yılı son çeyreğinde, sırasıyla, yüzde 9.9 a ve yüzde 19.0 a gerilemiştir. 17

18 Giyim Sektöründe Birim işgücü Maliyeti Endeksi (1997=100) Döviz Sepeti Bazlı Sektör Fiyatı Bazlı c. İhracat Kar Marjı : İhracat kar marjı endeksi, Türk Lirası cinsinden ihracat fiyat endeksinin nominal birim ücret endeksine oranı olarak tanımlanmıştır. Türk lirası cinsinden ihracat fiyat endeksi, dolar bazlı ihracat fiyat endeksi ile dolar kuru endeksinin çarpımından, nominal birim ücret endeksi ise nominal ücret endeksinin verimlilik endeksine bölünmesiyle elde edilmiştir. Özel İmalat Sanayiinde İhracat Kar Marjı Endeksi (1997=100) Yıllıklandırılmış Özel İmalat Tekstil Giyim Ana Metal Taşıt araçları İhracat kar marjı, giyim ve radyo+tv+haberleşme cihazları sektörleri dışında kalan sektörlerde ve özel imalat sanayi genelinde döneminde önemli ölçüde gerileme göstermiştir yılında, Türk lirasının dolar karşısında hızlı değer kaybı ile birlikte, tüm sektörlerde ihracat kar marjında yükselme olmuştur yılı ikinci yarısından itibaren Türk lirasının dolar karşısında değer kazanmasına karşın, dolar-euro paritesindeki düşüş nedeniyle dolar bazlı ihracat fiyatlarının yükselmesi, verimlilik artışı ve nominal ücret artışlarının sınırlı olması ihracat kar marjının hızla gerilemesini engellemiştir. 18

19 Yıllıklandırılmış ihracat kar marjı endeksi 2004 yılı son çeyreği itibariyle, elektrikli makinalar, metal eşya, makina, tekstil ve gıda+içecek sektörlerinde 1997 yılı seviyesinin gerisinde kalmış, diğer sektörlerde ve özel imalat sanayii genelinde ise 1997 yılı seviyesinin üzerine çıkmış bulunmaktadır dönemi incelendiğinde, yüksek ihracat artışlarının gözlendiği taşıt araçları, ana metal ve makina sanayi sektörlerinde ihracat kar marjı yükselmiştir. Özel imalat sanayi genelinde ve diğer sektörlerde ise ihracat kar marjı önemli ölçüde gerileme göstermiştir. Ancak, ihracat kar marjı endeksi, elektrikli makinalar sektörü hariç, tüm sektörlerde 2000 yılı seviyesinin üzerinde bulunmaktadır. Bu durum, özellikle, ana metal, radyo+tv+haberleşme, taşıt araçları, makina ve gıda+içecek sektörlerinde çok belirgindir. İhracat kar marjındaki artış, giyim, tekstil ve metal eşya sektörlerinde ise çok sınırlı kalmıştır. d. Nispi Enerji Fiyatları : Son yıllarda, firmaların temel şikayet konularından birisi de, Türkiye de enerji fiyatlarının yüksekliğidir. Türkiye, OECD ülkeleri içinde sanayinin kullandığı elektriğin en pahalı olduğu ülkelerin başında gelmektedir. Enerji fiyatlarının gerek döviz kuru sepetine göre gerek özel imalat sanayi fiyat endeksine göre nasıl değiştiğini görebilmek için nispi enerji fiyatları endeksi hesaplanmıştır. Nispi enerji fiyatları endeksi, 1997=100 bazına dönüştürülmüş TEFE- Enerji Sektörü Fiyat Endeksinin, yine aynı bazlı döviz kuru sepeti endeksi ve sektörlerin çıktı fiyat endeksine bölünmesiyle elde edilmiştir döneminde, döviz kuru sepeti ile enerji fiyatı ilişkisine bakıldığında, nispi enerji fiyatlarının yüzde 36.1 oranında yükseldiği görülmektedir yılı sonuna kadar yükselme eğiliminde olan nispi enerji fiyatı endeksi, 2001 yılında Türk lirasının değer kaybetmesi sonucunda bir miktar gerilemiştir. Ancak, yurtiçi enerji fiyatlarının gelir amaçlı artırılması ve Yap-İşlet veya Yap-İşlet-Devret anlaşmalarına göre kurulan santrallerden yüksek maliyetli enerji alımının yoğunlaşması, döviz kuru sepetine göre hesaplanan nispi enerji fiyatının hızla yükselmesine yol açmıştır döneminde, genelde yurtiçi enerji fiyatları sabit tutulmasına karşın, döviz kuru sepeti bazlı nispi enerji fiyat endeksindeki yükseliş Türk lirasının değer kazanmasından kaynaklanmıştır. 150 Nispi Enerji Fiyat Endeksi (1997=100) Yıllıklandırılmış Döviz Sepeti Bazlı Özel İm.Fiy.End.Bazlı Sektörlerin çıktı fiyatı kullanılarak hesaplanan nispi enerji fiyatı endeksi, 2002 yılı ortalarına kadar düzenli yükseliş göstermiş, bu dönemden itibaren azalış eğilimine girmiştir. Özellikle, döneminde elektrik ve doğal gaz fiyatlarının artırılmaması, hatta kısmen indirime gidilmesinin etkisiyle, sektörlerin çıktı fiyatına göre hesaplanmış nispi enerji fiyatı endeksi hızla gerilemiş ve firmalara önemli maliyet avantajı sağlamıştır. 19

20 Tablo : 9 Nispi Enerji Fiyatı Endeksi (1997=100) Döviz Kuru Sepeti Bazlı Ekonomi Geneli Sektör Fiyatı Bazlı Top.İmalat San Gıda ve İçecek Tekstil Giyim Ana Metal Metal Eşya Makina Elektrikli Makina Radyo+TV+Hab Taşıt Araçları Kaynak: DİE ve kendi hesaplamalarımız yılı son çeyreğinde başlayan nispi enerji fiyatlarındaki gerileme, özellikle, ana metal, giyim, makina, taşıt araçları ve gıda ve içecek sektörlerinde daha belirgin olarak gözlenmiştir yılındaki gerilemenin ardından nispi enerji fiyatları endeksi 2004 yılında da, özel imalat sanayi genelinde yüzde 9.8, ana metal sanayiinde yüzde 22.3, giyim sanayiinde 9.1, metal eşya sanayiinde yüzde 10.4, taşıt araçları sanayiinde yüzde 7.2 oranında gerilemiş ve firmalar önemli maliyet tasarrufu sağlamışlardır. Ancak, 2004 yılı sonu itibariyle nispi enerji fiyatı endeksi, ana metal ve giyim sektörü dışında, halen 1997 yılı seviyesinin üzerinde bulunmaktadır. Bu durum, sektörlerin çıktı fiyatlarına göre eneji maliyetlerinin halen yüksek olduğunu göstermektedir. e. Nispi İthalat Fiyatları : Nispi ithalat fiyatı, Türk lirası cinsinden ithalat fiyat endeksinin sektörün çıktı fiyatı endeksine bölünmesiyle elde edilmiştir. Nispi ithalat fiyatı, hem ilgili sektörün ithalat karşısındaki rekabet pozisyonundaki değişimi hem de ithal girdi fiyatlarındaki gelişimi yansıtabilecek bir gösterge olarak kullanılacaktır. 150 Nispi İthalat Fiyatı Endeksi (1997=100) Yıllıklandırılmış Özel İmalat Tekstil Ana Metal Makina Taşıt Araçları 20

21 Özel imalat sanayi genel fiyat endeksi kullanılarak hesaplanmış nispi ithalat fiyat endeksinin, ithal girdi fiyatlarındaki gelişimi yansıtacağı düşünülmektedir döneminde, genelde yatay seyreden nispi ithalat fiyat endeksi, 2000 yılında bir miktar gerilemiş, 2001 yılında ise Türk lirasının değer kaybetmesiyle önemli oranda yükselmiştir. Ancak, 2002 yılı başından itibaren, endekste belirgin bir düşüş gözlenmektedir. Bu düşüş, ithal girdilerin nispi olarak ucuzladığına işaret etmektedir döneminde, nispi ithalat fiyat endeksi yüzde 30.3 oranında gerileme göstererek, ithal girdi kullanan üreticiler açısından önemli bir maliyet avantajı sağlamıştır. Verimlilik artışlarının değerlendirilmesinde olduğu gibi bu gelişmede iki farklı açıdan ele alınabilir. Nispi ithalat fiyat endeksindeki düşüş, firmaların ithalat karşısındaki rekabet güçlerinin zayıfladığına da işaret etmektedir. Özellikle alt sektörler itibariyle karşılaştırmalar bunu daha açık olarak göstermektedir. Bu çalışmada kapsanan sektörler içinde İthalatın yüksek olduğu, taşıt araçları, ana metal, makina, radyo+tv+haberleşme cihazları ve tekstil gibi sektörlerde, son üç yılda nispi ithalat fiyatları hızla gerileyerek, yerli firmaların ithalat karşısındaki rekabet gücünün gerilemesine neden olmuştur. Bu eğilimin, ekonomideki yüksek büyüme yanısıra, ithalatta gözlenen hızlı artışı açıklayabilecek bir unsur olduğu düşünülmektedir. f. Finansman Maliyetleri : Enflasyon ve enflasyon beklentilerindeki düşüş, firmaların finansman maliyetlerini olumlu yönde etkilemiştir. Ayrıca, yurtiçi bankaların kredi hacmindeki genişleme ve firmaların yurtdışından temin ettikleri kredilerdeki artış ta finansman imkanlarının artmasına katkıda bulunmuştur. Kredi faizlerine ilişkin düzenli verilerin bulunmaması nedeniyle, finansman maliyetlerindeki gelişimi dolaylı olarak yansıtabilecek olan Eximbank sevk öncesi kredi faizleri ile T.C.Merkez Bankası İktisadi Yönelim Anketinde yer alan Gelecek 12 Aya İlişkin Kredi Faizi Beklentisi kullanılacaktır. Gerek Eximbank kredi faiz oranı gerek beklenen nominal kredi faiz oranı, özellikle 2003 yılında belirgin bir şekilde gerileme göstermiştir yılı sonunda yüzde 43 olan sevk öncesi kredi faiz oranı 2003 yılı sonunda yüzde 20 ye, 2004 yılı sonunda ise yüzde 17 ye gerilemiştir. Beklenen kredi faiz oranı ise aynı dönemde, sırasıyla, yüzde 44.2, yüzde 26.0 ve yüzde 19.6 olarak gerçekleşmiştir. İktisadi Yönelim Anketindeki gelecek 12 aya ilişkin enflasyon beklentileri kullanıldığında, bu dönemde reel faiz oranlarında da sınırlı bir gerileme gözlenmektedir. Beklenen Kredi Faizi ve Enflasyon ile Eximbank Kredi faizleri Beklenen Nom.Faiz Eximbank Krd.Faizi Bek.Enflasyon 21

22 5. Sonuç ve Değerlendirme : Özel imalat sanayiindeki gelişmeler incelendiğinde, döneminde üretim yapısında ve işgücü verimliliğinde önemli değişimler olduğu gözlenmektedir. Bu değişim, özel imalat sanayiinin rekabet gücünü olumlu yönde etkilemiştir. T.C.Merkez Bankası tarafından yayınlanan TEFE ve TÜFE bazlı reel efektif döviz kurları incelendiğinde, her iki endeksinde 2004 yılı ortalama değerlerinin 2000 yılı krizi dönemindeki seviyelerini geçtiği görülmektedir. Özellikle, reel efektif döviz kuru endeklerinde 2002 yılında başlayan ve döneminde de devam eden değerlenme, ekonominin rekabet gücünde önemli bir kayıp olduğuna işaret etmektedir. Ancak, ihracattaki artışın gittikçe güçlenmesi, reel efektif döviz kurları ile ölçülen rekabet gücünün, kamuoyunda sorgulanmasına neden olmuş ve değerlendirmelerde verimlilik artışları ve reel ücretlerdeki gelişmeler ön plana çıkmaya başlamıştır döneminde, özel imalat sanayiinde gerek üretimde çalışan kişi başına gerek üretimde çalışılan saat başına işgücü verimliliği önemli ölçüde artış göstermiştir. Bu dönemde, çalışan kişi başına verimlilik yüzde 45.5, çalışılan saat başına verimlilik ise yüzde 47.2 oranında artmıştır. Özel imalat sanayi genelinde ve alt sektörlerde verimlilik artışları, özellikle 2000 yılında belirginleşmiş, 2001 yılında kısmi bir gerilemeden sonra döneminde tekrar hız kazanmıştır. Döviz kuruna dayalı program uygulaması, 2000 yılında firmaların fiyatlandırma olanaklarını sınırlandırdığından verimlilik artışlarını ön plana çıkarmıştır. Ayrıca, döneminde, özel imalat sanayi genelinde ve alt sektörlerde ücret seviyesinin yüksek olması, firmaları işgücü tasarrufuna yöneltmiştir. Özel imalat sanayiinde rekabet gücü gelişmesini analiz edebilmek için, işgücü verimliliği ve ücret gelişmelerini de dikkate alan, birim işgücü maliyetlerinin incelenmesi gerekmektedir. Bu çalışmada, birim işgücü maliyetleri üç farklı endeks kullanılarak hesaplanmıştır. Bunlar, ABD doları bazlı, döviz kuru sepeti bazlı (1 ABD Doları Euro) ve sektörün çıktı fiyatı bazlıdır. TEFE ve TÜFE bazlı reel efektif döviz kuru endeksleri hem 1997 hem 2000 yılı seviyeleri üzerinde iken, her üç fiyat endeksine göre hesaplanan birim işgücü maliyetleri endeksi halen, 1997 ve 2000 yılı seviyelerinin gerisinde bulunmaktadır döneminde, dolar bazlı birim işgücü maliyeti endeksi yüzde 5.0, döviz kuru sepeti bazlı endeks yüzde 9.5 ve sektörün çıktı fiyatı bazlı endeks ise yüzde 29.9 oranında gerileme göstermiştir. Ancak, 2001 yılı sonrasında, dolar ve döviz kuru sepeti bazlı endeks, sırasıyla, yüzde 38.7 ve yüzde 19.6 oranında artış göstermiş, sektör fiyatı bazlı endeks gerileme eğilimini sürdürmüş ve yüzde 18.2 oranında azalmıştır. Türk lirasının değer kazanma eğiliminin halen devam etmekte olması, rekabet gücündeki avantajın hızla gerilediğine işaret etmektedir yılı sonrasında Türk lirasının hızla değer kazanmasına karşın, birim işgücü maliyetleri ile ölçülen rekabet gücü avantajının sürmesinin gerisinde, işgücü verimliliğindeki artış ve ücret artışlarının sınırlı kalması yatmaktadır. İşgücü verimliliğindeki bu hızlı artışın kaynağının incelenmesinde yarar görülmektedir döneminde, özel imalat sanayi genelinde kapasite kullanım oranı çok sınırlı bir yükselme gösterirken, üretim endeksi yüzde 31.1 oranında artış göstermiştir. Bu, özel imalat sanayiinde birim kapasite başına üretimin arttığına işaret etmektedir. Yıllıklandırılmış üretim endeksinin yıllıklandırılmış kapasite kullanım oranına bölünmesiyle elde edilen birim kapasite başına üretim, döneminde yüzde 29.1 oranında artmıştır. Bu oran, döneminde, özel imalat sanayiinde kapasite artışını sağlayıcı yatırımların gerçekleştiğine işaret etmektedir. Nitekim, DPT verilerine göre, döneminde, özel imalat sanayiinde 72.3 milyar dolarlık sabit sermaye yatırımı yapılmıştır. Sabit sermaye yatırımları ve kapasite artışına karşın, özel imalat sanayiinde çalışanlar endeksi, bu dönemde yüzde 9.9 oranında gerilemiştir. Özetle, sermaye yoğun yatırımlar ve üretim organizasyonunda ki değişim, özel imalat sanayiinde işgücünden tasarruf sağlayarak, işgücü verimliliğinde artışa ve rekabet gücü avantajının korunmasına katkıda bulunmuştur. Ayrıca, sınırlı ücret artşları da, rekabet gücünün korunmasına yardımcı olmuştur. Ancak, Türk lirasının dolar karşısında daha fazla değer kazanması ve bu eğilimin sürmesi, dolar bazlı birim işgücü maliyeti endeksinden de görüldüğü gibi, dolar cinsi ücretlerin yükselmesine ve rekabet avantajının hızla gerilemesine neden olmaktadır. 22