Dîvân dan Seyahatnâme ye Robert Dankoff

Transkript

1 Çeviren: Müfit Günay İst., s. İst., s., 15 siyah-beyaz ve 1 renkli katlanan harita Dîvân dan Seyahatnâme ye Robert Dankoff Katkılarla İngilizceden çeviren: Semih Tezcan İst., s. Dîvân dan Seyahatnâme ye Robert Dankoff Hazırlayan: Nuran Tezcan Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi İst., Cilt: 1-6. kitaplar 2. Cilt: kitaplar s. Yapı Kredi Yayınları

2 Dîvân dan Seyahatnâme ye Robert Dankoff Hazırlayan Nuran Tezcan Yapı Kredi Yayınları

3 Bu kitap, Prof. Dr. Robert Dankoff a 18 Mart Üniversitesi nce Fahrî Doktor unvanı verilmesi dolayısıyla düzenlenen tören anısına ücretsiz dağıtılmak üzere Yapı Kredi Yayınları tarafından 500 adet bastırılmıştır. İ Ç İ ND EK İL E R ROBERT DANKOFF UN YAŞAMÖYKÜSÜ (Nuran Tezcan) 5 ALDIĞI BURSLAR VE ÖDÜLLER: 7 YAYINLARI 9 ROBERT DANKOFF UN TÜRKOLOJIDEKI YERI ÜZERINE (Nuran Tezcan) 17 BILIM İNSANI VE DOST OLARAK ROBERT DANKOFF Dîvân dan Seyahatnâme ye Robert Dankoff Hazırlayan: Nuran Tezcan Kitap editörü: M. Sabri Koz Kapak tasarımı: Elif Rifat Baskı: Promat Basım Yayım San. ve Tic. A.Ş. Sanayi Mahallesi, 1673 Sokak, No: 34 Esenyurt / İstanbul Sertifika No: Ya p Kre di Kül tür Sa nat Ya y n c l k Ti ca ret ve Sa na yi A.Ş., 2012 Sertifika No: Bütün yayın hakları saklıdır. Kaynak gösterilerek tanıtım için yapılacak kısa alıntılar dışında yayıncının yazılı izni olmaksızın hiçbir yolla çoğaltılamaz. Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık Ticaret ve Sanayi A.Ş. Yapı Kredi Kültür Merkezi İstiklal Caddesi No. 161 Beyoğlu İstanbul Telefon: (0 212) (pbx) Faks: (0 212) e-posta: ykykultur@ykykultur.com.tr İnternet satış adresi: (Nuran Tezcan) 25 HOCA OLARAK ROBERT DANKOFF (Sooyong Kim, Çev.: Yeliz Özay) 30 ROBERT DANKOFF LA SÖYLEŞI (Barbara Blackwell Gülen, Çev.: Meriç Kurtuluş) 33 BIR EDEBIYAT ANITI: EVLIYÂ ÇELEBI SEYAHATNÂMESI (Robert Dankoff) 44 ALBÜM 58

4 ROBERT DANKOFF UN YAŞAMÖYKÜSÜ Nuran Tezcan (Bilkent Üniversitesi) Robert Dankoff, Kasım Eylül 1943 te New York eyaletinin Rochester şehrinde doğdu. Evde İngilizce, okul öncesinde İbranca öğrendi. Lisede matematik dalında okudu ve Latince öğrendi arasında, Columbia Üniversitesinde (New York City) kolejde felsefe, Almanca ve Eski Yunanca okudu. Zamanla ilgisi felsefeden dillere, kültür tarihine kaydı. Yaşamı boyunca dil, edebiyat ve sanat üzerinden kültür tarihine nüfuz edebilmek, araştırma ve irdeleme yapabilmek en büyük merakı oldu te barış gönüllülerine (Peace Corps) katılıp bir barış gönüllüsü olarak Türkiye ye gitti. Türkiye ye gelmeden önce Amerika da hızlandırılmış Türkçe kurslarına katılmıştı. Türkiye de önce kısa bir süre İstanbul da, Robert Kolej de kaldı, orada Türk hocalardan Türkçe dersi aldıktan sonra asıl görev yapacağı yer olan Sinop a gitti arasında iki yıl bir ortaokulda İngilizce öğretmenliği yaptı. Sinop ta Türk toplumunu ve kültürünü yakından gözlemlemek, tanımak imkanını buldu, Türkçesini ilerletti, bir yandan da özel ders alarak Arapça öğrendi. Türkiye ile olan bu tanışması onun akademik yolunu çizdi. Amerika ya dönüşünden sonra Harvard Üniversitesi nde, Yakın Doğu Dilleri ve Edebiyatları bölümünde Türkoloji okudu. Harvard Üniversitesi ndeki ünlü Türkoloji hocaları Omeljan Pritsak ve Şinasi Tekin den eski ve yeni Türk dillerini ve edebiyatlarını öğrendi. Türkçenin yanı sıra Arapça ve Farsçasını da ilerletti. Ayrıca Fransızca öğrendi. Avrupa dillerine hakim olan Dankoff, aynı yetkinlikle Doğu dillerine de hakim oldu. Türkçe ve Türkoloji tutkusu, onu İslâmi Türk edebiyatının başlangıcına kadar götürdü. Hocası Omeljan Pritsak onun klasik Türkoloji öğreniminin odak noktalarından biri olup henüz yeterince incelenmemiş olan Dîvânü 5

5 Lugati t-türk üzerinde çalışmaya yönlendirdi. Doktora çalışmasını Harvard Üniversitesinde bu eser üzerine yaptı, 1971 de bitirdi. Daha sonra arkadaşı James Kelly nin de katıldığı bir proje çerçevesinde Dîvânü Lugati t-türk ün mükemmel bir İngilizce çevirisini yaptı arasında Brandeis Üniversitesi nde (Massachusetts) asistan profesör olarak Arapça dersleri, de California Üniversitesi nde, da Arizona Üniversitesi nde Türkçe dersleri verdi da Chicago Üniversitesi nin Yakın Doğu Dilleri ve Uygarlıkları Bölümü nde asistan profesör olarak ders vermeye başladı de aynı bölümde assosiye profesör oldu, 1987 de kendisine tam profesörlük kadrosu tahsis edildi yılında emekli oluncaya değin orada Türkçe, Eski Türkçe, Osmanlıca, Azerbaycan Türkçesi ve Özbekçe okuttu. Ayrıca İslâm medeniyetine giriş dersi ile, İslâm edebiyat ve sanatında söz ve resim üzerine dersler verdi. Robert Dankoff un, canlı ve hareketli bir akademik yaşamı olmuştur. Öğretim görevleri yanında pek çok araştırma ve yayın yaptı. Bir çok üniversite ve bilim kuruluşu tarafından davet edildi, konferanslar, seminerler verdi, uluslararası kongrelerde bildiriler sundu da Almanya da, Otto-Friedrich Üniversitesi Türkoloji Kürsüsü nde (Bamberg), 2000 de Fransa da, Ecol des Hautes Etudes en Science Sociales de (Paris), 2008 de Türkiye de, Bilkent Üniversitesi Türk Edebiyatı Bölümü nde (Ankara) konuk profesör olarak dersler vermiştir yılından beri Claire Dankoff ile evlidir, iki oğlu, iki gelini, üç torunu vardır. ALDIĞI BURSLAR VE ÖDÜLLER: : NDEA Title VI (National Defense Education Act Ulusal Eğitim Yasası, Title VI), yabancı dil bursu : Harvard Üniversitesi Ukrayna Araştırmaları Enstitüsü araştırma bursu 1976 Yaz: Türkiye de Amerikan İlmî Araştırmalar Enstitüsü nün araştırma bursu : National Endowment for the Humanities (ABD Ulusal İnsanî Bilimler Vakfı), çeviri bursu 1979 Yaz: Indiana Üniversitesi, İç Asya Araştırmaları Enstitüsü, öğretim stajı 1985: Türkoloji Hizmet Ödülü (İstanbul, Beşinci Uluslararası Türkoloji Kongresi nde verilmiştir) 1988:Onur üyeliği, Türk Dil Kurumu (Ankara) 2008:Türkiye Cumhuriyeti Devlet Liyakat Nişanı (Ankara) Davetli olarak verdiği konferanslar: Columbia Üniversitesi, Ekim 1989 California Üniversitesi, Berkeley, Mart 1991 Washington Üniversitesi, (İslâm Edebiyatı Araştırmalarında Yeni Yaklaşımlar Çalıştayı) Mayıs 1991 Oslo Üniversitesi, Eylül 1992 Bergen Üniversitesi, Eylül 1992 Wisconsin Üniversitesi, Mart 1993 Tennessee Üniversitesi, Knoxville, 1997 Paris, INALCO (Institut National des Langues et Civilisations Orientales - Ulusal Doğu Dilleri ve Uygarlıkları Enstitüsü), 1999 Aix-en-Provence, CNRS, Mayıs

6 Tokyo, Klasikler Üzerine Araştırmalar Sempozyumu, Eylül 2001 Kyoto Üniversitesi, Eylül 2001 Bilkent Üniversitesi, Ankara, Ekim 2001 Gazimağusa (Famagusta), Kıbrıs, Doğu Akdeniz Üniversitesi: Uluslararası Evliyâ Çelebi Sempozyumu, Kasım 2001 Washington, DC., Folger Shakespeare Kütüphanesi: Erken Dönem Modern Avrupa Üzerinde Osmanlı Etkisi Konferans, Mart 2002 Oklahoma Devlet Üniversitesi, Hyla S. Converse Anısına İnsan bilimlerinde konferanslar dizisi, Mart 2007 Bilkent Üniversitesi, Ankara, Çağının Sıradışı Yazarı: Uluslararası Evliyâ Çelebi ve Seyahatname Sempozyumu, Nisan 2008 California Üniversitesi, Los Angeles, 2010 Yılı Levi Della Vida Ödülünün Profesör C. Edmund Bosworth a verilmesi dolayısıyla düzenlenen konferans, Mayıs 2010 YAYINLARI Kitaplar ve Monografiler Yusuf Khass Hajib, Wisdom of Royal Glory (Kutadgu Bilig): A Turko-Islamic Mirror for Princes, translated, with an introduction and notes, by Robert Dankoff. University of Chicago Press, 1983, 281 s. The Turkic Vocabulary in the Farhang-i Zafan-Guya. Papers on Inner Asia, No. 4 (Bloomington, Indiana, 1987, 43 s. Evliya Çelebi in Bitlis. Leiden: Brill, 1990, XX s. The Intimate Life of an Ottoman Statesman: Melek Ahmed Pasha ( ), as portrayed in Evliya Çelebi s Book of Travels (Seyahat-name). State University of New York Press, 1991, 304 s. An Evliya Çelebi Glossary: Unusual, Dialectal and Foreign Words in the Seyahatname. Cambridge, Mass. [Sources of Oriental Languages and Literatures, ed. Şinasi Tekin & Gönül Alpay Tekin.] 1991, 131 s. A Guide to the Seyahat-name of Evliya Çelebi. (Klaus Kreiser ile birlikte yayınlanan: Materialien zu Evliya Çelebi II içerisinde: 136 s.). Beihefte zum Tübinger Atlas des Vorderen Orients B 90/2. Wiesbaden: Dr. Ludwig Reichert Armenian Loanwords in Turkish. Wiesbaden: Harrassowitz, 1995, 217 s. An Ottoman Mentality: The World of Evliya Çelebi. Leiden: Brill, 2004; İkinci basım, 2006, 279 s. [Türkçe çevirisi: Seyyah-ı Âlem Evliyâ Çelebi nin Dünyaya Bakışı (Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2010, 252 s.; İkinci basım, 2012]. From Mahmud Kaşgari to Evliya Çelebi: Studies in Middle Turkic and Ottoman Literatures [Seçilmiş makaleleri: Orta Türkçe dil ve edebiyatları üzerine 13, Osmanlı dil ve edebiyatı üzerine 16 makale], İstanbul: The Isis Press, 2008, 506 s. 8 9

7 YAYINLARI [James Kelly ile birlikte] Mahmud al-kashgari, Compendium of the Turkic Dialects (Diwan Lugat at-turk), edited and translated with introduction and indices. Cambridge, Mass. [Sources of Oriental Languages and Literatures, yay. Şinasi Tekin.] Part I: 1982 (XI s.). Part II: 1984 (III s.). Part III: 1985 (337 s. + mikrofişler). [A. Turgut Kut ve J. J. S. Weitenberg ile birlikte] The Versified Armenian-Turkish Glossary by Kalayi, ca Cleveland State University, 1996, 61 s. [Robert Elsie ile birlikte] Evliya Çelebi in Albania and Adjacent Regions (Kosovo, Montenegro, Ohrid). Leiden: Brill, 2000, 299 s. [Yücel Dağlı ve Seyit Ali Kahraman ile birlikte] Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi 7. Kitap. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2003, XXXVII s. [Seyit Ali Kahraman ve Yücel Dağlı ile birlikte] Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi 8. Kitap. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2003, XLIII s. [Semih Tezcan ile birlikte] Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi Okuma Sözlüğü. İstanbul, 2004, 329 s.; İkinci basım, Yapı Kredi Yayınları, 2008, 291 s. [Yücel Dağlı ve Seyit Ali Kahraman ile birlikte] Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi 9. Kitap. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2005, XLVI s. [Yücel Dağlı ve Seyit Ali Kahraman ile birlikte] Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi 1. Kitap. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2006, XL s. [Gary Leiser ile birlikte, yayınlayan ve çeviren] Mehmed Fuad Köprülü, Early Mystics in Turkish Literature. London: Routledge, 2006, 520 s. [Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, notlarla zenginleştirilmiş çeviri]. [Yücel Dağlı ve Seyit Ali Kahraman ile birlikte] Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi 10. Kitap. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2007, LXXV s. [Sooyong Kim ile birlikte] An Ottoman Traveller: Selections from the Book of Travels of Evliya Çelebi. London: Eland, 2010, XXXVIII s. [Nuran Tezcan ile birlikte] Evliyâ Çelebi nin Nil Haritası Dürr-i bî-misîl în ahbâr-ı Nîl. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2011, 142 s., 15+1 katlanan harita. Makaleler Baraq and Buraq. Central Asiatic Journal 15.2 (1971), Kashgari on the Tribal and Kinship Organization of the Turks. Archivum Ottomanicum 4 (1972), The Alexander Romance in the Diwan Lughat at-turk. Humaniora Islamica 1 (1973), A note on khutu and chatuq. Journal of the American Oriental Society 93.4 (1973), Kashgari on the Beliefs and Superstitions of the Turks. Journal of the American Oriental Society 95.1 (1975), Animal Traits in the Army Commander. Journal of Turkish Studies 1 (1977), Middle Turkic Vulgarisms. Aspects of Altaic Civilization II (ed. L. V. Clark and P. A. Draghi, Bloomington, Indiana, 1978), Textual Problems in Kutadgu Bilig. Journal of Turkish Studies 3 (1979), Three Turkic Verse Cycles Relating to Inner Asian Warfare. Eucharisterion... Omeljan Pritsak (Harvard Ukrainian Studies 3/4, ), Part 1, On Nature in Karakhanid Literature. Journal of Turkish Studies 4 (1980), Inner Asian Wisdom Traditions in the Pre-Mongol Period. Journal of the American Oriental Society (1981), Some Notes on the Middle Turkic Glosses. Journal of Turkish Studies 5 (1981), Inner and Outer Oguz in Dede Korkut. Turkish Studies Association Bulletin 6.2 (1982), Evliya Chelebi on the Armenian Language of Sivas in Annual of Armenian Linguistics 4 (1983), The Lyric in the Romance: The Use of Ghazals in Persian and Turkish Masnavis. Journal of Near Eastern Studies 43.1 (1984), 9-25 Mıgdisi : An Armenian Source for the Seyahatname. Wiener Zietschrift für die Kunde des Morgenlandes 76 (1986 = Festschrift Andreas Tietze), [Eşitbasım: Evliya Çelebi Seyahatnamesi nin Yazılı Kaynakları, Yay. Hakan Karateke, Hatice Aynur (Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2012), 66-73] The Romance of Iskender and Gülshah. Turkic Culture: Continuity and Change (ed. S. M. Akural, 1987 = Indiana University Turkish Studies 6), [Türkçe çevirisi: Osmanlı Divan Şiiri Üzerine Metinler. Yay. Mehmet Kalpaklı, (İstanbul, Yapı Kredi yayınları, 1999), ] Bedlis : Encyclopaedia Iranica, C.IV, fasikül 1 [1989], The Languages of the World according to Evliya Çelebi. Journal of Turkish Studies 13 (1989 = Gerhard Doerfer Festschrift), Turkic Languages and Turkish Dialects according to Evliya Çelebi. Altaica Osloensia: Proceedings from the 32nd Meeting of the Permanent International Altaistic Conference, ed. Bernt Brendemoen, Oslo, 1990,

8 YAYINLARI Two Armeno-Turkish Texts: Lament for a Dead Daughter and Game of Chance. Journal of Turkish Studies 14 (1990), [Victor A. Friedman ile birlikte] The Earliest Known Text in Balkan (Rumelian) Romani: A Passage from Evliya Çelebi s Seyahat-name. Journal of the Gypsy Lore Society (Seri 5) 1.1 (1991), 1-20 [Eşitbasım: Victor A. Friedman, Turkish in Macedonia and Beyond: Studies in Contact, Typology and other Phenomena in the Balkans and the Caucasus (Wiesbaden: Harrassowitz, 2003), ] Qarakhanid Literature and the Beginnings of Turco-Islamic Culture. Central Asian Monuments (ed. Hasan B. Paksoy, İstanbul, 1992), Evliya Çelebi s Book of Travels as a Source for the Visual Arts. Turkish Studies Association Bulletin 16.1 (1992), Marrying a Sultana: The Case of Melek Ahmed Pasha. Decision Making and Change in the Ottoman Empire (ed. Caesar E. Farah, Kirksville, Missouri, 1993), An Unpublished Account of mum söndürmek in the Seyahatname of Evliya Chelebi. Bektachiyya: Études sur l ordre mystique des Bektachis et les groupes relevant de Hadji Bektach (ed. A. Popovic and G. Veinstein, İstanbul: Isis, 1995), Evliya Çelebi de Gramer ve Üslûp Hususiyetleri. Uluslararası Türk Dili Kongresi 1988 (Ankara, 1996), Bodleian Kütüphanesi nde Yeni Bulunan Bir Nasreddin Hoca Yazması. Uluslararası Türk Dili Kongresi 1992 (Ankara, 1996), From the Book of Travels: The Girl Who Gave Birth to an Elephant. An Anthology of Turkish Literature. ed. Kemal Sılay, (Bloomington, Indiana, 1996), Penc-beyt as a Synonym of ghazal in Evliya Çelebi. Turkish Studies Association Bulletin 21.2 (1997), [Semih Tezcan ile birlikte] Seyahat-name den Bir Atasözü. Türk Dilleri Arastırmaları 8 (1998), [Eşitbasım: Evliyâ Çelebi Konuşmaları / Yazılar. Haz: M. Sabri Koz, (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2011), ] Establishing the Text of Evliya Çelebi s Seyahatname: A Critique of Recent Scholarship and Suggestions for the Future. Archivum Ottomanicum 18 (2000), Yusuf Khass Hadjib. Encyclopedia of Islam, New Edition. C. XI (2001), The Story of Faris and Vena Eremya Çelebi s Turkish Version of an Old French Romance. Journal of Turkish Studies 26 (2002 = Essays in Honour of Barbara Flemming), I, Evliya Çelebi and the Seyahatname. The Turks, c. 3: Ottomans (ed. Hasan Celâl Güzel, Ankara, 2002), [Türkçe çevirisi: Evliya Çelebi ve Seyahâtnamesi Işığında Osmanlı Toplum Hayatı, Türkler, c. 10 (Ankara, 2002), ] Şu Rasadı Yıkalım mı? Evliyâ Çelebi ve Filoloji. Evliyâ Çelebi ve Seyahatname (Yay. Nuran Tezcan & Kadir Atlansoy, Doğu Akdeniz Üniversitesi, 2002), [Eşitbasım: Evliyâ Çelebi Konuşmaları / Yazılar. Haz.: M. Sabri Koz, (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2011), ] [Gary Leiser ile birlikte] Yunus Emre s Influence on Turkish Literature and His Imitators, By Mehmed Fuad Köprülü (Köprülü nün Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar ının 10. bölümünün çevirisi). Mésogeios (2002), Daily Life in the Seyahatname: A Party in Istanbul. Journal of Turkish Studies 27/II (2003 = Kaf Dağının Ötesine Varmak: Festschrift In Honor Of Günay Kut), II, 9-12 Some Reflections on the Editing of Book 9 of the Seyahatname. İzzet Gündağ Kayaoğlu Hatıra Kitabı: Makaleler (Yay. Oktay Belli, Yücel Dağlı, M. Sinan Genim; İstanbul, 2005), [Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi 9. Kitap taki girişin çevirisi (İstanbul, 2005)] The Seyahatname of Evliya Çelebi as a Literary Monument. Journal of Turkish Literature 2 (2005), [Türkçe çevirisi: Bir Edebiyat Anıtı: Evliya Çelebi Seyahat-name si, Türk Edebiyatı Tarihi 2., Yay.Talât Sait Halman, (Ankara, 2007), ] Some Reflections on the Editing of Book 10 of the Seyahatname. Journal of Turkish Studies 31.1 [In Memoriam Şinasi Tekin], [Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi 10. Kitap taki girişin çevirisi (İstanbul, 2007)] Did Evliya Çelebi use Mehmed Aşık for his description of Trabzon?. Éva Á. Csató et. al., Turcological Letters to Bernt Brendemoen (Oslo: Novus, 2009), Ayıp değil! (No Disgrace!). Journal of Turkish Literature 5 (2008), [Türkçe çevirisi Ayıp Değil! Çağının Sıradışı Yazarı Evliyâ Çelebi. Yay. Nuran Tezcan, (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2009), ] Üç Osmanlı Coğrafyacısı ve Kaynakları: Aşık Mehmet, Kâtip Çelebi ve Evliya Çelebi ye Göre Tiflis ve Bitlis. Doğumunun 400. Yıl Dönümünde Kâtip Çelebi. Yay. Bekir Karlığa ve Mustafa Kaçar, (Ankara, 2009), Is the Vatican Map of The Nile Evliya Celebi s? / Vatikan da Bulunan Nil Haritası, Evliya Çelebi nin mi? III. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu 12 13

9 YAYINLARI Bildiriler Kitabı, 1. Cilt (Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü), / An Odyssey of Oddities: The Eccentricities of Evliya Çelebi. In: Eurasian Studies VIII (2010) [Études en l honneur de Jean-Louis Bacqué-Grammont], Furs: Luxury or Necessity? The Evidence from Evliya Çelebi s Seyahatname. Yücel Dağlı Anısına (İstanbul: Turkuaz, 2011), Seyahatnâme de Yeryüzü Dilleri. Evliya Çelebi. Yay. Nuran Tezcan - Semih Tezcan, (Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2011), [Nuran Tezcan la birlikte] Evliyâ Çelebi nin Nil Haritası. Evliya Çelebi. Yay. Nuran Tezcan - Semih Tezcan, (Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2011), Heavenly books in the Seyahatname. Evliya Çelebi Seyahatnamesi nin Yazılı Kaynakları, Yay. Hakan Karateke, Hatice Aynur (Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2012), Tanıtmalar G. Doerfer, Khalaj Materials. Journal of the American Oriental Society 93.4 (1973), H. W. Brands, Studien zum Wortbestand der Türksprachen. Journal of the American Oriental Society 95.2 (1975), A. Bodrogligeti, Ahmad s Baraq-Nama and Halis s Story of Ibrahim. Journal of Turkish Studies 2 (1978), G. M. Smith, ed., Yusuf-i Meddah, Varqa ve Gülshah. Journal of Turkish Studies 2 (1978), R. R. Arat, Kutadgu Bilig III: Indeks. Journal of Turkish Studies 3 (1979), G. Hazai, Kurze Einführung in das Studium der türkischen Sprache. Wiener Zietschrift für die Kunde des Morgenlandes 72 (1980), E. Prokosch, Studien zur Grammatik des Osmanisch-Türkischen unter besonderer Berücksichtigung des Vulgärosmanisch-Türkischen. International Journal of Turkish Studies 2.1 (1981), [A. Manaster-Ramer ile birlikte] G. Doerfer and S. Tezcan, Wörterbuch des Chaladsch. Wiener Zietschrift für die Kunde des Morgenlandes 74 (1982), A. K. Sanjian and A. Tietze, Eremya Chelebi Kömürjian s Armeno-Turkish Poem The Jewish Bride. Turkish Studies Association Bulletin 8.1 (1984), A. Tietze, Mustafa Ali s Counsel for Sultans of 1581, I & II. Journal of the American Oriental Society (1986), M. Adamovic, Konjugationsgeschichte der türkischen Sprache. Journal of the American Oriental Society (1986), R. Sesen, C. İzgi, C. Akpınar, Catalogue of the Manuscripts in the Köprülü Library, I-III. Turkish Studies Association Bulletin 12.2 (1988), K. Kehl-Bodrogi, Die Kızılbaş Aleviten: Untersuchungen über eine esoterische Glaubensgemeinschaft in Anatolien. Middle East Studies Association Bulletin 23.1 (July 1989), B. L. Chookaszian, ed. Yeghia Musheghyan Karnets i: Turk eren-hayeren bararan. Annual of Armenian Linguistics 10 (1989), A. Ugur, The Reign of Selim I. in the light of the Selîm-nâme Literature. Islamkundliche Untersuchungen Bd [XIV] 403 Sf. International Journal of Turkish Studies 4.2 (1989), A. Hetzer, Dackeren-Texte. Eine Chrestomathie aus Armenierdrucken des 19. Jahrhunderts in türkischer Sprache Sf. Turkish Studies Association Bulletin 14.1 (1990), S. Tulu, Chorasantürkische Materialien aus Kalat bei Esfarayen. Middle East Studies Association Bulletin 26.2 (1992), M. Adamovic, Die Rechtslehre des Imam an-nasafi in türkischer Bearbeitung vom Jahre Journal of the American Oriental Society (1993), C. E. Bosworth, et. al., eds., Essays in Honor of Bernard Lewis: The Islamic World, from Classical to Modern Times. Journal of Near Eastern Studies 53.3 (1994), J. Sublet, Les Trois Vies du Sultan Baibars. Journal of Near Eastern Studies 55.3 (1996), 198 H. E. Boeschoten and M. Vandamme, eds., Al-Rabghuzı, The Stories of the Prophets. Journal of the American Oriental Society (1997), [review article entitled Rabghuzi s Stories of the Prophets ] M. Adamovic, ed., Kelile ü Dimne: Türkische Handschrift T 189 der Forschungsbibliothek Gotha. Journal of the American Oriental Society (1997), K. Bugday, ed., Evliya Çelebis Anatolienreise aus dem dritten Band des Seyahatname. Wiener Zietschrift für die Kunde des Morgenlandes 87 (1997), W. M. Thackston Jr., ed., Baburnama: Chaghatay Turkish Text with Abdul-Rahim Khankhanan s Persian Translation; Eiji Mano, ed., Babur-nama (Vaqayi ), I: Critical Edition based on Four Chaghatay Texts; II: Concordance and Classified 14 15

10 Indexes. Journal of the American Oriental Society (1997), H. Neudecker, The Turkish Bible Translation by Yahya bin Ishak, Also Called Haki (1659). The Jewish Quarterly Review (1997), W. G. Andrews, N. Black and M. Kalpaklı, Ottoman Lyric Poetry: An Anthology. International Journal of Middle East Studies 30.4 (1998), I. Bellér-Hann, A History of Cathay: A Translation and Linguistic Analysis of a Fifteenth-Century Turkic Manuscript. Journal of the American Oriental Society (1999), E. Schütz, Armeno-Turcica: Selected Studies. Journal of the American Oriental Society (1999), C. Bulut, Christiane, Evliya Çelebis Reise von Bitlis nach Van. Wiener Zietschrift für die Kunde des Morgenlandes 89 (1999), I. Mélikoff, Hadji Bektach, un mythe et ses avatars; Syncretistic Religious Communities in the Near East; Alevi Identity: Cultural, Religious and Social Perspectives. Journal of the American Oriental Society (2000), R. Ermers, Arabic Grammars of Turkic. Journal of the American Oriental Society (2000), 491 P. Golden, ed., The King s Dictionary: The Rasulid Hexaglot: Fourteenth Century Vocabularies in Arabic, Persian, Turkic, Greek, Armenian and Mongol. Journal of the American Oriental Society (2001), S. Ilic, ed., Hüseyin Lamekani: Ein osmanischer Dichter und Mystiker und sein literarisches Werk. Journal of the American Oriental Society (2001), Dede Korkut Oğuznameleri, ed. Semih Tezcan Hendrik Boeschoten; Semih Tezcan, Dede Korkut Oguznameleri Üzerine Notlar. AATT Bulletin [American Association of Teachers of Turkic Languages] (2001), Mehmet Yalçın, ed., The Dîvân of Qânsûh al-ghûrî; Orhan Yavuz, ed., Kansu Gavrî nin Türkçe Dîvânı. Mamluk Studies Review VIII (1) (2004), Walter G. Andrews and Mehmet Kalpaklı, The Age of Beloveds: Love and the Beloved in Early-Modern Ottoman and European Culture and Society. Speculum April 2006, ROBERT DANKOFF UN TÜRKOLOJIDEKI YERI ÜZERINE Nuran Tezcan Robert Dankoff un Türkoloji alanındaki birçok kitap ve makale yayınları arasında özellikle Türkçenin üç ana eseri üzerine olan çalışmaları onun bilimsel etkinliğinde bir sacayağı oluşturur. Bunların birincisi Dîvânü Lugati t-türk, ikincisi Kutadgu Bilig,üçüncüsü Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi dir. Türk edebiyatının bu üç anıt eserinden Dîvânü Lugati t-türk ve Kutadgu Bilig i ilk kez İngilizceye çevirerek, Seyahatnâme üzerinde bir çok önemli araştırma, değişik kısımlardan seçme çeviriler yaparak ve nihayet güvenilir tam metin yayınını gerçekleştirerek Türkolojiye büyük hizmetler yapmıştır. Dîvânü Lugat it-türk ün İngilizce çevirisini arasında James Kelly ile birlikte yayınlanmıştır: Mahmud al-kashgari, Compendium of the Turkic Dialeckts (Divan Lugat at-turk). I: 1982, II: 1984, III: Bu çeviri, Türk filolojisinin temel taşlarından biri olan ünlü Türkçe-Arapça sözlüğün, bu iki dilden ve Besim Atalay ın Türkiye Türkçesine yaptığı tercümeden İngilizce ye yapılmış basit bir aktarma değildir. Dankoff un Dîvânü Lugat it-türk çevirisi, uzun sürmüş, titiz araştırma la rın ürünü olan muazzam bir bilimsel çalışmadır. Bu çevirinin, aynı zamanda Dîvânü Lugati t-türk ün romanize edilmiş yeni bir yayını olduğu bile söylenebilir. O, bu yayında daha önce Kilisli Muallim Rifat [Bilge] tarafından yapılmış olan edisyonu, Carl Brockel mann ın hazırladığı Almanca dizini, Besim Atalay ın Türkçe çevirisini, Gerard Clauson un etimolojik sözlüğündeki notları ve ayrıca o zamana kadar Dîvânü Lugati t-türk üzerine yayımlanmış hemen bütün araştır

11 Robert Dankoff un Türkolojideki Yeri Üzerine maları göz önünde bulundurmuş, değerlendirmiş, fakat her şeyi, eserin orijinaline dayanarak kendi anladığına, kendi kararına göre çevirmiştir. Bu çeviride, daha önceki yayınlarda bulunan bir çok yanlış düzeltilmiştir. Türkçe kelimeler, bunların Arapça karşılıkları ve gerektikçe Kâşgarî nin Arapça açıklamaları transliterasyon ve transkripsyonla verilmiştir. Eklenen dizinlerle eser, bilimsel kullanıma son derecede elverişli hale getirilmiştir. Kitaba el yazmasının mikrofişleri de eklenmiş, böylece araştırmacılara okunaklı yeni bir tıpkıbasım sunulmuştur.türkologlar bu çeviriyi, Dîvânü Lugat it-türk araştırmalarında büyük bir ileri adım sayarlar. O zamana değin erişilebilmiş en doğru sonuçları, çözümleri içerdiği için yayımlandığı andan itibaren ciddi bilimsel çalışmalarda artık bu yayın kullanılmıştır. Robert Dankoff, 1983 te Kutadgu Bilig in İngilizce çevirisini yayınlamıştır:yusuf Khass Hajib, Wisdom of Royal Glory (Kutadgu Bilig): A Turko-Islamic Mirror for Princes tir. Dankoff, 11. yüzyıl Orta Asya Türkçesiyle kaleme alınmış olan bu eseri, Reşit Rahmeti Arat ın metin yayınını kullanarak ve onun Türkiye Türkçesine yaptığı çeviriden yararlanarak İngilizceye çevirmiş, fakat sürekli olarak eserin aslına, el yazmalarına da başvurmuştur. Çeviri sırasında Arat ın metninde çeşitli düzeltmeler de yapabilmiş olan Dankoff, bu çalışmasını salt filolojik bir uğraşı olarak değerlendirir. Zengin notlarla yayınladığı çevirinin önsözü Kutadgu Bilig hakkında önemli bir incelemedir. Dankoff, eserin İslâm düşünce tarihi içerisindeki yerini, kaynaklarını irdelemiş, kendisinden önceki araştırmacı ların görüşlerinden kısmen ayrılan sonuçlara varmıştır. Daha sonraki yıllarda Türkçe nin başka bir anıt eseri olan Dede Korkud Kitabı ile ilgilenmiş, fakat bu eser üzerinde çalışmaya girişmemiştir. Chicago da ders verdiği yıllarda, gönlünde yatan Osmanlı edebiyatı tutkusu onu Seyahatnâme ye yöneltmiştir. 11. yüzyıl Türkçesinden günümüz Türkçesine kadar Türkçenin değişik dönemleri üzerine geniş bilgiye, filoloji, tarih ve kültür tarihi alanlarında büyük birikimine sahip olan Dankoff un, bu yetkinliğiyle Seyahatnâme ye yöneldiği 1980 li yıllar, Seyahatnâme nin 19. yüzyılda ve 20. yüzyılın ilk yarısında bazı açılardan olumlu, bazı açılardan olumsuz imajının sönükleştiği bir dönemdir. Bu eserin önemine vâkıf belli bilim insanlarının dışında pek çok kişi, Seyahatnâme ye genellikle önyargılarla bakmaktadır. Bu bakışların hakim olduğu bir dönemde Dankoff Hoca nın derste, bir öğrencisiyle birlikte Seyahatnâme nin Bitlis bölümünü okumaya başlaması, eserin yeniden keşfi olmuştur. Kendisiyle yapılmış bir söyleşide bu okumanın onda bıraktığı izlenimi şu sözlerle dile getirir: [öğrencim]... Seyahatnâme deki bir cambazlık ve sihirbazlık gösterisini, gösteriyi yapanların yaşadığı Bitlis şehri üzerine uzun anlatıların yer aldığı bölümü seçmişti. Okumaya başladık, daha önce Türk edebiyatında böyle bir metin okumamıştım. (Bkz.: Bu kitapta, Robert Dankoff la Söyleşi, s ). Derste, bu bölümü 1890 larda yayımlanmış Ahmed Cevdet baskısını kullanarak okutan Dankoff, daha sonra eserin mikrofilmlerini elde edince bu baskı ile orijinal metin arasındaki tutarsızlıklar ve baskıdaki eksiklikler karşısında şaşkınlığa düşmüştür. Ahmed Cevdet baskısında yapılmış olan kısaltmalara ve uygulanan sansüre 1929 da yazara ve esere büyük haksızlık, bilim dışı bir davranış diyerek isyan eden Franz Taeschner in gösterdiği tepkinin üzerinden yarım yüzyıl geçtikten sonra bilim vicdanı, Robert Dankoff u da eksiksiz bir Seyahatnâme yayını yapılmasının kaçınılmaz bir görev olduğu gerçeğiyle karşı karşıya getirmiştir. Richard Kreutel in (S) takımı nüshalarının otograf (hatt-ı dest) olduğunu saptamasından (1972), Pierre MacKay ın iz sürerek (S) takımı nüshalarının bir kâtip tarafından yazılmış olabileceğini gündeme getirmesinden (1975) ve Halil İnalcık ın Seyahatnâme nin sözlüğünün yapılması gerekliliğini sürekli vurgulamasından sonra Dankoff için başını kaldırmadan çalışacağı, Seyahatnâme araştırmalarında yeni bir dönem başlatacak projelerin kapısı açılmıştı. Öğrencisinin derste okumak için 5. ciltten Bitlis bölümünü seçmiş olması, âdetâ Newton un başına elma düşmesi olgusuyla özdeşleştirilebilir. Böylece başlayan süreç, 1984 te onu Bitlis e götürmüş, bu seyahatin ertesinde Bitlis bölümü, metnin transkripsiyonunu, İngilizce çevirisini ve metne ilişkin açıklamaları içeren bir kitaba dönüşmüştür: Evliya Çelebi in Bitlis (1990). Bu kitap, o sırada Avrupa da başka bir Seyahatnâme uzmanı olan Klaus Kreiser in editörlüğünü üstlendiği yeni bir dizide, Leiden deki Brill Yayınevi nin Evliya Çelebi s Book of Travels. Land and People of the Ottoman Empire in the Seventeenth Century. A Corpus of Partial Edition dizisinde, bu dizinin ikinci kitabı olarak yayımlanmıştır. Dankoff, aynı dizide daha sonra Robert Elsie ile birlikte Seyahatnâme nin Arnavutluk ve civarına ait bölümünü de yayınlamıştır: Evliya Çelebi in Albania and Adjacent Regions (Kosovo, Montenegro, Ohrid)(2000). Bitlis üzerine çalışmak ona Seyahatnâme nin sadece bir bölümünün okunmasıyla anlaşılamayacağını göstermişti; bundan sonra üç yıl boyunca bütün Seyahatnâme yi notlar alarak okumuştur. Daha sonra Seyahatnâme üzerine çığır açıcı özgün yayınları sürmüştür. Bir Osmanlı Devlet adamının özel hayatı: Melek Ahmed Paşa (The Intimate Life of an Ottoman Statesman: Melek Ahmed Pasha ( ), as portrayed in Evliya Çelebi s Book of Travels (Seyahat-name).1991); Evliya Çelebi Lügati: Seyahatnâme deki Yabancı Kelimeler, Mahallî İfadeler (An Evliya Çelebi Glossary: Unusual, Dialectal and Foreign Words in the Seyahat-name. 1991); 10 ciltlik Seyahatnâme nin içeriğini yansıtan kılavuz: A Guide to the Seyahat-name of Evliya Çelebi. (Klaus Kreiser le birlikte yayınladığı Materialien zu Evliya Çelebi II içerisinde, 1992). Bir Osmanlı bireyi olarak Evliyâ Çelebi nin dünyasını, İstanbul insanı, dünya insanı, Sultanın kulu, 18 19

12 Robert Dankoff un Türkolojideki Yeri Üzerine çelebi ve derviş, meddah, musahip olarak ortaya koyup onun üzerinden Osmanlının dünya algısını ve zihniyetini saptama denemesi olan An Ottoman Mentality: The World of Evliya Çelebi. 2004; (Türkçe çevirisi Seyyah-ı Âlem Evliyâ Çelebi nin Dünyaya Bakışı. 2010). Bu çalışmalar onun Seyahatnâme ye ilişkin özgün değerlendirmelerini içeren eserlerinden en başta gelenleridir. Dankoff, Derleme Sözlüğü ne ve Acaryan ın 4 ciltlik Ermenice etimolojik sözlüğüne dayanarak hazırladığı Türkçedeki Ermenice alıntılar sözlüğüne Seyahatnâme de geçen Ermenice kelimeleri de almıştır: Armenian Loanwords in Turkish.1995 Özellikle Türkiye de Seyahatnâme ye karşı önyargılı değerlendirmeler etkin bir şekilde sürmekteyken, Türk Dili ve Edebiyatı bölümlerinin müfredatlarında bu esere hiç yer verilmezken bu Amerikalı Türkolog, esere yepyeni bakışlar getiren pek çok makale yazmış, eseri çok yönlü olarak incelemeye açmıştır. Dil ve anlatım özellikleri ve içeriği üzerinde durmuş, Evliyâ nın verdiği bilgilere uygulanması gereken değerlendirme ölçütleri hakkında görüşler geliştirmiştir. Bu çalışmaları onu,yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık tarafından gerçekleştirilen Seyahatnâme yayınının bilimsel danışmanı konumuna getirmiştir. Dankoff, Seyahatnâme nin öncelikle söz varlığını, kendine özgü dil ve anlatım özelliklerini saptamış, genel yazı ve inşâ dilinden ayrılan bu özelliklerin Evliyâ Çelebi nin kendine özgü üslubunu yansıttığını ortaya koymuştur. Bu saptamalar yapılmaksızın metnin doğru okunmasının mümkün olmayacağını görmüş ve göstermiştir. Dankoff, 1996 da Seyahatnâme nin 1. cildinin sayısız okuma yanlışlarıyla yayınlanmış olmasına karşı tepkisini, Evliyâ nın naklettiği bir anekdotla, Arap harfleriyle, harflerin noktaları konmadan yazılmış Şu rasadı yıkalım mı? cümlesinin ne gibi yanlış okumalara yol açtığını anlatan bir hikâyeyle örnekleyerek şu sözlerle değerlendirmiştir: Evliyâ yı kendi metninde son derece titiz davranmaya iten, onun bu öyküde imâ edilen filolojik unsurlar hakkındaki duyarlığıdır (...). Sonraki müstensihlerin ve filolojik öngörüden yoksun editörlerin Evliyâ nın gayretine rağmen metni bu kadar şuursuzca mahvetmiş olmaları talihin ne kadar da korkunç bir cilvesidir ( Şu Rasadı Yıkalım mı? Dankoff ; ). Seyahatnâme nin bazı ciltlerinin kısmen (6, 7 ve 8. ciltler) noktasız yazıldığını, noktasız yazılmış bir Arap harfli metni okumanın zorluklarını ve böyle bir metni doğru okumanın büyük filolojik titizlik gerektirdiğini göstermiştir. Seyahatnâme nin otograf sayılan takımının nüshalarıyla bu takımdan kopya edilmiş öteki takımların nüshaları arasındaki ilişkileri belirlemek için su lekelerine ve satırlarda bırakılmış boşluklara varıncaya kadar her şeyi göz önünde tutmuştur. Harf karakterleri üzerinden metnin ilk yazılışı sırasında ve daha sonraki kopyalamalar sırasında ortaya çıkan sorunları görerek, çözerek, bunları yeni ipuçları olarak kullanarak çalışmıştır de Richard Kreutel in, 1975 te Piere MacKay ın, yine 1975 te Fahir İz in (S) takımı nüshalarının orijinal olup olmadığı üzerine yazdıklarını, bu nüshaların Evliyâ Çelebi nin kendi kaleminden mi, yoksa kâtibinin kaleminden mi çıktığı tartışmalarını yakından izlemiştir. Kendi bulgularıyla Kreutel ve MacKay ın daha önce saptadıkları üzere (S) takımı nüshalarının asıl nüsha olduğunu göstermiş, ancak MacKay ın bunların bir kâtip tarafından yazıldığı yani holograf (hatt-ı dest) olmadığı görüşüne, metinde Evliyâ nın yaptığı ekleme ve noktalamaların izini sürerek karşı çıkmıştır. Dankoff, Kreutel in 1972 deki otograf saptamasının doğru olduğunu, artık bunu tartışmaya gerek olmadığını ortaya koymuştur: Eğer otograf terimi, yazarın kendi gözetimi altında oluşturulan ve yazarın kendisi tarafından düzeltilen yazma anlamına kabul edilecek olursa, Kreutel bu dizinin otograf olduğunu kanıtlamıştır. MacKay gerçekten bir holograf (hatt-ı dest, yazarın kendi eliyle yazılımış nüsha) olduğundan şüphe etmiş, bunun yerine ana metnin Evliyâ nın gözetiminde çalışan bir şakirdin eseri olduğunu ileri sürmüştür. Benim kişisel fikrime göre, Mac- Kay, harf noktaları ve harekeler konmamış metin iskeleti konusunda haklı olabilir. Fakat (aşağıda üzerinde durulacak istisnalar dışında) bu dizi [S] nüshalarındaki harf noktalamalarının ve harekelemelerin kesinlikle Evliyâ ya ait olduğu kanısındayım. ( Şu Rasadı Yıkalım mı? Dankoff ; ) Seyahatnâme metninin herhangi bir Arap harfli Osmanlı metni gibi okunamayacağını, bu metnin standart metinlerin dışında ve kendine özgü olduğunu, doğru okunmasının Seyahatnâme uzmanlığı gerektirdiğini açıkça göstermiştir da İstanbul da Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık tarafından metin yayınına başlanmış olan Seyahatnâme nin 1. cildinin okuma hatalarıyla dolu olması, daha sonraki ciltlerde (2, 3, 4) ise okuma yanlışlarının ilk ciltlere göre daha az olmasına rağmen yine de pek çok yanlışın bulunması dolayısıyla Dankoff, 5 ve 6. ciltlerde bilimsel danışman olarak metin yayınına katılmaya davet edilmiştir. YKY baskısının 7, 8, 9 ve 10. ciltleri Dankoff un denetimi ve bilimsel sorumluluğu altında sürdürülmüştür da 1. cildin Dankoff un denetimi altında yeni bir baskısı yapılmıştır. YKY nin 2011 baskısında onun 2, 3 ve 4. ciltlere ilişkin düzeltmeleri yer almamıştır. YKY yayını Seyahatnâme ye geniş bir erişim olanağı sağlamış, geniş kapsamlı projelerin yapılabilmesi umudunu yaratmıştır yılında Dankoff u Chicago daki evinde ziyaretimiz sırasında YKY den kendisine okunmuş ve düzeltilmiş olarak gönderilen bilgisayar çıktılarını görmüştük. Sayfalarda yer kalmayacak denli yaptığı düzeltmelerden sonra bu çıktılar, elle dizilmiş metinlerin ilk provalarına benziyordu. O, kendisinin ileri sürdüğü filolojik titizliğin sorumluluğunu taşıyan bir bilim insanı olarak çalışmaktaydı. Bu yolla merhum Dr. Yücel Dağlı ve Seyit Ali Kahraman ile birlikte gerçekleştirdikleri Seyahatnâme 20 21

13 Robert Dankoff un Türkolojideki Yeri Üzerine baskılarının bilim ve kültürümüze katkısına ancak müteşekkir olabiliriz. Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık temsilcilerinin her zaman minnetle dile getirdiği üzere hiçbir ücret almadan, hatta sözleşme bile yapmadan onu yıllarca bu çalışmaya gece gündüz emek verdirten şevk, kuşkusuz onun bilim ve Türkoloji tutkusudur. Seyahatnâme üzerine yaptığı kitap yayınlarının yanısıra birçok makale de yayınlamış olan Dankoff, Seyahatnâme nin genel inşâ anlayışından ayrılan yazım ve dil özelliklerinin 17. yüzyıl Türkçesini yansıttığını, bunun yaşayan Osmanlıcanın bir metni olduğunu ortaya koyması, bu eserle ilgili önyargıları kırmış, bilimsel olarak incelenmesi gereken bir metin değerine sahip olduğuna dikkat çekmiştir. Bunun yanısıra Dankoff, bu eserin, tarihçilerin aradıkları belli bilgiler için bir belge gibi kullanılmasının eseri anlamak bakımından yeterli olamayacağını özellikle vurgulamış, Seyahatnâme nin bir bütün olarak ele alınmasının önemini ortaya koymuştur: Araştırmacılar, ayırıcı bir özellik olarak birbiriyle bağlantısı olamayan çok sayıda pasajdan oluşması nedeniyle Seyahatnâme ye büyük bir maden olarak yaklaştılar [.] Aradıkları maden damarını buldular, istedikleri maden cevherini çıkardılar ve geri kalanını bir kenara attılar (Dankoff 2002, Türkler Ansiklopedisi c ). Dankoff, Seyahatnâme nin ana kaynaklarını, eserin bir bütün olarak yazıldığını gösteren ciltler arasındaki bağı, yazılış amaç ve mantığını, temel içeriğini çözümlemiştir. Seyahatnâme metninin oluşmasındaki kompoziyon özellikleri üzerine yaptığı saptamalarla edebiyat yönünden incelenmesinin ne denli ihmal edildiğini, bu eserin kendine özgü yapısını belirginleştirerek göstermiştir. Evliyâ nın yazdıklarının gelişigüzel anlatımlar olmadığının, çok dikkatli okunması gereken bir metin olduğunun altını çizmiştir ( The Seyahatname of Evliya Çelebi as a Literary Monument Dankoff 2005; Türkçe çevirisi: Bir Edebiyat Anıtı: Evliya Çelebi Seyahat-name si Türk Edebiyatı Tarihi, C. 2, Ed.: Talât Sait Halman, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara, 2007, ; Bu kitaptaki gözden geçirilmiş yayın: Bir Edebiyat Anıtı: Evliyâ Çelebi Seyahatnâme si, s ) Dankoff un bu yöneliminin ardında kendisinin derin Türkoloji bilgisinin, dünya dilleri ve edebiyatlarına olan hakimiyetinin, ödün vermez bilimsel kişiliğinin, çok yönlü irdeleme, geniş bir perspektiften bakabilme gücünün olduğunu özellikle vurgulamak gerekir. Nitekim onun makalelerinin toplubasımının başlığında bu açıkça yansımaktadır: From Mahmud Kaşgari to Evliya Çelebi: Studies in Middle Turkic and Ottoman Literatures [collected articles]. Istanbul: Isis, Seyahatnâme için Bu kitap, İslâm edebiyatının belki de dünya edebiyatının en uzun en ayrıntılı seyahat kitabıdır (Dankoff. Türkler Ansiklopedisi 2002 c ) diyen Dankoff un, Seyahatnâme çalışmaları yalnızca Türk dili ve edebiyatı araştırmaları çerçevesinde kalmamış, aynı zamanda onu dünyaya tanıtmış, onun dünya edebiyatı içinde hakettiği yeri alması için de yayınlar yapmıştır te Seyahatnâme yi ilk kez bilim dünyasına tanıtan Avusturyalı ünlü Osmanlı tarihçisi Joseph von Hammer-Purgstall in ilk iki ciltten seçmelerle İngilizceye yaptığı çevirisinden (I: 1834, II: 1836, III: 1850) 176 yıl sonra 10 ciltten seçmeler yaparak en ilginç bölümlerden oluşan kapsamlı bir çeviri antolojisini 2010 da öğrencisi Sooyong Kim le birlikte yayınlamıştır: An Ottoman Traveller: Selections from the Book of Travels of Evliya Çelebi. London Onun Evliyâ Çelebi ve Seyahatnâme çalışmalarında, başka bir doruk noktası Vatikan, Apostolica Kütüphanesindeki Nil haritasını bu satırların yazarıyla birlikte gün ışığına çıkarmasıdır: Evliyâ Çelebi nin Nil Haritası Dürr-i bî-misîl în ahbâr-ı Nîl Bu, henüz Nil in kaynağının keşfedilmediği bir yüzyılda yapılmış bir Nil haritasıdır. Harita üzerindeki metinle Seyahatnâme arasında birçok içerik ve üslup paralellikleri bulunmaktadır. 17. yüzyıl Afrikası üzerine birçok fizikî ve beşerî coğrafya bilgileri içeren bu harita, Evliyâ Çelebi ye Türk-Osmanlı ve dünya haritacılığında bir yer kazandırmıştır. Son olarak Robert Dankoff, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığının 2011 yılında çıkardığı Doğumunun 400. Yılında Evliyâ Çelebi kitabının (editörleri Nuran Tezcan ve Semih Tezcan) şu anda basılmakta olan İngilizce versiyonunun editörlüğünü ve baş çevirmenliğini özveriyle üstlenmiş, böylece Seyahatnâme nin dünyaya tanıtılması için önemli bir hizmette bulunmuştur. Dankoff un Seyahatnâme dışındaki makaleleri, onun Türkoloji çalışmalarının ne kadar çok yönlü olduğunu açıkça göstermektedir. Ele aldığı, kimi zaman bir kelime, kimi zaman bir mesnevinin içindeki bir gazel ya da bir aşk hikâyesi olabilmektedir. The Romance of Iskender and Gülshah (Dankoff ; Türkçe çevirisi ) makalesinde Ahmedî nin İskendernâme sinin içindeki 600 beyitlik bir aşk hikâyesinin Ahmedî tarafından özgün olarak kurgulanmış olduğunu göstermiştir. Dankoff, burada Türk mesnevi edebiyatının gazel kullanımı açısından Fars edebiyatından farklılık gösterdiğine dikkat çekmiş ve şunu ortaya koymuştur: Fars edebiyatında Nizamî ve Nizâmî den sonra mesnevi yazanlar, mesnevilerine gazel yerleştirmemişlerdir. Buna karşılık, Türk edebiyatında bu edebî gelenek sürdürülmüştür. Ahmedî, eserinde İskender in gençliğine bir aşk serüveni yerleştirmiş, bu kurgulamayla hikâye kahramanlarının mesnevi içinde gazel söylemeleri için güzel bir olanak sağlamıştır. Dankoff un bu önemli belirlemesi aşk mesnevileri üzerine yeni yorumlara da kapı açmaktadır. The Story of Faris and Vena. Eremya Çelebi s Turkish Version of an Old French Romance (2000) başlıklı yazısında Dankoff, 17. yüzyılda Türkçeye çevrilmiş bir aşk hikâyesini ele alır; Eremya Çelebi nin, Fransızca bir romans olan 22 23

14 ve Avrupa dillerinde çok yaygın olarak bilinen bu aşk hikâyesini İtalyancasından bir kez Ermeniceye, bir kez de Türkçeye çevirdiğini gösterir. Dankoff, ayrıca hikâyenin Ermenice ve Türkçe versiyonlarını karşılaştırarak iki dile yapılan çeviriler arasındaki farklılıkları ortaya koyar. Tüm makalelerini, bir tanıtma yazısı çerçevesinde tek tek ele almanın mümkün olmaması dolayısıyla onun son yıllardaki önemli bir Türkoloji katkısından daha söz etmekle yetineceğim. Bu da,türk edebiyat tarihinin anıt eserlerinden olan Fuat Köprülü nün da yayınladığı Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar kitabının İngilizceye çevirisidir: Mehmed Fuad Köprülü, Early Mystics in Turkish Literature. London Köprülü nün kaynakların yetersiz, ancak araştırılmasının çok gerekli ve önemli olduğu Anadolu daki Türk edebiyatının başlangıç dönemi üzerine geniş kapsamlı bir inceleme olarak kaleme aldığı Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar başlıklı eserinin önemini iyi bilen Dankoff, bu eseri Gary Leiser ile birlikte çevirmiştir. Ahmed Yesevî (Orta Asya) ile Yunus Emre (Anadolu) arasındaki ilişkileri ortaya koyan, dolayısıyla Anadolu daki Türk edebiyatının karanlık dönemine ışık tutan Köprülü nün eserini dünya bilimine tanıtan bu çeviri Türk edebiyatı için de büyük bir hizmet olmuştur. Köprülü nün oldukça zor, ağır bir Osmanlıca ile yazılmış bu eserinin çevrilmesinin ne denli bir emek ürünü olduğu gözler önündedir. Bunun yanısıra Dankoff ve Leiser, bu çeviriyi yaparken Türk edebiyat tarihi araştırmalarının başlangıcında henüz yeterli bilgi ve belgelerin olmadığı bir dönemde çok yönlü ve kapsamlı olarak yazılmış olan bu esere, daha sonraki araştırmaların sonuçlarını yansıtan notlar ve bilgiler ekleyerek önemli düzeltme ve katkılar yapmışlardır. Eserin ve çevirinin önemini daha da artırmış olan bu tür notlar kuşkusuz Köprülü nün eserine verilen önemin de göstergesidir. Orta Asya Türk tasavvuf tarihi araştırmacısı Devin DeWeese nin önsözü bu çevirinin bilimsel değerini daha da artırmıştır. Bu noktada Robert Dankoff un Seyahatnâme için söylediklerini kendisi için söylemek isterim: Evliyâ, bize sadece birinci kitabın 270. bölümünü İstanbul esnaf ve tüccarlarının Sultan önünden geçişinin muazzam panoramasını bırakmış olsaydı, yine de en büyük Osmanlı yazarlarından birisi olarak tanınacaktı. (Seyyah-ı Âlem Evliyâ Çelebi nin Dünyaya Bakışı ; An Ottoman Mentality ) Bir kelimeden bir sözlüğe, bir gazelden tüm mesneviye genişleyen kitap ve makaleleri ile çok kapsamlı ve özgün çalışmalara imza atmış olan Robert Dankoff, bize sadece Seyahatnâme nin güvenilir tam metnini kazandırmasıyla bile Türkolojinin en büyük bilim insanlarından biri dir. BILIM İNSANI VE DOST OLARAK ROBERT DANKOFF Nuran Tezcan Robert Dankoff, Türk dili, edebiyatı ve kültürü üzerine çok önemli araştırmalara, yeni bilgilere imzasını atmış, bu alanlarda yeni açılımlar başlatmış bir bilim insanıdır. Türklerin İslâmiyeti kabul etmesiyle Orta Asya da yazılmaya başlanan 11. yüzyıl eserlerinden 21. yüzyıl Türk romancısı İhsan Oktay Anar ın eserlerine kadar ilgi duymuştur. Araştırmaları, Türk dilinin eski geçmişinden günümüze uzanan zaman içerisinde, bir kelimenin anlamından bir atasözünün bağlamına, sözlüklere girmemiş kelimelerin sözlüğüne, bir beyitten, bir gazelden 10 ciltlik Seyahatnâme ye uzanan alanları kapsar. Bir barış gönüllüsü olarak 1960 lı yıllarda Sinop a gelen Robert Dankoff un Türkçe öğrenme tutkusu, onu Türkçenin 11. yüzyılına kadar geri götürmüştür. Onlarca kitap ve makale yayını içinde Dîvânü Lügati t-türk, Kutadgu Bilig ve Seyahatnâme onun araştırmalarının önemli ağırlık noktalarını oluşturur. Araştırmalarının karakteristik özelliği pek az araştırılmış konuların incelenip yepyeni bir boyutla ortaya konması, en çok bilindiği sanılan konuların yeniden irdelenip düşünülmesidir. Ele aldığı konuda yalnız bilgi değil, aynı zamanda yepyeni bir yorum, yepyeni bir bakış açısı ortaya koyar. Örneğin Seyahatnâme deki Melek Ahmed Paşa ile ilgili anlatımlardan, bir Osmanlı paşasının özel hayatına geçerek, devleti yönetenlerin özel ilişkilerinin izini sürmeye başlar. Evliyâ Çelebi nin davranış ve tutumlarından onun dünyaya bakışını, Osmanlı zihniyetini çözmeye girişir. Evliyâ Çelebi nin ayıp değil ifadesini kullanmasından Evliyâ Çelebi nin ötekine bakışına, hoşgörü anlayışına değin uzanan geniş bir perspektifle konuyu 24 25

15 Bilim İnsanı ve Dost Olarak Robert Dankoff ele alır. Yalnız filolojik bilgi ile sınırlı kalmayıp aynı zamanda sosyo-kültürel yorumlara, bakış açılarına yer verir de 10 ciltlik Seyahatnâme nin her cilde göre içerik iskeletini ortaya koyarak bir kılavuzunu yapmış (Guide to the Seyahat-name of Evliyâ Çelebi: Materialien zu Evliyâ Çelebi II içerisinde), Evliyâ Çelebi and the Seyahatnâme başlıklı makalesinde (The Turks 2002) Seyahatnâme nin kaynaklarını araştırmış, bu eserin nasıl bir anlayışın ürünü olduğunu irdeleyerek çatısını kurmuştur. Robert Dankoff u, böyle bir bilimsel eserler perspektifi ortaya koyacak denli Türk diline, edebiyatına ve kültürüne bağlayan nedir? Bunun cevabı üç kelimeyle verilebilir: Bilim ve Türkçe tutkusu. Ancak onu bilim insanı ve dost olarak yakından tanımış bir kişi olmam dolayısıyla bu özetlemenin ne kadar sıradan kaldığını duyumsuyorum. Çünkü onun nasıl bir bilme ve araştırma merakı, nasıl bir birikim, nasıl bir sabır, nasıl bir disiplin, nasıl bir yöntem, nasıl bir yanlış ile doğruyu şüpheye yer kalmayacak biçimde birbirinden ayırma ve gösterme heyecanı taşıdığı ancak buna tanık olunca anlaşılabilir. Onun akılcı ve çok yönlü irdeleme yönteminin, bu yolla ulaştığı doğru bilgiyi gösterme tutkusunun arkasında sadece Türk dil ve edebiyatını geçmişten günümüze kadar öğrenmiş olmasının çok yönlü birikimi değil, aynı zamanda zengin bir dünya kültürü birikimi de yatmaktadır. Bu dünyayı dili, tarihi, kültürü, edebiyatı ile tanıma, kavrama ve araştırma tutkusu. Öncelikle o, batıdan doğuya dünya kültürünü, sanat ve felsefesini, coğrafyasını tanıma tutkusuyla geniş bir dünya kültür birikimine sahiptir. Onun entelektüel oluşumunun başlangıcında Latince, Almanca, Eski Yunanca ve Fransızca öğrenimi bulunmaktadır. Bu dilleri ve bu dillerde yaratılmış edebiyatı, kültürü, felsefeyi öğrenmiş olması, onun bilgiye mekanik olarak değil, toplumsal yaşam ve kültür açısından yaklaşımını olanaklı kılmıştır. Başka bir ifadeyle onun Türk dili, edebiyatı, tarihi, kültürü alanlarındaki bilgisi, sahip olduğu geniş ve derin dünya sanat, tarih ve coğrafya bilgisi sayesinde daha büyük değer kazanmış, daha olağandışı bir birikime dönüşmüştür. O, bu geniş birikimi, bilimsel kaynaklarla, sanat kitaplarıyla çalışma odasına kapanarak geçirdiği çalışma saatlerinde, başta Türkiye olmak üzere, Ortadoğu, Uzakdoğu ve Avrupa ülkelerine yaptığı kültür ve sanat gezilerinde kazanmıştır. Meslektaşları ve gezip gördüğü ülkelerdeki insanlarla kurduğu dostça ilişkilerin de birikimde önemli payı olmuştur. Ben, Robert Dankoff u 1984 te ilk kez Ankara da tanıdığımda Bitlis e gidiyordu. Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi nin Bitlis bölümünü yayına hazırlıyordu. O zamanlar Türkiye deki Türk Dili ve Edebiyatı öğretim müfredatlarında hiç yer almayan Seyahatnâme nin belli bir bölümünü doğru anlamak ve doğru yorumlamak için onun Amerika dan kalkıp Bitlis e gitmesindeki heyecanını, yaptığı işin anlam ve önemini, ancak kısa bir süre sonra kendim Almanya da Seyahatnâme üzerine doktora çalışması yapmaya başlayınca anlamıştım. Ankara daki tanışıklığımız ve eşim Semih Tezcan la bilimsel iletişimleri bizim Almanya nın Bamberg şehrinde geçirdiğimiz çok uzun yıllar boyunca da devam etti. Bamberg de bizi birkaç kez ziyaret etti. Her karşılaşmamızda derin bilgisi, kendinden emin duruşu, alçakgönüllü, uyumlu ve dost kişiliği ile bizi kendine daha çok bağladı. Robert in geliş haberini almak, hayatımızı daha çok anlamlandıran günleri yaşamaya hazırlanmaktı. Bamberg Üniversitesi ni, Doğu Akdeniz Üniversitesi ni (Gazimagosa), Bilkent Üniversitesi ni ve Güllük teki fakirhanemizi ziyaretleri, yaşadığımız günleri bilimsel sohbetlerle zenginleştirir, yeni bir projeye başlamanın ya da başlanmış bir projeyi bitirmenin heyecanıyla sürerdi. Robert le bilimsel sohbet demek bilimsel tartışma demektir. Bu tartışmalı sohbetlerimizde doğal olarak merkez konu Evliyâ Çelebi ve Seyahatnâme olurdu. Bir keresinde Evliyâ nın bî-riyâ kelimesini hangi anlamlarda kullanmış olabileceğini tartışmıştık... Semih e karşı Robert le ben aynı görüşteydik. Benim Evliyâ yı sıradışı nitelememe karşılık Semih dâhi nitelemesinde ısrar ediyordu. Ben ve Robert bunu aşırı bulmuştuk. Hepimiz kendi açımızdan haklıydık; böyle tartışmalar, ne kadar çok yönlü düşünebildiğimizi ve düşünülebileceğini bize gösteriyordu. Çalışmayla ve bilimsel sohbetlerle geçen günlerin akşamlarında lezzetli Türk yemeklerini hakketmiş olarak sofraya otururduk. O Türkçeye olduğu kadar Türk yemeklerine de tutkuluydu. Semih le gerçekleştirdikleri ortak projeler dolayısıyla sürdürdükleri iletişimlerinin yanı sıra benim Almanya da başladığım Seyahatnâme çalışmalarım da Robert le olan bilim dostluğumuzu pekiştirdi. Ankara da ilk tanıştığımız 1984 yılında onunla Anıtkabir i ziyaret ettiğimizi, o günden kalan soluklaşmış fotoğraflarımız gibi hatırlıyorum. Robert, her milletin, her çağın sanatına büyük ilgiyle yaklaşır. Almanya ya her gelişinde müzeleri, galerileri ziyareti, bazen sadece belli müzeleri gezmek amacıyla seyahate çıkması onun dar kalıplarda kalmayan bilimsel kişiliğinin başka bir göstergesidir. Çeşitli ülkelere, coğrafyalara ziyaretleri, oradaki kültür ve sanata ilgisiyle bir anlamda sanki çağdaş bir Evliyâ Çelebi dir. Onu Seyahatnâme ile uğraşmak mı Evliyâ Çelebileştirdi, yoksa Evliyâ Çelebi ninkine benzeyen, başka ülkelere, o ülkelerin halklarına, onların sanatlarına karşı merak dolu kişiliği mi Robert Dankoff u Seyahatnâme ile sonu gelmez biçimde uğraşmaya sürükledi, diye de sorulabilir! Her gelişinde bir sanat hediyeciği getirmeyi ihmal etmez. Yolculuklarını çok az eşya ile gerçekleştirir. Kitap taşımayı değil okumayı sever