ÜNİTE İSLAM SANATI TARİHİ İÇİNDEKİLER HEDEFLER ATABEYLİK, EYYUBİ VE MEMLÜKLERDE MİMARİ

Transkript

1 HEDEFLER İÇİNDEKİLER ATABEYLİK, EYYUBİ VE MEMLÜKLERDE MİMARİ Büyük Selçuklu Sonrasında Atabeylikler (Hârizmşahlar, Salgurlular, Zengiler ve İldenizliler) Devri Mimarisi Eyyubiler ve Memlükler Devri Mimarisi İSLAM SANATI TARİHİ Bu üniteyi çalıştıktan sonra Büyük Selçuklu sonrasına ait Türk ve İslam kültürünü ve medeniyetini tanımlayıp, açıklayabilecek Hârizmşahların imar faaliyetlerini kavrayabilecek Salgurlular dönemindeki yapılaşmayı bilebilecek Zengiler devri mimarisini değerlendirebilecek İldenizliler ve Şirvanşahlar devri mimarisini öğrenebilecek Eyyubiler ve Memlükler devri mimarisini anlayabilecek Farklı coğrafyalardaki İslam mimarisinin ilişkisini anlayabilecek ve farklılıkların algılanmasında sahip olunması gereken özellikleri bileceksiniz. ÜNİTE 5

2 Büyük Selçuklu Sonrası Atabeylikler de (Hârizmşahlar, Salgurlular, Zengiler ve İldenizliler) Sanat Aksaray-Ding Türbesi Fahreddin Razi Kümbeti Sultan Tekeş Kümbeti Zevzen Camii Hârizmşahlar, yılları arasında Hârizm ve İran da hüküm süren bir Türk-İslam hanedanıdır. Kutbüddin Muhammed in Büyük Selçuklu Sultanı Berkyaruk tarafından Hârizm valisi tayin edilmesinden sonra bölgeyi Selçuklular adına yöneten, Atsız Hârizmşah zamanında bir ara bağımsızlığını da ilan eden Hârizmşahlar, İlarslan ( ) ile Alâeddin Muhammed Tekiş ( ) zamanında en parlak dönemlerini yaşadılar. Başkent Ürgenç, Merv ve Nişabur önemli şehirleridir. Hârizmşahlar sanatı, Büyük Selçuklu sanatından pek farklı değildir. Bu dönemden günümüze çok fazla tarihi eser gelememesinin ardında Orta Asya yı kasıp kavuran ve pek çok anıtı yakıp yıkan ve talan eden Moğol istilası vardır. Hârizm deki Aksaray-Ding Türbesi, inşa tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte Hârizmşahlar devrine mal edilen bir mezar anıtıdır. Yüksek bir kare gövde üzerine alçak bir tamburla konik bir külahtan ibaret yapısıyla kare planlı kubbeli mezar geleneğini yansıtan ve İran daki kulevari türbelere benzeyen bir eserdir. Türkmenistan ın Ürgenç (Gürgenç) şehrinde yer alan Fahreddin Razi Kümbeti, XIII. yüzyıl başlarından Hârizmşahların anıtsal mezar yapılarından birisidir. Kelam bilgini ve din felsefecisi Fahreddin Razi ye aidiyeti tartışmalıdır. Çünkü 1149 da Rey de dünyaya gelen Fahreddin Razi nin 1209 yılında Herat ta öldüğü bilinmektedir. Bütünüyle tuğla malzeme ile inşa edilmiş olan türbe, 7,00 x 7,00 m boyutlarında kare planlı yüksek bir gövde ile onun üzerinde içten kubbe, dıştan ise onikigen piramidal külahla örtülü on ikigen bir tamburdan meydana gelmektedir. Sivri kemerli nişlerle hareketlendirilmiş olan giriş cephesi, üst ve yanlardan bir yazı kuşağı ile çerçevelenmiştir. Nişlerin alınlık ve kavsara kısımlarında yer verilen tuğla üzerine oyma tekniğindeki bitkisel bezeme dikkate şayandır. Ayrıca piramidal külah üzerindeki zikzak, baklava ve yıldız motiflerinden müteşekkil firuze renkli sırlı tuğla süslemeler de yapıya ihtişam kazandırmaktadır. Hârizmşahların bir diğer mezar yapısı da Ürgenç teki Sultan Tekeş Kümbeti dir. Hârizmşahların ünlü hükümdarı Sultan Tekeş e ( ) aittir. Tamamen tuğladan yapılmış olan türbe, kare bir gövde üzerinde, mukarnas tepelikli bir niş sırası ile hareketlendirilmiş silindirik bir tambur ve sivri konik şekilli bir külahtan ibarettir. Kalıntılardan anlaşıldığı kadarıyla firuze renkli sırlı kaplamalarla süslü mukarnasların hemen üzerinde firuze renkte bir yazı kuşağı dolanmaktadır. Yazılar kabartma olarak işlenmiştir. Konik örtünün dış yüzeyi de firuze renkte baklava dilimi ve zikzak motifleriyle süslenmiştir. Fakat bu süslemelerin büyük bir kısmı dökülmüş durumdadır. İran ın Zevzen kentinde yer alan Zevzen Camii, Sultan Alâeddin Muhammed b. Tekeş in hükümdarlığı ( ) sırasında, 1210 senesinde Kirman Eyaleti nin Hârizmşahlar tarafından zapt edilişinde Kıvâmeddin Müeyyed el-mülk Ebubekir b. Ali el-zevzenî nin (Melek Zevzen) Kirman valisi olunca, 1219 yılında yaptırdığı saray camisi olmalıdır. İran da Büyük Selçuklular zamanında gelişen büyük boyutlu ve iki eyvanlı camiler tipinde inşa edilen yapının çok az kısmı günümüze gelebilmiştir. Birbirinden 45,00 m mesafe ile karşı karşıya yerleştirilen iki eyvan ayakta kalabilen bölümlerdendir. Kalıntılar eyvanların arasındaki avlunun tek katlı revaklarla çevrili olduğunu düşündürmektedir. Daha büyük boyutlu olan kıble tara- Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

3 Hama Cami-i Nur Sincar Minaresi fındaki ana eyvan, yaklaşık 20,00 m yüksekliğindeki duvarlar üzerine 10,00 m yüksekliğindeki sivri beşik tonozu ile oldukça anıtsal bir görünüm sergilemektedir. 13,50 m genişliğinde ve 27,90 m derinliğindeki eyvanda 80 o ye varan yön hatası tespit edilmiştir. Güney duvarındaki dikdörtgen çerçeveli ve sivri kemerli mihrabın sol tarafında bulunan kapı, caminin saray ile bağlantısını ortaya koyuyor. Mihrabın hemen üzerinde 13,00 m uzunluğunda ve 5,00 m genişliğinde lacivert ve firuze renkli sırlı madalyonlar, yazılar ve süslemelerden meydana getirilmiş bir pano dikkat çekmektedir. Ayrıca eyvanın avluya bakan yüzlerinde de tuğla örgülerle oluşturulmuş geometrik motifler, firuze renkte sırlı bezemeler ve yazılara yer verildiği görülür. İran da Horasan ın güneyindeki Günabad Cuma Camii, depremler ve çeşitli yenileme çalışmaları dolayısıyla orijinal dokusunu büyük oranda kaybetmiş bir Hârizmşahlar yapısı olup, 44,00 x 66,00 m ölçülerinde bir avlunun kuzey ve güney yönlerine yerleştirilmiş iki eyvanlı plan düzeni ve tuğla bezemeleriyle Zevzen Camii ni hatırlatır. Mevcut yapı, Kaçar Hanedanı zamanında ( ) yapılan yenilemeler sonucunda oluşmuştur. Ayrıca İran ın Forumad şehrindeki Cuma Camii (XIII. yüzyıl başları) de bu devirden kalan bir diğer yapı olarak dikkat çeker. Salgurlular, İran ın Fars bölgesinde hüküm süren bir Türk-İslam hanedanıdır ( ). Selçukluların Fars meliki Melikşah b. Mahmud un bölgede yaşayan Salgurluların reisi ve atabeyi olan Muzafferüddin Sungur b. Mevdûd un kardeşini suçsuz yere öldürmesi üzerine Sungur isyan etmiş ve Melikşah ı yenilgiye uğratarak (1148) Şiraz merkezli Salgurlular ya da Fars Atabekleri olarak bilinen hanedan, adını Oğuz boylarından Salgur dan (Salur) alır. Bir ara Irak Selçuklularına da bağlanan Salgurlular en parlak dönemini Sa d b. Zengi zamanında ( ) yaşamıştır. Salgurlular devrinde gerek imar, gerekse kültür faaliyetleri hayli önem kazanmış, bir taraftan Şiraz adeta cennet misali bağ ve bahçelerle bezenmiş, bütün ülke mescit, ribat, kervansaray, hastane ve çarşılarla donatılmıştır. Şiraz da Atabey Sungur un yaptırdığı eserlerin başında Sunguriye Medresesi gelir. Sungur Mescidi ve Ribatı da onun tarafından bina ettirilmiştir. Zengi nin yaptırdığı Kânât-ı Zengiâbâd (suyolu), Tekle nin inşa ettirdiği Hân-ı Bâzârgânân, Atabey Sa d b. Zengi nin Şiraz da bina ettiği Mescid-i Nev (Mescid-i Atabeg), Ribât-ı Şehrullah ve Esvâk-ı Murabba-ı Atabegî, Tekle nin yaptırdığı ribatlar, Ebubekir b. Sa d ın inşa ettirdiği Dârüşşifâ, Mescid-i Sengî-i Danâbcird, Terken Hatun un oğlu Atabey Muhammed adına yaptırdığı Adudiye Medresesi ile Âbiş Hatun un inşa ettirdiği ribat Salgurlu devrine ait imar faaliyetleri arasında sayılabilir. İmadeddin Zengi, Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah ın Halep valisi Aksungur un oğlu olup Irak Selçuklu Sultanı Mahmud tarafından 1127 de Musul valisi ve atabey olarak atanınca Zengi devletinin de temelleri atılmış oldu yılında ölünce ülke toprakları iki oğlu arasında pay edilmiş, merkezi Halep olmak üzere Suriye yi Nureddin Zengi ye, merkezi Musul olmak üzere de el-cezire I. Setfeddin Gazi ye kalmıştır. Son hükümdar el-melik el-salih İsmail ölünce Halep kolu 1181 de, Nasireddin Mahmud dünyadan ayrılınca da Musul kolu 1233 te sona ermiştir. Zengiler devri mimarisi, esas itibariyle İran daki Büyük Selçuklu mimarisinin devamı niteliğindedir. Bu dönemde Halep Ulu Camii ile Halep Kalesi nin esaslı biçimde yeniden inşa ve tamir faaliyeti geçirdiği bilinmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

4 Musul Ulu Camii Gümüştekin Medresesi Nuriye Medresesi Halep teki Aşağı Makam-ı İbrahim, Hz. İbrahim in üzerine oturduğu bir taşın bulunduğu ve burada Hristiyanlar tarafından 1048 de bile mevcut olan iki kilisenin inşa edildiği bir mekân olup, oradaki en eski İslami dönem yapısı 1167 tarihli ve Nureddin Zengi ye aittir te bir yangın sonrası tamir gören yapı, bir köşesinde ziyaretgâh bulunan enine yerleştirilmiş dikdörtgen planlı bir camidir. Nureddin Zengi nin armağanı ahşap mihrabının bulunduğu orta kısım kubbe ve onun iki yanına yerleştirilmiş tonozlarla örtülü plan şeması bakımından Talhatanbaba Camii ne benzer bir düzenleme sergilemektedir. Hama da Asi Nehri nin kıyısındaki Cami-i Nur, Nureddin Zengi tarafından yaptırılmıştır. Uzun dikdörtgen şekilli asıl ibadet mekânında, doğu yönündeki üç kubbeli bölüm, güney ve batı yönlerdeki dış duvarlar ve minarenin sarımtırak beyaz ve siyah taştan yapılan kısmı Nureddin Zengi devrine aittir. Musul Ulu Camii (Cami-i Nur), inşasına Seyfeddin Gazi nin başladığı, fakat onun ölümünden sonra Nureddin Zengi tarafından yıllarında tamamlattırdığı bir eserdir. Çeşitli tamir ve yenilemeler sonucu plan ve mimarisi değişmiş olan cami, Musul da Türk mimarisinin bütün dönemlerini yansıtan bir yapı ortaya koyar. Avlulu ve mihrapönü kubbeli bir ibadet mekânından ibaret yapının kuzeybatı köşesindeki minaresi, Zengiler devri mimarisinin hatırası olarak hâlâ ayaktadır. Blok taşlardan bir kılıf içine alınan kare kaide, 5,70 m uzunluğunda ve 15,80 m yüksekliğinde olup baklava dilimleriyle süslü dikdörtgen panolarla bezenmiştir. Tamamı 55,00 metreyi bulan minarenin kaideden sonraki silindirik gövdesi tuğladan örülmüştür. Hafif doğuya doğru eğilen minarenin gövdesi tuğlaların farklı şekillerde dizilmesiyle oluşturulan zikzak, baklava dilimi, üçgen ve çeşitli geometrik şekillerle tezyin edilmiştir. Musul / Sincar da Kutbeddin Mahmud b. Zengi tarafından 1202 de yaptırılan medreseden günümüze sadece minare ulaşabilmiştir. Tamamen tuğlada yapılmış olan minare, nişlerle hareketlendirilmiş ve geometrik motiflerle süslenmiş sekizgen kaide ve silindirik gövdeden meydana gelmektedir. Gövde iki çinili kuşak, yıldız süslemeli bir kuşak ile Kufi yazılı bir kuşak içermektedir. Bosra daki Gümüştekin Medresesi, Şam atabeklerinin Bosra valisi Gümüştekin tarafından da Hanefi mezhebinin öğretilerinin talimi için yaptırdığı 17,00 x 20,00 m ölçülerinde küçük, fakat oldukça sağlam bir yapıdır. Tamamen taştan yapılmış olan yapı kenar uzunluğu 6,00 m olan kare şekilli bir avluya sahiptir ve avlunun üzeri de bugün mevcut olmayan bir kubbe ile örtülmüştür. XIX. yüzyılın başında Vahhabiler tarafından tahrip edilip kubbesi yıkılmışsa da, kubbeyi taşıyan pandantif şeklindeki geçiş unsurları hâlâ görülebilmektedir. Suriye deki en eski medrese olarak bilinen yapının kıble tarafında üç kemerli açıklıkla avluya açılan 7,00 m derinliğinde mescit yer almaktadır. Suriye deki tek kapalı avlulu medrese olması yanı sıra bu tipin Türk-İslam mimarisindeki en erken örneği olması yönüyle büyük önem taşıyan bir medresedir. Şam daki Nuriye Medresesi, Nureddin Zengi tarafından 1172 yılında Hanefi mezhebi için yaptırılmıştır. Oldukça derin portal nişinden sol tarafında Nureddin Zengi nin mukarnas kubbeli türbesi, sağ tarafında ise üst kattaki hücrelere götüren merdivenlerin bulunduğu çapraz tonozla örtülü bir giriş holüne, oradan da medresenin avlusuna geçilmektedir. Güney taraftaki mescit, enine yerleştirilmiş dikdörtgen şeklindeki yapısıyla Zengi mimarisi için karakteristiktir. Avlunun ortasındaki Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

5 Nuriye Darü l-hadisi Nuriye Maristanı Karasaray İmam Avnüddin Türbesi Zeynep Hanım Türbesi, Nahcivan Ulu Camii, Erbil Minaresi resimlerini görmek için tıklayınız havuz, Suriye yapılarında sıkça karşımıza çıkar ve batı eyvandaki selsebile kanallarla bağlantılıdır. Eyvanların arasındaki boşluklara iki kat hâlinde hücreler dizilmiş durumdadır. Şam daki Nuriye Darü l-hadisi, Nureddin Zengi nin ( ) Suriye deki ilk binalarındandır. Kareye yakın planda, havuzlu bir avlu etrafında güney tarafına yerleştirilen mescit ile dershane ve hücrelerden oluşan bir yapıdır. Şam da bulunan Nuriye Maristanı (Şifahanesi), 1154 tarihlidir. Dışarıya taşıntılı mukarnas kavsaralı anıtsal bir portala sahip yapı, kareye yakın dikdörtgen şekilli olup dengeli plan düzeni ile dikkat çeker. Ortasında havuz yer alan avlunun etrafında muayenehane olarak kullanılan eyvanlar ile hasta koğuşları biçiminde tasarlanan büyük odalar mevcuttur. Musul da Dicle Nehri nin kenarında 1233 yılından sonra eski Zengi sarayı üzerine Bedreddin Lülü tarafından yaptırılan Karasaray, kalitesiz malzemesi dolayısıyla zamanla tahrip olmuş olup alt kattan iki eyvanla üst kattan bir odaya ait iki duvar parçası Irak Eski Eserler Müdürlüğü nce koruma altına alınmıştır. Duvarların alt kısmı muhtemelen mermer kaplamalıdır. Kur an-ı Kerim den ayetler ile yapımla ilgili bilgiler veren Kufi ve Sülüs karakterli kitabeler ile bunların arasındaki kıvrık dal ve palmet-rumi süslemeleri içerisinde kuş ve insan figürleri dikkat çeker. İnsan figürlerinin yüzü tahrip olmuştur. Giysiler uzun kaftanlar şeklindedir. Başlar haleli ve sadece belden yukarısı işlenmiş figürlerde, kollar çaprazlama yerleştirilmiştir. Bu yapısıyla da atabeylik devri yapısı olan Musul daki Mar Behram Binası nın kapısı ile Sincar Mihrabı nın çerçevesindeki insan figürlerini hatırlatmaktadır. Musul da Bedreddin Lülü nün inşa ettirdiği tarihli İmam Yahya b. Kasım Türbesi, 7,00 x 7,30 m ölçülerinde, 1248 tarihli İmam Avnüddin Türbesi ise 8,40 x 8,50 m boyutlarında kare planlı ve mukarnaslı bir kubbeyle örtülü yapılarıyla birbirine benzer mezar anıtlarıdır. Ayrıca İmam Avnüddin Türbesi, 14,00 m yüksekliğindeki gövdesi ve 30,00 m yüksekliğindeki külahı ile Irak türbeleri içerisinde en yüksek eser olması yanı sıra iç mekânda güneydoğu köşeye yerleştirilen kıvrık dal, palmet ve rumi süslemeli mihrabı ile de Türk-İslam mimarisinde istisnai bir örnektir. Sincar daki Zeynep Hanım Türbesi (1246) de 3,50 x 3,50 m ebatlarında kare planlı ve mukarnas dolgulu tromplarla geçilen dilimli kubbeyle örtülü yapısı ve kandil motifli alçı mihrabı ile Bedreddin Lülü zamanının önemli türbelerinden birisidir. Ayrıca Musul-Sincar yolunda bulunan ve Bedreddin Lülü nün inşa ettirdiği han, köşelerindeki silindirik şekilli kuleleri ile Emevi, Abbasi ve Türkistan-İran yapılarını hatırlatırken, süslemelerinde rastlanılan kabartma sakallı bir insanın bir ejderin ağzına mızrak saplarken tasvir edildiği kompozisyon farklı kültürel bağlantıları akla getirmektedir. Zengiler devrinde Erbil ve çevresine hükmeden Börioğulları ndan Muzafferiddin Kökböri tarafından 1190 yılında yaptırılan ve günümüze ulaşmayan Ulu Cami nin minaresi mevcuttur. Nişlerle hareketlendirilmiş sekizgen şekilli bir kaide üzerinde yükselen silindirik gövdesi ve tuğla malzemenin farklı şekillerde dizilmesiyle oluşturulmuş balıksırtı, baklava dilimi, gamalı haç ve serbest haçvari motifler ve firuze renkli sırlı tuğla bezemeleri ile kayda değer bir yapıdır ve Börioğullarından günümüze gelebilen tek Türk-İslam eseri olmasıyla da önemlidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

6 Kız (Meydan) Kulesi Bakü Kalesi Kitabelerinden Mescid-i Muhammed Yusuf Bin Kuseyr Kümbeti Mümine Hatun Kümbeti ve Planını görmek için tıklayınız Arrân-Azerbaycan-Cibâl topraklarında hüküm süren bir Türk-İslam hanedanı olan İldenizliler ( ), Azerbaycan Atabegleri olarak da anılırlar ve Şemseddin İldeniz in 1148 de Azerbaycan valiliğine atanmasıyla temelleri atılmıştır. Gürcü saldırılarına karşı Müslümanların müdafaasını üstlenmiş olan İldenizliler Azerbaycan ın iktisadi, içtimai, siyasi ve medeni hayatında önemli rol oynamışlar, ticaret, sanat, ilim ve medeniyetin yükselmesine uygun bir ortam hazırlamışlardır. XII.-XIII. yüzyıllarda Selçuklu üslubunu çok iyi yansıtan eserler ortaya koymuşlardır. XII. yüzyıla tarihlendirilen Kız (Meydan) Kulesi, Mesud b. Davud un eseridir ve Bakü nün sembol yapılarından biridir. Kayalık bir zemin üzerine 16,50 m çapında, 29,50 m yüksekliğinde, altta 5,00 m, üstte ise 4,00 m kalınlığında taş duvarlarla sekiz katlı bir yapıdır. Üstad Zeyneddin b. Ebu Reşid el-şirvani tarafından tarihinde yaptırılmış olan Bakü Kalesi, 70,00 x 10,00 m boyutlarında, üçü büyük, biri küçük dört beden ve 11 yarım silindirik kule ile desteklenmiş bir askerî yapı örneğidir. Surların üst kenarında boydan boya uzanan kitabe iri kabartma sülüs karakterli olup, harfler arasında kabartma olarak insan, çeşitli hayvanlar ve efsanevi yaratıklar işlenmiştir. Figürler üslup olarak Dağıstan daki Kubaça kabartmalarına yakındır. Bu nedenle Selçuklu geleneğine bağlanır. Kuzey Azerbaycan bölgesinin en eski mescidi olan Bakü deki Mescid-i Muhammed, tarihinde Muhammed b. Ebubekir tarafından yaptırılmıştır yılındaki temizlik ve onarım çalışmasında iki katlı olduğu anlaşılan yapı, çeşitli büyüklükteki taşlardan inşa edilmiştir. Alt katı tek hacimli bir mekândan ibaret mescidin üst katı ise alt katın planını tekrarlayan bir harim mekânı ile ona eklenen küçük bir giriş bölümünden oluşmaktadır. Tonoz örtülü mescidin en önemli kısmı minaresi olup, yapıdan ayrı silindirik gövdesi, iki sıra mukarnasa oturan yıldız ve altıgen kompozisyonlarıyla bezenmiş korkuluklarıyla şerefesi ve dilimli kubbe ile örtülü silindirik petek kısmı ile Azerbaycan ın karakteristik özelliklerini ortaya koyar. Nahcivan da bulunan Yusuf Bin Kuseyr Kümbedi, 1162 tarihlidir ve el- Benna Acemi b. Ebubekir in eseri olup İldenizlilerin ilk hükümdarı Şemseddin İldeniz zamanında yapılmıştır. Sekizgen planlı kümbet, içten kubbe dıştan piramidal bir külahla örtülüdür. Tuğla ile inşa edilmiş türbenin yüzeyleri geometrik geçmelerle ve yazılarla bezenmiştir. Azerbaycan ın batı kesimini teşkil eden Nahcivan da muhteşem bir külliye olduğu anlaşılan 1186 tarihli Mümine Hatun Türbesi ile Ulu Cami, Mümine Hatun un oğlu Kızılarslan tarafından Acemi b. Ebubekir isimli bir mimara yaptırılmışlardır. Eski resim ve gravürlerine göre çifte minareli bir taçkapılı bir alana kurulmuş binalardan Ulu Cami, benzerleri Anadolu da çok olan bir yapının temsilcisidir. Mihrap önü kubbeli bir plan düzeni sergilediği anlaşılmaktadır. Yaklaşık 25,00 m yüksekliğindeki Mümine Hatun Türbesi, içten silindirik, dıştan on kenarlı planlı ve içten kubbe, dıştan ongen konik bir külahla örtülü bir yapıdır. Plan şeması bakımından Türk sanatındaki nadir örneklerden birisidir. Mukarnas tepelikli birer nişle teşkilatlandırılmış yüzeyler, dışarıya hayli taşıntılı köşe kuleleri tuğla terakota ve sırlı bezemelerle süslenmiştir. Külah altındaki kısımda mukarnas sırası ile sırlı kitabe kuşağı yapıya ihtişam kazandırır. Cenazelik katında, iki metreyi aşan duvarlar ile ortada- Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

7 Hankah Hankah ın Planı Şirvanşahlar Saray Camii Seyyid Yahya Baküvi Türbesi Merdakyan Büyük Kale ki ongen şekilli payeye dayanan kaburgalardan oluşan tonozu ve tuğla örgüleri ile adeta Gotik bir sistem oluşturulmuştur. Bakü-Şemahi yolunda 1256 tarihinde Mimar Şeyhzade Habibullah b. Şeyh Muhammed Gacu tarafından kurulan Hankah, kesme taştan örülmüş duvarlara sahiptir. Aynı zamanda bu duvarlar silindirik şekilli kulelerle de desteklenmiştir. Dışarıya taşıntılı bir portaldan girilen bir avlu ile onun etrafına yerleştirilmiş mescit, minare, oturma-yatma bölümleri ve hayvan barınaklarından meydana gelen yapı, geleneksel ribat-hankah mimarisindedir. Bugün yıkılmış durumdaki mescidin mihrabı müzede muhafaza altına alınmış olup, zengin alçı kabartma (stucco) bezemeleri ile oldukça dikkate değer bir mimari elemandır. Şerefesinekadar yıkık durumdaki minaresi de Bakü deki camilerin kalın gövdeli minarelerinin bir benzeridir. Apşeron Şihovo da Mahmud b. Sa d ın eseri olan cami, XIII. yüzyıldan kalmış olup ortada bir kemer ile takviyeli uzun dikdörtgen planlı bir mekân ve Bakü üslubunda bir minareden ibarettir. Selçuklu fetihlerinden önce Azerbaycan ın bir bölümüne egemen olan Şirvanşahlar da 1075 ten itibaren Selçuklu hâkimiyetini tanımıştır. İslam devletinin sınırları içinde yer alan tarihi Şirvan Eyaleti'nde Abbasiler hanedanının zayıf düşmesi döneminde kurulan ve Timur un Kafkasya seferi sonucunda onunla birlikte hareket etmeye başlayan Şirvanşahlar Devleti, 1538 senesine kadar hüküm sürdükten sonra Safeviler tarafından yıkıldı. Bu devrin en önemli imar faaliyeti Şirvanşahlar Saray Külliyesi dir. XV. ve XVI. yüzyıllardaki eklemelerle gelişen külliyenin güney tarafında bulunan Keykubad Camii (Eski Cami, XV. yüzyıl?), basit bir dikdörtgenden ibaret olup kıble duvarına Seyyid Yahya Baküvi nin sekizgen planıyla Anadolu daki Selçuklu kümbetlerine benzer türbesi (1435) bitiştirilmiştir. Camide harim, bodur dört payenin taşıdığı kemerlere oturan kasnaksız bir kubbe ile örtülmüştür. Fakat kubbe etrafındaki bölümlerin örtü sistemleri bilinmemektedir tarihli Saray Camii, Bizans mimarisinin kapalı haç planlı kiliselerini ya da Orta Asya nın dört eyvanlı binalarını andıran merkezi planlı bir yapı ortaya koyar. Kasnaksız ve penceresiz bir kubbe ile örtülü orta kısım dört yönden tonozlu bölümlerle kuşatılmıştır ve dört köşedeki kısımlar ise kubbe ve değişik tonozla örtülmüştür. Kuzey ve doğudaki iki kapının arasında kare kaide üzerinde yükselen silindirik gövdeli minare, mahalli geleneğe uygun bir yapıdadır. Sarayın kuzeye doğru çıkıntı yapan teras kısmında bulunan Divanhane, XV. yüzyıl eseridir ve revaklı bir avlunun bir tarafına yerleştirilmiş iki katlı ve üzeri kubbe ile örtülü bir bölümden ibarettir. Bir kenarı kemerlerle dışarıya açılan galerisiyle Bitlis/Ahlat taki Emir Bayındır Kümbeti (1492) ile benzerlik sergilemektedir. Mardakyan da yer alan 1482 tarihli Tuba Şah Camii, penceresiz kasnaklı kubbesi ve kesme taş duvar örgüsüyle Osmanlı mimarisini hatırlatır. Dört yönden tonozlarla kuşatılmış merkezi planlı bir yapı ortaya koymaktadır. Yine Osmanlı camilerindeki gibi yüksek kemerli bir geçişi vardır. Mardakyan da Şirvanşahlardan Ahsitan I tarafından 1187 de Abdülmecid b. Mesud a yaptırılan büyük kale, 28,00 x 25,00 m ölçülerinde bir avlu ile onunortasındaki 22,00 m yüksekliğinde kare şekilli bir kuleden ibarettir. Aynı yerde bulunan ikinci kale ise, 1232 tarihli olup 25,00 x 25,00 m boyutlarında bir avlu ile onun ortasında yer alan 16,00 m yüksekliğinde silindirik şekilli bir kuleden meydana gelmektedir. Nardaran da da benzer bir kale vardır tarihli kale, Mahmud b. Sa d ın Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

8 eseridir. İldenizli ve Şirvanşahlar devrinden günümüze ulaşan bu kaleler Hazar Denizi nden gelebilecek saldırılara karşı kurulan savunma sisteminin parçalarıdır. Mardakyan Küçük Kale Nardaran Kalesi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

9 Eyyubi ve Memlük Dönemlerinde Sanat el-sâdâtü l-sa âlebe Medresesi Planı Kamiliye Medresesi Salihiye Medresesi Selahaddin-i Eyyûbî, Nureddin Mahmut un ölümünün ardından (1174) Abbasi Hâlifesinin hukuki hâkimiyetini tanıyarak bağımsızlığını ilan etmiştir. Selahaddin in adı, aslında Haçlı seferlerine ve Şiilere karşı verdiği mücadelelerle İslam dünyasında şöhret bulmuş; 1187 de Haçlıların elindeki Kudüs ü geri almıştır. İslam dünyasında çeşitli bölgelerde egemen olan altı koldan birisi olan Mısır da yılları arasında, İslam sanatları açısından büyük önem taşıyan mimari eserler meydana getirmişlerdir. Genel olarak Eyyubi sanatı, İslam sanatının önemli gelişmeler kat ettiği ve yeni yapı tiplerinin ortaya çıktığı bir dönemde muhteşem bir merhale olmuştur, özellikle Mısır da sanatsal geleneklerin temelini oluşturmuştur. Eyyubiler zamanında Mısır da inşa edilen eserlerde, Zengiler vasıtasıyla Büyük Selçukluların mimari anlayışı devam ettirilmiştir. Bu sebeple Mısır daki İslam sanatı için Eyyubiler dönemi tam anlamıyla bir yeniden doğuşu temsil eder, daha sonra bölgeye hâkim olan Memlükler zamanındaki imar ve sanat faaliyetleriyle birlikte Mısır daki Eyyubi öncesi Fatımi ve Tolunoğulları hariç diğer Arap soylu devletlerin sanat anlayışlarından farklı, tamamen Türk sanat geleneklerinin takipçisi bir sanatın ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. Aynı zamanda Fatımilerin Şii mezhebine karşılık Şafii ve Hanefi mezhepleri başta olmak üzere dört Sünni mezhebe uygun İslam inancı da bu devirde Mısır da güçlenmiştir, bu durum çok sayıda medresenin ortaya çıkmasına vesile olmuştur. Kahire Kalesi nin güneyindeki İmam Şafi Mezarlığı nda, İmam Şafi Türbesi nin arka tarafında, Seydi Ukbe Caddesi ne bağlanan sokaklardan birinde yer alan ve Sultan Adil zamanında Harameyn ve Hac Emiri Ebu Mansur İsmail tarafından 1216 tarihinde yaptırılmış olan, ilk yapıldığında bir avlunun iki yanına yerleştirilmiş iki eyvanlı ve aralarında da talebe hücrelerinden oluşan bir mimariye sahipti. Eyvan, kıble yönüne doğru dikey dikdörtgen şekilli olup, 6,34 m genişliğinde, 9,98 m derinliğinde ve 9,00 m yüksekliğindedir. Üzeri sivri beşik tonozla örtülü olan eyvanın kıble duvarının ortasında, 2,38 m genişliğinde ve 5,35 m yüksekliğinde bir mihrap nişi bulunmaktadır. Gemi tekne tonozu şeklinde sivri kemerli mihrabın kavsarası istiridye yivlidir, kavsaranın etrafı da kademeli mukarnaslarla hareketlendirilmiştir. Ortaçağ Kahire sinin ana caddesi olan Mu iz Li-Dîni l-lah Caddesi nde, Nahhasin bölgesinde bulunan Kamiliye Medresesi, Selahaddin-i Eyyubi nin yeğeni Melik Kamil tarafından 1225 senesinde inşa ettirilmiştir tarihinde Emir Hasan Şa ravi Kethüda, medresenin büyük bir kısmını yıktırarak yerine bugünkü binayı yaptırmıştır. İlk yapıldığında medrese, karşılıklı yerleştirilmiş iki eyvan ile onların arasındaki bir avludan ibaretti. Ayrıca medresenin dört köşesinde fakihler ve müderrisler için salonlar ile avlunun yanlarında talebeler için odalar mevcuttu. Kahire de Nahhasin Bölgesi nde, Mu iz li-dîni l-lâh Caddesi nde Fatımiler devrindeki Büyük Doğu Sarayı (el-kasru l-kebiru ş-şarki) nın bulunduğu yerde kurulmuş olan Salihiye Medresesi, son Eyyubi sultanı Salih Necmeddin Eyyub b. Melik Kamil tarafından tarihinde yaptırılmış olup dört İslam mezhebinin eğitimi için yapılmış Mısır daki ilk eğitim kurumu olması açısından büyük önem taşımaktadır. Medrese, orijinalde ortadaki dehlizin iki yanına yerleştirilmiş iki bölümden oluşuyordu. Soldaki bölüm, dikdörtgen şekilli ve üzeri açık bir avlu ile onun kuzeybatı Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

10 Salihiye Medresesi Planı Hunud Zaviyesi İmam Şafi î Türbesi ve güneydoğu tarafına yerleştirilmiş iki eyvandan ibarettir. Avlu, 28,00 X 20,90 m ölçülerinde olup, kuzeydoğu kenarında iki katlı, güneybatı kenarında ise tek katlı öğrenci hücreleri içermektedir. 14,85 m derinliğinde ve 9,70 m genişliğindeki güneydoğu (kıble) eyvanı, Şafii Mezhebine tahsis edilmiştir, ancak bugün tamamen yıkık durumdadır. 11,70 m derinliğinde ve 9,33 m genişliğindeki kuzeybatı eyvanı ise, Maliki Mezhebine tahsis edilmiştir. 20,40 m yüksekliğinde bir tonozla kapatılmış olan eyvanın kuzeybatı duvarında üç pencere mevcuttur. Medresenin sağdaki bölümü de, tamamen yok olmuştur. Ancak bu kısmın da diğeri gibi iki eyvanlı, açık avlulu bir yapıda olduğu ve Hanefi ile Hambeli Mezheplerine tahsis edildikleri sanılmaktadır. Medresenin kuzey köşesinde Necmeddin Salih Eyyub için Şeceretü d- Dür tarafından, 1250 tarihinde yaptırılmış olan türbe yer almaktadır. Sivri kemerli nişler ve dendanlarla hareketlendirilmiş 11,35 m yüksekliğindeki kuzeybatı cephesi ile dikkat çeken türbe, 10,90 X 10,90 m boyutlarında kare planlı bir yapıdır. Türbe mukarnas dolgulu üç dilimli kemerli tromplarla geçilen bir kubbeyle örtülüdür. Hunûd Zaviyesi, Kahire de Babu l-vezir Caddesi nde kurulmuş olup yapanı, yaptıranı ve tarihi kesin olarak bilinmez. Ancak araştırmacılar yapının 1250 tarihinde inşa edilmiş olabileceğini ifade ederler. Hunûd Zaviyesi nden günümüze bir minare ile ona bitişik eyvandan bazı duvar parçaları gelebilmiştir. Minarenin kare kaidesinde Necmeddin Salih Eyyub Medresesi nin cephesindekilere benzer nişler dikkat çeker. Daha üstte sonradan restore edilmiş bir ahşap şerefe vardır. Şerefenin üzerindeki bölüm, mukarnas ve istiridye yivli kavsaraya sahip nişler içerisine yerleştirilmiş açıklıklar içeren petek ve mukarnaslarla geçilen dilimli külahıyla Necmeddin Salih Eyyub Medresesi nin mabhara (şamdan) tip minaresine benzemektedir. Sa îdü s-sü adâ (Salahiye) Hankahı, Kahire nin Cemaliye Semti nde yer alan eski bir konutun tarihinde Selahaddin-i Eyyubi tarafından sofiler için zaviye hâline dönüştürülmesiyle ortaya çıkmıştır. Hankah dikdörtgen şekilli bir avlu ile onun etrafına yerleştirilmiş bölümlerden meydana gelmektedir. Bunlardan kuzeydoğudaki, eyvan şeklinde, diğerleri sütun ve kemer dizileri ihtiva etmektedir. Kuzeybatı ve güneydoğudaki bölümlerde üçer, güneybatıdaki kısımda iki kemer dizisi mevcuttur. Kuzeybatı bölümde ayrıca on altı adet talebe hücresi bulunmaktadır. İmam Şafi î Türbesi ( ), dışarıdan bakıldığında iki katlı cephe yapısına sahiptir. Yüksekliği 16,87 myi bulan cephelerin alt kısmında kapı, pencere ve sivri kemerli nişlerle hareketlilik sağlanmış, ayrıca burası geometrik geçme motifleri ihtiva eden bir süsleme kuşağı ile de bir uçtan diğer uca kuşatılmıştır. Üst kısım ise yivli başlıkları olan omurga kemerli nişlerle tezyin edilmiştir; nişler arasındaki boşluklarda Endülüs tarzında stuko bezeme unsurlarına yer verildiği görülmektedir. Bunların da üzerine yarım daireden daha yüksek, sivri profilli ve yeşil renkli bir ahşap kubbe yerleştirilmiştir. Kubbenin en üstünde, eskiden güvercin vb. diğer kuşlar için buğday gibi hububat koymaya yarayan bir sandal vardır. Türbe, her bir kenarı 15,00 m olan kare planlı bir yapıdır. Güney duvardaki üçlü mihrap düzeni, Fatımi türbelerinde görülen bir tatbikattır. Yapının içerisinde günümüzde iki adet sanduka vardır. Bunlardan birisi İmam Şafi î ye ait olup Selahaddin-i Eyyubi tarafından yaptırılmış Kahire deki Ortaçağ ahşap işçiliğinin en muhteşem örneklerindendir. Kufi ve sülüs karakterli kitabelere sahip sanduka, Ubeyd el-neccâr ibn Meâlî şeklinde usta adını ve tarihini taşımaktadır. Kahire de Seyyide Nefise Mezarlığı nda, Eşref Caddesi nde yer alan Abbasi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

11 Abbasi Hâlifeleri Türbesi Şeceretü d-dür Türbesi Adiliye Medresesi Hâlifeleri Türbesi ( ) nde, dış cepheler mimari açıdan birbirine çok benzemektedir. Ortada kapı ya da pencere, iki yanında birer sağır niş ve bunların üstünde istiridye yivli ve mukarnas çerçeveli nişlerle hareketli bir cephe düzeni mevcuttur. Güneydoğu kenarda, ortada diğer yönlerdeki kapı veya pencere yerine mihrabı destekleyen dikdörtgen şekilli bir taşıntı bulunmaktadır. Kemer köşeliklerinde de iki tane madalyon çerçeveli on iki dilimli gülbezek, iki adet de kare çerçeveli, sekiz kollu yıldız motiflerine yer verilmiştir. Daha üstte dört köşede dışarıya yansıtılmış geçişlerin üzerinde sekizgen kasnak ve sivri kubbe dikkat çekmektedir. Geçiş bölgesinde dörtkenarda ikisi altta, birisi üstte olmak üzere üçlü pencere düzeni yer almaktadır. Türbe içten, her kenarı 6,76 m olan, kare planlı bir yapı sergilemektedir. Güneydoğu kenarın ortasında yarım daire şekilli mihrap nişi yer almaktadır. Geçiş bölgesinde ve kubbe içerisinde bitkisel, geometrik motifler ve Kufi yazılardan oluşan süslemeler vardır. Geçişlerdekiler alçı üzerine siyah, kırmızı, yeşil ve altın sarısı olmak üzere çok renkli ve çok gösterişli bir tezyinattır. Kahire de Hâlife Caddesi üzerinde yer alan Şeceretü d-dür Türbesi (1250), yaklaşık 7,00 metrelik kenar uzunluğu ile kare planlı bir düzenleme sergilemekte olup, içerisinde güneydoğu kenarda, yarım daire şekilli bir mihrap yer almaktadır ve üzeri de Eyyubi türbelerinde de görülen tarzda bir kubbe ile örtülmüştür. Eyyubiler devrinde Suriye ve Anadolu da da pek çok eser meydana getirilmiştir. Halep te 1235 tarihli Firdevs Medresesi, dikdörtgen planda ve iki bölüm hâlinde düzenlenmiştir. Avlunun ortasında bir havuz, kıble yönünde üç kubbeli bir mescit ile iki kapalı oda, doğu ve batı kanatlarda üçer kubbeli mekânlar mevcuttur. Eyvanların birleştiği batı köşesine küçük bir minare yerleştirilmiştir. Düzgün taş malzemeden oluşturulmuş sağlam mimarisi yanında renkli mermer süslemeleriyle dikkat çeken medrese, planı, kemer kurgusu, örtü sistemi ve mekân tasarımı açısından Selçuklu geleneğini devam ettiren bir yapıdır. Zahiriye Medreseleri (1219, 1223) de aynı düzeni yansıtan binalardır. Şam da Melik Adil Seyfeddin Ebubekir tarafından 1223 te yaptırılan Adiliye Medresesi, Eyyubi mimarisinin anıtsal örneklerinden birisidir. Şadırvanlı bir avlunun etrafında büyük ve küçük eyvan, mescit, türbe ve hücrelerden müteşekkil yapısıyla Suriye medrese mimarisinin devamı niteliğinde bir yapıdır. Hâlid b. Velid Camii ( ), Farukşahiye Medresesi (1184), Şamiye Medresesi (1186), Aziziye Medresesi ve Selahaddin-i Eyyubi Türbesi (1195), Beyaz Köprü Camii (1213), Selamiye Türbesi (1223), Rükniye Medresesi (1228), İzziye Medresesi (1229), Cerrah Camii (1233), Nasıriyye Medresesi (1255), Kaymeri Bimaristanı (1256) ve Mürşidiyye Medresesi (1256) Şam daki bazı Eyyubi eserleridir. Güneydoğu Anadolu da hüküm süren Eyyubilerin Diyarbakır (Diyarbakır Surlarındaki Eyyubi ilaveleri), Silvan (Silvan Surları ve Eyyubi Camii ile Ulu Cami deki Eyyubi ilavesi), Şanlıurfa (Hâlilürrahman Camii, Eyyubi Medresesi, Şeyh Mesud Zaviyesi ve Sarnıcı, Harran Kapısı), Harran(Harran Kalesi ve şehir surları, Şeyh Yahya Hayat el- Harrani Türbesi ve Camii, Han el-ba rür, Çimdinkale) ve Hasankeyf te çok sayıda mimari eseri miras olarak bıraktıkları bilinmektedir. Ulu Cami (1327), Cami ür-rızk (1409), Sultan Süleyman Camii (1351, 1455), Koç Camii (XIV. yüzyıl), Küçük Cami ( ), Kızlar Camii (XIV. yüzyıl sonu ve XV. yüzyıl başları), İmam Abdullah Zaviyesi (1294), Küçük Saray (1328) ve Hasankeyf Hamamı (XIV. yüzyıl sonu - XV. yüzyıl başı) Hasankeyf teki Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

12 Camiü r-rızk Baybars Camii Planı Baybars Camii Kayıtbay Kompleksindeki Cami önemli Eyyubi eserlerindendir. Bunlardan Camiü r-rızk, el-adil Fahreddin Süleyman tarafından 1409 yılında inşa ettirilmiş, kuzey tarafında üç yönü revaklarla çevrilmiş şadırvanlı bir avlu ile onun güneyinde arka arkaya yerleştirilen iki kubbeli odadan ibaret bir ibadet mekânı ve iki yanındaki medrese bölümlerinden meydana gelen bir yapıdır. Avlunun kuzeydoğu köşesindeki minare kare kaide üzerinde silindirik gövdeli olarak yükselir. 30,00 m yüksekliğindeki minarenin silmelerle üç bölüme ayrılmış gövdesi süs kemerleri ve arabesk panolarla bezenmiş olup, bölgede sonraları ortaya konulan minarelere de prototip olmuştur. Eyyubilerden sonra Bahri Memlüklüler ( ) ve Burci Memlüklüler ( ) olmak üzere iki grup hâlinde Mısır a hâkim olan Memlüklüler, menşe olarak Türkmenler, Güney Rusya dan Kıpçaklar ve Kafkasya Çerkezlerinden oluşmaktaydı. Memlüklüler komşu devletlerle sıkı ilişkiler kurarak ve Akdeniz-Kızıldeniz tüccarlarını himaye ederek Hindistan ticaret yolunda söz sahibi oldukları için iktisadi açıdan çok iyi durumdaydılar. Bunun sonucu olarak mimarinin çeşitli alanlarında dünyaya çok önemli eserler bıraktılar. Memlüklüler Anadolu Türk mimarisi, Büyük Selçuklu ve Zengi mimarisi ile Türkistan da, özellikle Buhara ve Semerkant çevrelerinde, yaygın olarak kullanılan yüksek kasnaklı kubbe mimarisiyle bağlantılar kurarak, Türk mimarisinin geleneklerine bağlı kalmakla beraber orijinal bir üslup geliştirmişlerdir. Mısır ın çeşitli şehirlerinde Memlüklüler zamanından kalma farklı yapı tiplerinde çok sayıda eser mevcuttur. Bunlar dinî, sivil ve askerî amaçla inşa edilen yapılardır. Memlük dinî mimarisi daha ziyade, geniş ve çok fonksiyonlu külliyeler yanı sıra, muhtelif tiplerde yapılmış müstakil olarak yapılmış eserleri ihtiva etmektedir. Camilerde esas itibariyle üç tip plan uygulanmıştır. Birincisi revaklı, avlulu veya avlusuz, nef düzeni gösteren harimli Hipostil Camiler dir. Ancak bu yapıların daha önceleri olduğu gibi serbest ve simetrik bir düzenleme göstermedikleri anlaşılmaktadır. Örneğin ana girişler, artık caminin ekseninde bulunmaz. Bu tip camilerde, bir alt grup olarak mihrap önü kubbeli olanlar dikkat çekicidir. Bu açıdan geleneksel Türk cami mimarisiyle bu yapılar arasında bağlantılar kurmak mümkündür. Mısır da mihrap önü kubbesine ilk kez Baybars Camii nde ( ) rastlanmaktadır. Ancak yapının mimarı, İran da mihrap önü kubbesine bitişik eyvanın yerine, burada avluya doğru uzanan ve üç kemerle avluya açılan üç nefli bir bölüme yer vermiştir. Sonraları bu bölüm tamamen ortadan kaldırılarak, sadece mihrap önü kubbeli camiler yapılmaya başlanmıştır. Kale deki Nasır Muhammet b. Kalavun Camii ( ), Sitti Miska Camii (1339), Altınboğa el-maridani Camii ( ), Aksungur Camii (1347) ve Emir Şeyhu Camii (1349) bu tipin Kahire deki önde gelen örnekleridir. İkincisi haçvari planda ele alınan camilerdir. Esas itibariyle farklı boyutlardaki dört eyvan ile onların arasındaki hücrelerle çevrilmiş bir avludan ibaret bir düzenleme olup, bu şema Memlüklülerden önce Eyyubi medreselerinde karşımıza çıkmaktadır. Burci Memlüklüler devrinde, XV. yüzyılda, yer darlığı sebebiyle yapıların boyutlarının küçülmesiyle beraber üzeri örtülü avlulu haçvari planlı camilerin inşası daha da yaygınlaştı. Sultan Eşraf Kayıtbay zamanındazemini ve duvarları çok renkli mermer kaplamalarla süslü olan ve köşelerindeki Sebil-Küttablarıyla birlikte genellikle iki caddenin birleştiği kavşaklarda yer alan bu camiler, üzeri açık avluya sahip olmadıkları için cephelerinde çok sayıda delikli pencerelere sahipti. Önceki Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

13 Yaşbak Min Mehdi Camii Sultan Hasan Medresesi Planı Sargıtmış Medresesi Kalavun Medresesi Ferec b. Berkuk Hankahı yapılarda yer alan avlular aynı zamanda abdest alma yeri olarak kullanılırken, bu yeni düzenlemede avlu ibadet mekânına dâhil edilmiş, dolayısıyla abdesthaneler yapının dışarısına çıkarılmıştır. Aynı biçimde önceleri kıble eyvanında yer alan ve Dikkatü l-mübelliğ denilen müezzin mahfili de mihrabın karşısındaki eyvanda bir balkon şekline dönüştürülmüştür. Önceden yapıların dış cephelerinde şeritler hâlinde düzenlenen kitabeler de bu yapıların üzeri örtülü avluların dört tarafını kuşatır hale getirilmiştir. Üçüncüsü de geç Memlük devrinde ortaya çıkan tek kubbeli camilerdir. Bunlar Sultan Kayıtbay döneminin en güçlü ve en zengin emirlerinden birisi olan Yaşbak Min Mehdi el-devadar tarafından birisi Kobri l-kubbe Semti nde ( ), diğeri Abbasiye de ( ) inşa ettirilen iki küçük camidir. Birincisinde her bir kenarı 13,75 m olan kare mekân tek kubbeyle kapatılırken, ikincisindeki kubbenin çapı 14,30 m dir. Her ikisinde de kubbeye geçişler, XV. yüzyıl Memlük yapılarında yaygınlaşan üç dilimli tromplarla sağlanmıştır. Aynı şema Sultan Barsbay ın Rufai Tarikatı için yaptırdığı zaviyede uygulanmış, hatta günümüze ulaşmayan bazı zaviyelerin de bu tip mimariye sahip oldukları tahmin edilmektedir. Eğitim kurumları olarak tanımlanabilecek bu yapılarda Eyyubiler devrindeki eyvanlı medrese düzenlemesinin tatbik edildiğini görüyoruz. Bazı yapılarda yer darlığı ve arazi yapısı gibi çeşitli nedenlerle eyvan sayıları ve ebatları değişebilmektedir. Dört eyvan şemasının kusursuz bir biçimde uygulandığı en önemli örnek Sultan Hasan Medresesi dir. 150,00 m uzunluğunda, 68,00 m genişliğinde ve 37,00 m yüksekliğinde olan bu medrese 8000 m 2, meyilli bir arazide kurulmuştur. Her bir kenarı 32,00 m olan, kare şekilli avlunun dört yanında birer tane eyvan yer almaktadır. Bunlar dört Sünni Mezhep için tahsis edilmişti. Güneydoğu yönündeki eyvan aynı zamanda cami olarak kullanılmaktadır. Bunlar tonozlu, büyük bir kemerle avluya açılan bir eyvan oldukları gibi, Sargıtmış Medresesi ndeki gibi kubbeli ya da Kalavun Medresesi ndeki gibi üç nefli bazilikal planlı farklı düzenlemeler de gösterebilirler. Eyvanların aralarındaki kapılardan da çok katlı olarak düzenlenmiş öğrenci hücrelerine ulaşılmaktadır. Sonraları aynı şemanın camilerde olduğu gibi üzeri örtülü avlulu örneklerine de rastlanmaktadır. Kepş te Sultan Kayıtbay ın yaptırdığı 1475 tarihli medrese bu tiptedir. Eğitim yapılarında XV. yüzyılın ortalarından itibaren yatay dikdörtgen planlı ve kıble duvarına paralel neflerden oluşan düzenlemelerle karşılaşılmaktadır. Bunlar bu tarihlerde medrese-hankah-cami fonksiyonlu olarak yapılanlardandır. Eşref Barsbay Hankahı (1432) ile Canım el-behlivan Medresesi (1478) bu tarzı yansıtan örneklerdir. Hankahlar içerisinde Memlüklüler Mezarlığında yer alan Sultan Ferec b. Berkuk Hankahı ( ) farklı düzenlemesiyle ilgi çekici bir yapıdır. Havuzlu merkezi bir avlunun kıble tarafında yirmi bir, karşısında da on beş küçük kubbenin örttüğü mekânlar bulunmaktadır. Üç mihrap nişine sahip kıble tarafındaki bölümün iki yanına türbeler, diğer kısmın iki tarafına ise Sebil-Küttablar yerleştirilirken, avlunun yan kenarlarına da müritlerin kalabileceği hücreler yapılmıştır. Hücreler de küçük kubbelerle örtülmüş olup, ayrıca güneybatı taraftakilerin arkasında helâ vb. bölümler bulunmaktadır. Medrese-hankah-zaviye türü yapılarda Memlüklüler devrinde dikkat çekici bir başka karakter de, İslam dünyasında diğer bölgelerde daha çok camilerde görülen minare, mihrap, minber ve mahfil gibi unsurlara yer verilmesidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

14 Tengizboğa Türbesi Kalavun Türbe- Medresesi Planı Kayıtbay Hanı ( ) Küçük binalardan muazzam abidelere kadar farklı boyutlarda, çoğunlukla da cami, medrese, hankah, ribat, zaviye ve tekke gibi dinî kurumlara bitişik yapılabilen Memlük türbelerinin asıl karakteri, kare planlı ve yüksek kasnak üzerine kubbeli oluşlarıdır. Bu tipteki yapıların en gösterişlisi Sultan Hasan Türbesi dir. Medresenin kıble eyvanındaki mihrabın iki yanına yerleştirilmiş kapılardan ulaşılan türbe, zeminden kilit taşına kadar 55,00 m yüksekliğindeki yapısıyla adeta Firavunlar dönemi piramitlerinin anıtsal karakterini Ortaçağda yeniden canlandırmaktadır. Bazı türbelerde de farklı planlamalarla karşılaşılmaktadır. Memlüklüler Mezarlığındaki Tengizboğa Türbesi, dört köşesindeki payelerin üzerine oturan dört kemerin taşıdığı bir kubbeyle örtülü kare planlı bir yapıdır. Bu baldaken tarzı bir uygulama olup, aynı şema XVI. yüzyıldan itibaren Osmanlı döneminde Kahire de yaygınlaşacaktır. Aynı dönemden Kahire deki en yakın benzeri, XIII. yüzyılın sonunda Hüsameddin Lacin in Tolunoğlu Camii nin avlusunda yaptırdığı şadırvandır. Kalavun Türbesi de farklı bir plan düzenine sahiptir. Küçük kubbelerle örtülü bir revakla kuşatılmış avludan kareye yakın dikdörtgen mekâna ulaşılmaktadır. Dört kare ayak ve granitten dört kalın sütunun taşıdığı bir kubbe ile örtülü bu mekân ve onun etrafını çevreleyen bir galeriden ibaret yapısıyla Kalavun Türbesi, merkezi planlı bir şema ortaya koymaktadır. Kızıldeniz bağlantılı ticaretin uğrak yerlerinden birisi olması nedeniyle Memlüklüler zamanında Kahire de büyük boyutlu hanlar inşa edilmiştir. Han ve Vekale olarak isimlendirilen bu yapıların sayısının XV. yüzyılın ilk yarısında 57 olduğu rivayet edilmektedir. Günümüzde Memlük döneminden kalma Kûsûn Hanı (1341), Kayıtbay Hanı ve Sebil-Küttabı (1477), Kayıtbay Hanı ( ), Sultan Gavri Hanı (1504 5), Zerakeşe Hanı (XVI. yy başı), Cellabe Hanı (XVI. yy başı) ve Han el-hâlili (1511) bu yapı tipinin örnekleri olarak sayılabilir. Hanların yapı biçimleri Memlük devrinde yerli yerine oturmuştu. Anıtsal taç kapının yer aldığı cephelerinde caddeye bakan dükkânları bulunan hanlar, genellikle dikdörtgen şekilli, üstü açık, ortasında bir çeşme ya da havuza yer verilen bir avlu etrafında çok katlı bir düzenleme sergilerler. Hanların giriş katlarında tüccarların mallarını bırakabilecekleri depolar ve hayvanların bağlanabileceği ahırlar, üst katlarında ise genellikle bir taraçaya açılan insanların istirahat edebilecekleri mekânlar yer alırdı. Memlüklüler zamanında yapılan maristanların en ünlüsü, Kalavun Maristanı dır ( ). Büyük oranda tahrip olmuş vaziyetteki maristan, çok sayıda küçük odalarla bağlantılı bir avlunun dört tarafındaki dört büyük mekândan oluşan ve Fatımi saraylarının yapısını çağrıştıran bir şemaya sahipti. Sultan Müeyyed in yaptırdığı bimaristan da harabe hâlindedir. Bahri Memlüklüler zamanında Sultan Nasır Muhammed b. Kalavun un 1312 de, Çerkez Memlüklüler döneminde de Sultan Kansu Gavri nin de yaptırdığı su kemerleri, Amr b. As Caddesi ile Femmü l-hâliç Meydanı nın birleştiği noktadan başlayarak ve Bahri l-uyun Caddesi ni takip ederek Kahire Kalesi nin güneydoğusuna doğru uzanmaktaydı. Diğer taraftan sakaların taşıdığı suyu depolamak için havuzlar, sarnıçlar ve sebiller inşa edilmiştir. Bugüne kadar ulaşabilen Aytmış el-becaşi Havuzu (1383) ile Sultan Kayıtbay ın 1474, 1475 ve 1496 tarihli üç havuzu hayvanların su ihtiyacını karşılamak içindir. Havzu l-devvab denilen bu yapılar, iki büyük kemerle caddeye açılan dikdörtgen şekilli bir mekândaki yalak ve su deposundan ibarettir. Sarnıçlar daha çok sebillerin bodrum katlarında yapılmak- Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

15 Kayıtbay Sebil-Küttabı Baştak Hamamının Girişi la birlikte müstakil olarak yapılanlarına da rastlanmaktadır. Yakup Şah el- Mihmandar Sarnıcı ( ) bu tiptedir. Kahire Kalesi nin doğu yamacında yer alan sarnıç, üç dilimli kemerli bir taç kapıdan ulaşılan çapraz tonozla örtülü bir giriş holü ile oradan geçilen kubbeli bir odadan meydana gelmektedir. Sebiller de insanlara su temin eden yapılar olarak ortaya çıkmıştır. Kahire de günümüze kadar ulaşabilmiş en eski sebil örneği, Sultan Nasır Muhammed in Muiz li-dinî l-lah Caddesi ndeki medresesinin girişinin sol tarafına inşa ettirdiği 1326 tarihli yapıdır. Sonraları Memlüklülerin bu amaçla yaptıkları eserler arasında yepyeni bir tipin ortaya çıktığını görüyoruz. Sebil ya da Sebilhane ile Sıbyan Mektebi olarak ayrı ayrı faaliyet gösteren iki farklı yapıdan birincisi alt kata, ikincisi de üst kata yerleştirilerek Sebil-Küttablar meydana getirilmiştir. İlk örnekleri Kahire de, XIV. yüzyılda Bahri Memlüklüler devrinde verilmiştir. Tebbana Caddesi nde yer alan tarihli Ümmü Sultan Şaban Medresesi nde sebil ve küttabın ayrı ayrı yerleştirildiği görülmektedir. Bu iki ayrı yapı tipi ilk defa Kahire de Suku l-silah Caddesi ndeki Emir Seyfeddin Olcay el-yusufi Medresesi ne bitişik yapılan Sebil-Küttab da (1373) iki katlı biçimde düzenlenmiştir. Böylece elde edilen bu yeni mimari kompozisyon daha sonraki yapılara da örneklik etmiştir. Çerkez Memlüklüler zamanında Sebil-Küttablar daha da geliştirilmiştir. Memlüklüler Mezarlığındaki Sultan Ferec b. Berkuk Hankahı nda ( ) ana cephenin iki ucuna yerleştirilmiş iki cepheli ve dikdörtgen planlı mekânlar şeklinde karşımıza çıkmaktadır.1479 tarihli Sultan Kayıtbay Sebil-Küttabı, en eski müstakil örnek olması yanı sıra anıtsal ölçülerde ele alınması bakımından kayda değerdir. Cami, medrese, zaviye, hankah ve han gibi çeşitli yapılara bitişik olarak inşa edilen Sebil-Küttabların bodrum katlarında sarnıçlar yer almaktadır. Bir, iki ve üç cepheli olarak yapılan Sebil-Küttabların alt katında genellikle dikdörtgen planlı, içerisinde mermer havuzlar ve bir selsebil bulunan bir oda (sebilhane) ile yan hizmetlerin görüldüğü bitişikteki farklı boyutlu odalardan meydana gelen sebil; üst katında ise çoğunlukla alttaki sebilin planını tekrarlayan, ancak kemerlerle dışarı açık, daha çok Anadolu daki yazlık mektepleri çağrıştıran küttab yer almaktadır. Su mimarisinin diğer bir grubunu da hamamlar oluşturmaktadır. Memlük döneminde inşa edilen hamamlardan çok azı günümüze kadar ulaşabilmiştir. Gerçekte uzun tarihleri boyunca sık sık restore edildiği ve yeniden yapıldığı için zamanımıza gelebilen pek çok hamamın inşa tarihini tespit etmek oldukça zordur. Mimari bakımdan Mısır hamamları bazı değişikliklerle Roma hamam geleneğini devam ettiren yapılardır. Dar bir kapıdan girilen dolambaçlı bir giriş vasıtasıyla ortasında fıskiyeli havuzu, yanlarda sedirleri bulunan ve maslah denilen soyunmalık kısmına ulaşılmaktadır. Bunun bitişiğinde dikdörtgen şekilli, camla doldurulmuş delikli tonozlu ılıklık bulunmaktadır. Buradan dar bir kapıyla sıcaklığa geçilmektedir. Zemini mermer kaplı, kubbeli sıcaklıktan Roma hamamlarının özünü teşkil eden Mağtas a ulaşılmaktadır. Zemininde sıcak su havuzu bulunan Mağtas, hamamların en süslü yerini teşkil etmekteydi. Bunun bitişiğinde de cehennemlik yer almaktadır. Memlüklüler zamanından kalan hamamların önde gelenleri; Baştak Hamamı (1341), Sultan Şeyh Melik Müeyyed Hamamı ( ) ve Sultan Eşref İnal Hamamı dır (1456). Memlük devrinden günümüze ulaşan Muhibbiddin Ebu Tayyib Evi (1350), Şakir b. el-ganem Evi ( ), Zeynep Hatun Evi (1468), Sultan Kayıtbay Evleri Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

16 Baştak Sarayı Kahire Kalesi Reşid Kalesi (1474, 1485), Razzaz Evi (1485) ve Sultan Gavri Evleri (1503 4, ) de saraylara benzer düzenlemeler göstermektedir. Ancak daha küçük boyutlu olarak yapılmışlardır. Memlüklüler döneminden kalan saraylar kısmen ayaktadır. Bununla birlikte vakıf kayıtları ile mevcut yapılar bu devrin konutlarının düzenlemesi hakkında bilgi vermektedir. Alınak Sarayı (1293), Emir Yaşbak (Kusun) Sarayı (1336), Baştak Sarayı (1337), Mancak el-silahdar Sarayı (1347), Emir Taz Sarayı (1352), İbn Bezarec Sarayı (1440), Kayıtbay Yazlık Sarayı (1474) ve Sultan Kansu Gavri Sarayı kalıntıları ( ) günümüze ulaşabilenlerdir. Bunlar üzeri bir kubbe veya bir fenerle örtülü bir merkezi alan ile birbirine bakan iki eyvandan müteşekkil kat planlıdır. Memlük devrinden günümüze ulaşan Muhibbiddin Ebu Tayyib Evi (1350), Şakir b. el-ganem Evi ( ), Zeynep Hatun Evi (1468), Sultan Kayıtbay Evleri (1474, 1485), Razzaz Evi (1485) ve Sultan Gavri Evleri (1503 4, ) de saraylara benzer düzenlemeler göstermektedir. Ancak daha küçük boyutlu olarak yapılmışlardır. Saray ve evlerin dışında Memlük sivil mimarisine diğer bir örnek de Rab lardır. Genellikle bir caddenin kenarına dizilmiş dükkânların üzerine yapılan ve birinci kattaki galeriden ulaşılan çok sayıda dairelerden müteşekkildir. Her bir daire iki katlıdır; alt kat tuvalet, su kaplarının konulduğu bir niş ve bir kabul salonuna, üst kat ise yatak odalarına sahiptir. Umumiyetle mutfak bulunmaz. Memlüklüler Mezarlığındaki Kayıtbay Rab ı (1474) bunun güzel bir örneğidir. Eyyubiler devrinde te Bedreddin Karakuş tarafından yapımına başlanan ve de de Melik Kamil tarafından ilk olarak hükümdarlık merkezi şeklinde kullanılan Kahire Kalesi, çeşitli Memlük Sultanları tarafından eklenen binalar ve onarımlarla daha da geliştirilmiştir. Sultan Zahir Baybars, Sultan Kalavun, Eşref Hâlil, Nasır Muhammed, Sultan Hasan, Sultan Kayıtbay ve Sultan Gavri nin ilave ettiği Babü l-kulla, Darü l-adl, Kamelya, Nasır Muhammed Camii ve Sarayı, Kasru l-ablak, Baysariyye Sarayı, Tablahane, yeni burçlar vb. dinî, sivil ve askerî yapılar bunlardandır. Diğer taraftan Memlüklüler zamanında Akdeniz sahilindeki kentlerde de kaleler inşa edildiği bilinmektedir. Sultan Kayıtbay ın İskenderiye ve Reşid de yaptırdığı kaleler bunlardandır. İskenderiye Kalesi (1477) dış ve iç surlarla kuşatılmış m 2 bir alanı işgal etmektedir. Ana burç bir köşk gibi çok katlı bir düzenlemeye sahiptir. Birinci ve ikinci katta mescit ve diğer ihtiyaçlar için kullanılan odalar, üçüncü katta ise gözetleme bölümleri mevcuttur da Sultan Kayıtbay ın yaptırdığı ve 1516 da Sultan Gavri nin tahkim ettiği Reşid Kalesi, kare şekilli olup, köşelerinde büyük burçlara sahiptir. Kuzey cepheden tek bir kapı ile ulaşılan kalenin burçlarında askerin eğitimi ve savunma için mekânlar, duvarların üzerinde seyirdim yerleri ile dendanlar vardır. Memlükler zamanında İslam dünyasının çeşitli yerlerinde çok sayıda eser verildiği bilinmektedir. Halep teki Memlük eserleri arasında Şeyh Ali Türbesi (1514) ile Cevheri Hamamı (1384) sayılabilir. Bunlar cephe düzenleri, yapım kitabeleri ve renkli mermer süslemeleri ile Memlük sanatının bütün özelliklerine haiz binalardır. Yağmuriye Medresesi (1264), Zahiriye Medresesi, Akiki Hamamı (1277), Tenkiz Camii (1317), Aksab Camii (1321), Tenkiziye Kur an ve Hadis Okulu (1328), Sancaktar Camii (1347), İfriduniye Türbesi (1347), Arak Türbesi (1348), Cianiye Türbesi (1352), Mencek Camii (1362), Tavusiye Camii (1382), Tinebiye Türbesi (1395), Fari- Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

17 Birecik Kalesi Adıyaman/Kâhta Yeni Kale siye Medresesi Camii (1405), Zin Hamamı (XIV. yüzyıl), Çakmakiye Medresesi (1421), Büyük Gül Camii (1426), Dellamiye Camii (1443), Tevrizi Camii ve Hamamı (1444), Nehasiye Hanı (1457), Sabuniye Kur an Okulu ve Camii (1463), Sağdiye Zaviyesi (1508) ve Sibai Camii ve Medresesi (1515) Şam da ortaya konulan Memlük devri eserlerindendir. Filistin de şimdilerde İsrail sınırları içerisinde kalan Safed de da yapıldığı ileri sürülen Camiü l-ahmar, son derece değişik ve ilgi çekici bir mimariye sahiptir. Mukarnaslı bir taçkapısı olan cami kare bir plana sahip olup ortada dört paye ile dokuz bölüme ayrılmıştır. Bunlardan mihrap önündeki kubbelidir. Diğerleri ise çapraz tonozlarla örtülmüş, yalnız tam ortadakinin tonozu süslü bir biçimde işlenmiştir. Böylece burada Türklerle Orta Asya dan gelmiş olmasına ihtimal verilen cami mimarisinde yeni ve değişik bir uygulamanın örneği ile karşılaşılır. Anadolu nun güneydoğu bölgesinden Gaziantep Pişirici Kasteli (1283), Gaziantep Kalesi (1481), Şanlıurafa/Birecik Kalesi ve şehir surları ( , 1301, , ), Birecik Ulu Camii ( ), Birecik Çarşı Camii (1370), Birecik Arguniye Mescid ve Medresesi (XIV. yy), Birecik Kule (Urfa Kapısı) Mescidi (1483), Birecik Alaburç (Meydan Kapısı) Mescidi (1484), Birecik Merkez Bucağı, Dorucak (Şeyh Bekir) Köyü Türbesi (1480 Civarı), Halfeti Çekem Mahallesi Mescidi ve Türbesi (1395), Adıyaman/Eski Kâhta Yeni Kale (1286, , 1309), Eski Kâhta Kutlu Doğmuş Camii ve Zaviyesi ( ), Besni Çarşı Camii ( , , ), Eski Malatya Melik Sunullah Camii (1394), Eski Malatya Namazgâhı (1465), Adana/Kozan Hoşkadem Camii (1448), Antakya Habib-i Neccar Camii (1268) ve Tarsus Ulu Camii (Camii n-nur) Minaresi (1362) Memlük dönemi imar faaliyeti olarak sayılırlar. MÖ yılından başlayarak iskâna sahne olduğu tahmin edilen Birecik Kalesi nin en önemli onarımının Memlüklüler devrinde gerçekleştiği bilinmektedir. Bugün mevcut olmayan ve biri Kale Camii ne ait olan üç kitabeye göre, kale Muhammet Berke Han tarafından Bira daki saltanat naibi Emir Cemaleddin in velayetinde ( ) ve Sultan Nasır Muhammet zamanında 700 h./1301 m yılı sonunda yenilenmiştir. Tarihi kaynaklarda Kale-i Beyda olarak isimlendirilen kalenin Memlük Sultanı Kayıtbay ın de Suriye ye giderken Birecik e uğradığı sırada diğer birçok kale ile birlikte tamir ettirildiği belirtilmektedir. Muhtemelen üç katlı olan kalenin etrafını kuşatan surlardan güney tarafında 15 m lik bir bölüm ile batısında 25 m uzunluğundaki bir kısım günümüze ulaşabilmiştir. Bunların moloz taş dolgu ve kesme taş kaplamalı inşa edildiği görülmektedir. 12 burcu ve 2 gözetleme kulesi olduğu sanılan kalenin içinde, cami, hamam, sarnıç ve yatır kalıntılarının bulunduğu rivayet edilmektedir. Kâhta Çayı (Nymph Irmağı) nın kenarında m yüksekliğindeki sarp, kayalık bir tepe üzerine kurulmuş olan Yeni Kale de, Memlük dönemindeki ilaveler Sultan Kalavun (1286), Sultan Eşref Hâlil ( ) ve Sultan Nasır Muhammet (1309) zamanlarında gerçekleştirilmiştir. Kale dış mimari durumu itibariyle oldukça sağlamdır. Dıştan kenarları (yaklaşık 5 cm) düzlenmiş, ortası kabarık bırakılmış kireç taşlarıyla oldukça sağlam bir işçilikle örülmüştür. İçeride ise bazı bölümler ayakta, bazıları yıkılma tehlikesiyle karşı karşıya, bazıları da tamamen yıkılmış durumdadır. Kaynaklarda kale içinde saray, cami, dükkân (çarşı), hamam, su depoları (sarnıçlar), zindan vb. yapıların bulunduğu ifade edilmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

18 Birecik Alaburç Mescidi Kozan Hoşkadem Camii Şanlıurfa/Birecik te Meydan Kapısı nın uzantısında yer alan Alaburç Mescidi, cephelerindeki madalyonlarda bulunan sülüs karakterli kitabelere göre Memlük Sultanı Kayıtbay tarafından yaptırılmıştır. Yazıtlarda tarih verilmemesine karşın mescidin, Meçan Kapısı ile aynı tarihlerde (1484) yapılmış olması muhtemeldir. Ancak burcun ne zaman mescit olarak kullanılmaya başlandığı bilinmemektedir. Dıştan 10,80 x 11,30 m boyutlarında, yaklaşık kare planlı yapının cepheleri benzer düzenlemelere sahiptir. Kuzeydoğu köşedeki L biçimli bir koridorla ulaşılan iç mekân, ortadaki çapraz tonozla örtülü bir kare bölüm, batı ve güneydeki sivri beşik tonozlu birer eyvan, batı eyvanın kuzeyindeki kubbeli, kare planlı ve güney eyvanın iki yanındaki beşik tonozlu ve dikdörtgen şekilli hücrelerden müteşekkildir. Memlük Sultanı Seyfeddin Çakmak zamanında Emir Abdullah Hoşkadem tarafından 1448 yılında yaptırılmış olan Adana/ Kozan Hoşkadem Camii, eğimli bir araziye tamamen kesme taştan inşa edilen, büyük boyutlu, kare planlı bir yapıdır. Doğusunda ve batısında sonradan ilave edilmiş yazlık namazgâh kısımları bulunan caminin, dış cephelerinde de tamiratların izlerini görmek mümkündür. Ancak kuzey cephedeki anıtsal taç kapı, üç dilimli kemerli nişi ve kitabesiyle orijinal Memlük özelliklerini hâlâ üzerinde barındırmaktadır. Ayrıca duvarlardaki pencere formları ile üst örtüye hâkim olan kubbe Anadolu Türk mimari anlayışından çok Memlük karakterini yansıtmaktadır. Harimde on iki dikdörtgen payenin sınırladığı mekân, ortadaki kubbe ve etrafındaki daha alçak tonozlu birimlerle bir merkezi yapı sergilerken, bunun etrafını kuzey, doğu ve batı yönlerden çapraz tonozlu mekânlar, güney taraftan ise ortasında bir mihrap önü kubbesine yer verilmiş doğu-batı istikametindeki beşik tonozlu bir sahın kuşatmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

19 Özet Atabeylik, Eyyubi ve Memlüklerde Mimari Büyük Selçuklu sonrasındaki atabeyliklerden Hârizmşahlara ait eserlerin çoğu, Moğol istilası nedeniyle günümüze gelememiştir. Kalan eserlerin en önemlileri Zevzen, Forumad ve Günabad Camileri ile Harzem deki Aksaray-Ding ve Ürgenç teki Fahreddin Razi ile Sultan Tekeş Kümbetleridir. Camiler İran da Büyük Selçuklular devrinde örneklerine rastlanılan eyvanlı plandadırlar. Daha sağlam durumdaki Zevzen Camii ile Günabad Cuma Camii, iki eyvanlı ve revaklı avlulu yapısıyla bu geleneğin önemli temsilcileridir. Türbeler de yüksek kare planlı gövdeleri, içten kubbe dıştan piramidal külahla son bulan üst örtüleri ve tuğla terakota, firuze renkli sırlı tuğla süslemeleri ile Büyük Selçuklular devrinin kulevari mezar anıtlarının geleneğini yansıtırlar. Salgurlular devrinden Şiraz da Atabey Sungur un yaptırdığı eserlerin başında Sunguriye Medresesi gelir. Sungur Mescidi ve Ribatı da onun eseridir. Zengi nin yaptırdığı Kânât-ı Zengiâbâd (suyolu), Tekle nin inşa ettirdiği Hân-ı Bâzârgânân, Atabey Sa d b. Zengi nin Şiraz da bina ettiği Mescid-i Nev (Mescidi Atabeg), Ribât-ı Şehrullah ve Esvâk-ı Murabba-ı Atabegî, Tekle nin yaptırdığı ribatlar, Ebubekir b. Sa d ın inşa ettirdiği Dârüşşifâ, Mescid-i Sengî-i Danâbcird, Terken Hatun un oğlu Atabey Muhammed adına yaptırdığı Adudiye Medresesi ile Âbiş Hatun un inşa ettirdiği ribat Salgurlu devrine ait diğer imar faaliyetleri arasında sayılabilir. Zengi mimarisi esasen diğer atabeyliklerdeki gibi Büyük Selçuklu mimarisinin bir devamı niteliğindedir. Özellikle Nureddin Zengi zamanında önemli mimari eserler ortaya konulmuştur. Musul Ulu Camii, Halep Makam-ı İbrahim, Bosra Gümüştekin Medresesi, Şam Nuriye Darü l-hadisi, Şam Nuriye Maristanı, Şam Nuriye Medresesi, Musul İmam Avnüddin Türbesi, Musul Karasaray bu dönemden önemli yapıtlardır. Ayrıca Halep Ulu Camii ile Halep Kalesi nde de köklü onarımlar gerçekleştirilmiştir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19