Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 27, Haziran 2016, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 27, Haziran 2016, s Zübeyir TURAN 1 Ayberk Nuri BERKMAN 2 Abdulmenaf AKYILDIZ 3 SOSYO-EKONOMİK VE POLİTİK SORUNLAR ÇERÇEVESİNDE BÜTÇE AÇIKLARI İLE BÜYÜME ARASINDAKİ NEDENSELLİK İLİŞKİSİ: TÜRKİYE ÖRNEĞİ (2006:Q1-2015:Q3) Özet Son yıllarda bütçe açıkları ile ekonomik büyüme arasındaki ilişki birçok araştırmacının ilgi odağı haline gelmiştir. Bu çalışma, Türkiye de bütçe açıkları ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi, Johansen Eşbütünleşme Testi ve Granger Nedensellik Testi yöntemleriyle, 2006:Q1 2015:Q3 dönemini kapsayan veriler ışığında ortaya koymayı amaçlamaktadır. Analiz sonucunda, Türkiye ekonomisinde Keynesyen Yasanın ve Wagner Yasasının geçerli olduğu bulgusuna ulaşılmıştır. Türkiye ekonomisi bağlamında uzun dönemde büyüme ile bütçe açıkları arasında çift yönlü bir nedensellik ilişkisi bulunmakla birlikte, bu ilişkinin dönem dönem istikrarsız bir yapı seyrettiği izlenmiştir. Bunun sebepleri arasında Türkiye ekonomisindeki makroekonomik değişkenlerin oynaklığı, yapısal reformların eksikliği ve kronikleşen enflasyon sayılabilecektir. Anahtar Kelimeler: Bütçe Açığı, Büyüme, Wagner Yasası, Keynes Yasası CAUSALITY BETWEEN BUDGET DEFICIT AND GROWTH WITHIN THE FRAMEWORK OF SOCIO-ECONOMIC AND POLITICAL ISSUES: A CASE OF TURKEY (2006: Q1-2015: Q3) Abstract The relationship between budget deficits and economic growth has become the focus of many researchers in recent years. This study aims to reveal the relationship between budget deficits and economic growth in Turkey by utilizing the Johansen Cointegration Test and Granger Causality Test methods with the data covering the period between 2006: Q1-2015: Q3. The analysis results conclude the 1 Doç. Dr., Niğde Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü, z_turan63@hotmail.com 2 Yrd. Doç. Dr., Niğde Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Bankacılık ve Finans Bölümü, aberkman@nigde.edu.tr 3 Yüksek Lisans Öğrencisi, Niğde Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat Anabilim Dalı

2 33 Sosyo-Ekonomik ve Politik Sorunlar Çerçevesinde Bütçe Açıkları ile Büyüme Arasındaki Nedensellik İlişkisi: Türkiye Örneği (2006:Q1-2015:Q3) validity of Keynesian Law and the Wagner Act in Turkey s economy. Although there is a long-run two-way causality between budget deficits and growth in the context of Turkey's economy, it has been observed to remain unstable occasionally. Volatility of macroeconomic variables, absence of structural reforms and chronic inflation in Turkey s economy can be considered as the main reasons for it. Keywords: Budget Deficit, Growth, Wagner's Law, Keynes Act 1. GİRİŞ Az gelişmiş veya gelişmekte olan ülkelerde, genelde büyüme göstergelerinin oynak bir seyir izlediği görülmektedir. Bunun nedeni olarak, reel faiz oranlarındaki istikrarsızlık, reel efektif döviz kurunun aşırı oynaklığı, enflasyonun yüksek oluşu, ara mal ve yatırım mallarında dışa bağımlılığın olmasıdır (Çalışkan ve Çavdar, 2011: 26-41). Bunun yanında hükümetlerin popülist politikaları, diğer iktisadi değişkenler ve bütçe açıklarının giderek artıyor olması gösterilmektedir (Özgüç, 2010: 42). Büyüme ile bütçe açıkları arasındaki ilişkiyi daha iyi kavrayabilmek için Klasik İktisat Okulu, Keynesyen Okul ve Wagner yaklaşımlarının incelenmesi ve bu yaklaşımların, bütçe açıkları ile büyüme arasındaki nedensellik bağının test edilmesi gerekmektedir (Bayrak ve Esen, 2012: 23-49). Bu çalışma, Türkiye nin yılları arası üçer aylık çeyrek dönemine ait verileriyle bütçe açıklarının iktisadi büyüme üzerindeki etkilerini, Keynesyen yaklaşım ve Wagner yaklaşımlarıyla değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Söz konusu değişkenlerin iktisadi politika yapımında bir araç olarak kullanılıp kullanılamayacağı açık bir şekilde ortaya konulmaya çalışılacaktır. Bunun yanında son dönemlerde bütçe açıklarında meydana gelen artışların ekonomi üzerinde etkilerinin nasıl ve hangi yönde olduğu ve bu iki değişken arasındaki nedensellik bağı araştırılacaktır. Araştırmanın gerekçesi ve dayandığı temel görüşler giriş kısmında yer almaktadır. Çalışmada önce, bütçe ve büyüme kavramlarına dair genel açıklamalar yapılarak; bütçe ve büyümenin tanımı yapılmakta, bütçe açıkları hakkında kısa bilgi verildikten sonra bütçe açıklarının nedenleri belirtilecektir. Akabinde bütçe açıklarının ekonomik büyüme üzerindeki reaksiyonları açıklanarak, bütçe açıklarının büyüme üzerinde etkilerine dair yaklaşımlar ele alınacaktır. Büyüme ile bütçe açıkları arasındaki nedensellik bağının nasıl ve ne yönde olduğu hususu izah edilecektir. Büyüme ile bütçe açıkları arasındaki ilişkiyi inceleyen bazı seçilmiş literatür taraması yapılarak araştırmalara dair görüşlere yer verilecektir. Son kısımda ise bütçe açıklarının Türkiye ekonomisi üzerinde etkisi incelenerek, elde edilen bulgular ve Türkiye ekonomisi için öneriler sonuç kısmında yer alacaktır. 2. Bütçe ve Büyüme Kavramlarına Dair Genel Açıklamalar Bütçe, toplumun yetki ve sorumluluk yüklediği otoritenin, gelecek bir mali yıl için harcamalarını ve gelirlerini öngören bu bağlamda yürütme organına gelirlerin toplanması, harcamaların yapılması hususunda izin ve yetki veren hukuki bir belgedir ( Erişim Tarihi: ). Bütçe gelirleri; dış ticaret, servet, gelir, mal ve hizmetlerden alınan vergilerden, özel gelirler, fonlar ve vergi dışı normal gelirlerden oluşurken; bütçe giderleri ise; kamu iktisadi teşebbüslerine yapılan transfer harcamaları, cari harcamalar, personel giderleri, faiz ödemeleri, yatırım harcamaları ve diğer transfer harcamalarından oluşmaktadır (Dileyici ve Özkıvrak, 2010: 33-55).

3 Zübeyir Turan - Ayberk Nuri Berkman - Abdulmenaf Akyıldız 34 Bütçe açığı dar manada; bütçe gelirleri ile bütçe giderleri arasındaki negatif fark olarak ifade edildiğine göre; kamu kesiminin finans kaynaklarındaki eksiklik sonucu meydana gelebileceği gibi, kamusal gelirleri aşan kamusal harcamalarının bir sonucu da olabilmektedir (Aksoy, 2010: 1-29). Diğer bir ifadeyle; bütçe açığı ya kaynak yönünden ya da harcama yönünden ortaya çıkabilmektedir. Bütçe açığı, konsolide bütçe gelirlerinin, konsolide bütçe giderlerinden az olması durumunda oluşan dengesizliğe denmektedir. Bütçe açıkları bütçe mali yılı içerisinde meydana gelen öngörülemeyen giderlerin artışlarından oluşabileceği gibi, bütçe yılı başında da açık vererek başlamış olabilmektedir ( Erişim Tarihi: ). Devlet bütçeleri genelde başlangıçta denk hazırlanmaktadır. Bütçenin denklik ilkesi gereği gelirler ve giderler birbirine denk olmaktadır. Ancak bu denklik görünüşte denklikten ileriye gidememekte ve uygulamada bütçeler ya açık vermekte ya da fazla vermektedirler (Çetinkaya, 2003: 52-56). Dolayısıyla politika yapıcılar sürekli denkleşme politikaları yaparak, bütçeyi denk hale getirme çabaları içerisine girmektedirler. Az gelişmiş veya gelişmekte olan ekonomilerde bütçe açıklarının nedenleri arasında kayıt dışı ekonominin yüksek oluşu, kamu harcamalarının kamu gelirlerinden daha yüksek oranlarda artması gösterilmektedir. Mali disiplinsizliğin olması, denk bütçeden taviz verilmesi, sübvansiyon ve transfer harcamalarının yüksek olması da bir diğer nedendir. Kamu bürokrasinin giderlerini arttırması, ekonomide savurganlığın ve yolsuzluğun olması ile devletin yapısı ve faaliyet alanlarının genişlemesi temel nedenler olarak gösterilebilmektedir ( Erişim Tarihi: ). Gelişmekte olan ekonomiler genelde ekonomik büyümelerine bütçe açığı politikalarıyla yön vermektedirler. Bu hedef doğrultusunda borçlanma gibi bir takım politik enstrümanlara başvurmaktadırlar. Bu kategorideki ülkeler borçlanma yoluyla elde ettikleri fonları, kendilerini finanse edebilecek yatırımlara aktararak büyümelerini gerçekleştirirler. Bütçe açıklarının iktisadi büyüme üzerindeki reaksiyonları, dolaylı veya doğrudan çeşitli biçimlerde oluşabilmektedir. Bütçe açıkları enflasyonun artmasına sebep olarak, toplam tasarruf ve toplam yatırım arasında bir dengesizlik oluşturmaktadır. Bu durumda ekonomide bir istikrarsızlık baş göstererek bütçe açıkları büyümeyi negatif etkileyebilmektedir. Dolayısıyla büyümenin negatif etkilenmemesi için kamu gelirlerinin arttırılması veya kamu harcamalarının düşürülmesi gibi bir dizi önlemler alınması gerekmektedir (Tarı ve Bozkurt, 2006: 12-28). Bu bağlamda ortaya çıkan temel sorun kamu harcamalarının fazla oluşu değil, asıl sorun kamu gelirlerinin düşük olmasından kaynaklanmış olmasıdır. Bir ekonomide mevcut olan düşük seviyelerdeki bütçe açıkları ekonomik büyümeyi olumlu yönde etkilerken, aşırı bir şekilde bütçe açıklarının olması ekonomik büyümeyi olumsuz yönde etkilemektedir. Özelliklede bu alanda yapılan araştırmalar göstermiştir ki, düşük gelir düzeyine sahip ülkelerde bütçe açıkları sonucu borçlanmaya gidilmesi, büyüme üzerinde büyük bir baskı oluşturduğu görülmektedir. Dolayısıyla bu baskı kadar da kaynak kullanımına sebep olmaktadır (Ulusoy ve Cural, 2006: 1-21). Bu bağlamda kamu gelirlerinin artırılması gerekmektedir. Kamu gelirlerini kısa dönemde arttırılabilmenin yollarından bir tanesi de dolaylı vergilerin arttırılmasıyla mümkündür. Ancak politika yapıcıların dolaylı vergileri arttırması sonucu, enflasyon yükselmekte, bu durumun ekonomik karar birimlerinin beklentilerini olumsuz etkilediği görülmektedir. Bu olumsuzluk

4 35 Sosyo-Ekonomik ve Politik Sorunlar Çerçevesinde Bütçe Açıkları ile Büyüme Arasındaki Nedensellik İlişkisi: Türkiye Örneği (2006:Q1-2015:Q3) ekonomide bir durgunluğa ya da negatif büyümeye yol açacağı kaçınılmaz olmaktadır (Durkaya ve Ceylan, 2006: 79-89). Diğer yandan enflasyonun artması ekonomide sermaye birikiminin oluşmasına sebep olmaktadır. Bu bağlamda enflasyon iktisadi büyümeye yön veren önemli etkenlerden biri haline gelmektedir. Dolayısıyla enflasyon bu yönüyle ekonomik büyüme ile ayrılmaz bir bütün olarak görülmektedir. Bunun asıl sebebi, enflasyonun yüksek olduğu durumda karar birimleri, Portföylerindeki reel tasarruflarını koruyabilmek için daha fazla para talep ederek, ellerinde daha fazla para bulundururlar. Haliyle bu olgu, enflasyon vergisinin artmasına sebep olmaktadır. Diğer bir ifadeyle, devletin senyoraj gelirinin artmasına sebep olmaktadır. Senyoraj gelirinin karar birimlerinden hükümete doğru kaymış olmasından ötürü elde edilen gelir, yatırımlar için kullanıldığı takdirde ekonomik büyümeyi olumlu yönde etkileyebileceği umulmaktadır ( Erişim Tarihi: ). 3. Bütçe Açıklarının Büyüme Üzerinde Etkilerine Dair Teorik Yaklaşımlar Klasik yaklaşıma göre, bütçe açığı verdirerek ekonomik büyümenin gerçekleşmesinin mümkün olamayacağını savunan iktisatçıların başında, klasik okulun savunucularından David Ricardo gelmektedir. Ricardian yaklaşıma göre, bugünden yapılacak olan vergi gelirlerinde bir azalma veya borçlanma yoluyla elde edilen bir finansman kaynağı, gelecek zamanki nesillere ilave vergi yükü olarak düşünülmektedir. Vergilerde meydana gelen bugünkü bir azalış gelecekte daha yüksek bir vergi artışına neden olacağı ileri sürülmektedir (Bilgili, 2014: 34-70). Ricardo ya göre, vergilerde bir düşüşün olması tüketimde bir artışa yol açmaz. Çünkü iktisadi ajanlar tüketim kararlarını alırlarken, ömür boyu gelirlerini dikkate alarak tüketimlerini gerçekleştirirler. Cari dönemde karar birimleri harcanabilir gelirlerinde meydana gelen bir artışın, geçici olduğunu bildiklerinden ötürü tüketim yapmayıp, gelecekte ödeyeceği vergiler için tasarrufta bulunurlar. Vergilerde meydana gelen bir azalışın tüketimi arttırmamasına sebep olarak, toplam talebin ve toplam harcamaların azalmasına neden olacağı ileri sürülmektedir. Böylelikle toplam harcamanın azalmasıyla, üretilen çıktı miktarında da bir azalma meydana gelerek, ekonomik büyümenin negatif etkileneceği düşünülmektedir (Ünsal, 2014: 34-70). Keynesyen yaklaşıma bakıldığında; bütçe açıkları, büyümenin temel dinamiği olarak görülmektedir. Vergi oranlarının düşürülmesi, kamu veya transfer harcamalarının arttırılması toplam talebi harekete geçirerek, iktisadi büyümenin gerçekleşeceği savunulmaktadır (Korkmaz, Güney ve Alacahan, 2012: 1-11). Keynes e göre kamu gelirlerinden daha fazla kamu harcaması yapmak, firmaların emek talebinin artmasına sebep olmaktadır. Bu durum, resesyon içerisinde bulunan iktisadi hayatı olumlu etkileyerek, ekonominin eksik istihdamdan tam istihdam düzeyine gelmesine sebep olacağı düşünülmektedir (Bilgili, 2014: ). Bütçe açıkları, popülist politikalar çerçevesinde yapılmadığı takdirde büyüme üzerinde pozitif sonuçlar bırakabilmektedir. Az gelişmiş veya gelişmekte olan Türkiye gibi ülkelerin tasarruf açığı bulunmaktadır. Tasarruf açığı sermayenin birikmemesine sebep olmakta, sermayenin birikmemesi de gerekli yatırımların yapılamamasına neden olmaktadır. Haliyle üretim yapılmaması ve çıktı miktarının da arttırılamaması kaçınılmaz olmaktadır. Böylelikle milli gelir ve tasarruf artmayarak ekonominin fakirliğin kısır döngüsü sarmalına girebileceği anlaşılmaktadır. Ekonominin fakirliğin kısır döngüsü sarmalından kurtulabilmesi için gerekli en temel politika bütçe açığı politikası olarak görülmektedir (Opuş, 2012: ).

5 Zübeyir Turan - Ayberk Nuri Berkman - Abdulmenaf Akyıldız 36 Keynes, bütçe açığı oluşturularak özel kesimin gerçekleştiremediği alt yapı yatırımlarını, sosyal güvenlik, savunma, sağlık ve eğitim hizmetleri gibi kamusal malların üretiminin gerçekleştirilmesiyle yaymış olduğu pozitif dışsallığın, büyümeyi pozitif yönde gerçekleştireceğini savunmaktadır. Burada Keynes in üzerinde durduğu husus bütçe açıkları ile büyüme arasındaki nedensellik ilişkisinin kamu harcamalarından gelire doğru olduğu hususudur. Yani büyüme kamu harcamalarının bir fonksiyonudur. Büyümenin arttırılması isteniliyorsa kamu harcamalarının arttırılması gerekmektedir. Ancak Wagner, kamu harcamalarında artış olmasının sebebini, gelirin artmış olmasından kaynaklandığına bağlamaktadır. Gelirde bir artış meydana geldiği takdirde kamu harcamalarında bir artış görülmekle birlikte, büyüme ile kamu harcamaları arasındaki nedensellik bağının, gelirden kamu harcamalarına doğru olduğunu savunmaktadır (Mızırak ve Üçler, 2012: ). Wagner yasasına göre, devletler iktisadi olarak kalkındıkça kamu harcamalarında bir artış meydana gelecektir. Söz konusu ekonominin iktisadi büyümesinde meydana gelen olumlu artışlar ve karar birimlerinin gelir düzeylerinde oluşan pozitif artışlar sonucunda; toplumda ve sosyo-ekonomik yapıda bir gelişme görülür. Bu durum sonucunda toplumun sosyal ve kültürel ihtiyaçları artmaya başlayarak, devletten beklenen hizmetler ve kamu harcamaları artmaya başlayacaktır. Wagner yasasının temel felsefesi bu açıklamaya dayanmaktadır (Arısoy, 2005: 63-65). 4. Türkiye de Bütçe Açıkları ve GSYİH nın Sosyo-Ekonomik ve Politik Seyri Türkiye ekonomisinde 2006 yılının ilk çeyreğinde bütçe açığı TL iken aynı dönemin GSYİH verisi TL olarak gerçekleşmiştir. Ancak ikinci çeyrek döneme gelindiğinde bütçe açığında bir azalma meydana gelmekle birlikte, GSYİH da da artış gözlemlenmiştir. Akabinde üç ve dördüncü çeyrek dönemlerde bütçe açığında bir artış olduğu görülmüştür ( Erişim Tarihi: ) da bütçe açıklarında iyimser bir havanın olması özelleştirmelerden elde edilen nakit girişlerinin olmasından kaynaklanmaktadır. Örneğin TÜPRAŞ, Türk Telekom gibi şirketlerin özelleştirmeleri yapılmıştır ( Erişim Tarihi ) yılının seçim yılı olması sebebiyle GSYİH bir önceki yılın aynı dönemlerine göre artış sergilemiş olsa da ekonomide olumlu hava yakalanamamıştır. Cumhurbaşkanlığı seçiminin bu dönemde yapılması, terör örgütüne çıkartmaların olması bütçe açıklarını arttırmıştır (Öztürk ve Çelik, 2009: 2-20). Bütçe açıklarında 2008 yılının ikinci çeyreğinde bir azalma, GSYİH da da bir artış görülmektedir. Ancak aynı yılın üç ve dördüncü çeyrek dönemlerinde bütçe açığının yine artış trendine girdiği görülmektedir. Bu durumun sebepleri olarak bütçe gelirlerinin artmamış olması, tarımsal destekleme harcamalarında ve hazine yardımlarında ciddi artışların olması gösterilmektedir ( Erişim Tarihi: ) yılının ilk çeyreğine gelindiğinde ise; ekonomide bütçe açıkları artmakla birlikte GSYİH da azalmıştır. Bu durumun nedeni 2008 küresel ekonomik krizinin Türkiye ekonomisine gecikmeli olarak yansımış olmasıdır (Ertuğrul, İpek ve Çolak, 2010: ). ABD ile ticaret yapmayan ülke neredeyse hiç yoktur. Türkiye, ya ABD ile doğrudan ticaret yapmakta ya da ABD ile ticaret yapan ülkelere mal ihraç etmektedir. ABD ve AB ülkelerinde kriz nedeniyle yatırım, üretim dolayısıyla da gelir kaybı yaşanmaktadır. Bu ülkeler ekonomik kriz içerisinde olduğundan, Türkiye ve diğer ülkelerden görece mal ve hizmet satın

6 37 Sosyo-Ekonomik ve Politik Sorunlar Çerçevesinde Bütçe Açıkları ile Büyüme Arasındaki Nedensellik İlişkisi: Türkiye Örneği (2006:Q1-2015:Q3) alamamaktadırlar. Bu ülkelerin ithalatının azalması Türkiye ve Türkiye gibi ülkelerin ihracatının azalmasına sebep olarak, Türkiye nin ihracat gelirlerinden elde edilen vergi gelirlerinin azalmasına neden olmuştur. Aynı zamanda üretim ve istihdamın azalmasıyla birlikte karar birimlerinin gelirleri azalarak talep daralmasına sebep olmuş ve bütçe gelirlerinde bir azalma meydana gelmiştir ( Erişim Tarihi: ). Grafik 1. Türkiye de Yılları Arasında Genel Bütçe Dengesi ve GSYİH Değerleri Kaynak: Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası (TCMB) Elektronik Veri Dağıtım Sistemi, Erişim Tarihi: ( ) 2010 yılının ilk çeyrek dönemine gelindiğinde bir önceki yılın aynı dönemine göre bütçe açıkları azalış gözlemlenmekte ve GSYİH nın sekiz dönem boyunca bir artış kaydettiği gözlemlenmektedir. Bunun nedeninin piyasaların normale döndüğü, gelişmiş ekonomilerin krizden kurtulması olarak ileri sürülmektedir (BDDK Raporu, 2010: 20-70). Ancak aynı yılın üç ve dördüncü dönemlerinde bütçe açıklarının bir artış sergilediği gözlemlenmektedir ( Erişim Tarihi: ). Referandumun yapılması, alt yapı yatırımlarına hız verilmiş olması çözüm sürecinin fiiliyata geçmesi, tüketim ve dış ticaret hacmindeki genişlemelerin olması, özelliklede faiz oranlarında köklü düşüşlerin yaşanması gibi etmenlerin bütçe açıklarının performansını olumlu etkilediği görülmüştür. Faiz oranlarının düşmesiyle birlikte yatırımların maliyetlerinde bir azalma, yatırımlarda bir artış gözlemlenmiştir. Bu durum GSYİH nın artmasına sebep olmuştur dönemleri arası terör olayları, Ergenekon davası, genel seçimler, Van depreminin yaşanması, altın, gümüş ve döviz fiyatlarında artış yaşanması, en önemlisi de orta doğu da Arap Baharı nın başlamış olmasından dolayı Türkiye ye sığınmacı ve mültecilerin giriş yapması, bütçe açıklarının tetikleyicisi olmuştur ( Erişim Tarihi: ) yılında da terör olayları gezi parkı olayları olması siyasi olaylar bu dönemde bütçe açıklarının artmasına damga vurmuştur ( Erişim Tarihi: ) yılına gelindiğinde bütçe açıklarının seyri azalış trendine girmiş ve GSYİH da artış kaydetmiştir ( Erişim Tarihi: ).

7 Zübeyir Turan - Ayberk Nuri Berkman - Abdulmenaf Akyıldız Seçilmiş Bazı Literatür Çalışmaları Tablo 1 de görüldüğü üzere; kimi araştırmalara göre bütçe açıkları ekonomik büyümeyi negatif etkilerken; (Adak, 2010: ), kimi araştırmalara göre ise, ekonomik büyümeyi pozitif etkilediği görülmüştür (Arısoy, 2005: 14), (Barışık ve Kesikoğlu, 2006: 79-80), (Uzay, 2002: ), (Esen ve Bayrak 2015: 1-7). Bazı araştırmalarda bütçe açıkları ile ekonomik büyüme arasında çift yönlü nedensellik olduğu sonucuna varılırken, (Sarısoy ve Yıldız, 2013: ), (Altunç, 2011: ) bazılarına göre ise kamu harcamalarından ekonomik büyümeye doğru tek yönlü nedenselliğin olduğu sonucuna varılmıştır (Gül ve Yavuz, 2011: 72-85), (Işık, 2005: 63-75). Literatür araştırması sonucunda bütçe açıkları ile ekonomik büyüme arasındaki ilişki hakkında bir konsensüs sağlanmadığı görülmektedir. Tablo 1. Literatür Taraması Yazar Yöntem ve Dönem Sonuç Esen ve Bayrak (2015) Sarısoy ve Yıldız (2013) Altunç (2011) Gül ve Yavuz (2011) Adak (2010) Panel Veri Analizi ( ) Panel Veri Analizi ( ) ARDL Vektör Otoregresif Granger nedensellik ( ) Johansen Eş Bütünleşme, Granger Nedensellik ( ) En Küçük Kareler ( ) Kamu harcamaları ile ekonomik büyüme arasında uzun dönemli pozitif ve istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki bulunduğu sonucuna varılmıştır. Kamu harcamaları ve büyüme arasındaki ilişki hem Wagner hem de Keynesyen yaklaşımı destekler nitelikte sonuçlar elde edilmiştir. Wagner Yasası ve Keynesyen Yaklaşımı destekler nitelikte bulgulara ulaşılmıştır. Kamu harcamalarından ekonomik büyümeye doğru bir nedensellik ilişkisi bulunduğu saptanmıştır. Bütçe açıklarının iktisadi büyüme üzerinde negatif bir etki bıraktığı sonucuna varılmıştır. Barışık ve Kesiklioğlu (2006) Vector Autoregression Estimates, Granger Nedensellik ( ) Bütçe açıkları büyümeyi kısa dönemde yavaşlattığı, uzun dönemde ise bütçe açıklarının büyüme üzerinde pozitif etki bıraktığı sonucuna varılmıştır. Işık (2005) Johansen Eş Bütünleşme Wagner Yasasını

8 39 Sosyo-Ekonomik ve Politik Sorunlar Çerçevesinde Bütçe Açıkları ile Büyüme Arasındaki Nedensellik İlişkisi: Türkiye Örneği (2006:Q1-2015:Q3) ( ) desteklemiştir. Arısoy (2005) Uzay (2002) Johansen Eş Bütünleşme, Granger Nedensellik ( ) Geleneksel Anlatım ( ) Wagner yasasının geçerli olduğu sonucuna varmıştır. Kamu harcamalarının ekonomik büyümeyi pozitif yönde etkilediği bulgusuna ulaşılmıştır. 6. Veri Seti, Yöntem ve Ampirik Bulgular Türkiye de, bütçe açıkları ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkinin, Wagner Yasası ve Keynes Yasası çerçevesinde ele alındığı bu çalışmada, 2006Q1-2015Q3 dönemini kapsayan üçer aylık veriler kullanılmıştır. Veriler, Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası (TCMB) Elektronik Veri Dağıtım Sistemi nden (EVDS) alınarak derlenmiştir. Çalışmada analize dâhil edilen iktisadi değişkenler Bütçe Dengesi (Bütde) ve Gayrisafi Yurtiçi Hasıla (Gsyih) değişkenleridir. Söz konusu değişkenlerin durağanlıkları Augmented Dickey-Fuller (ADF) testi tekniği ile sınanarak, akabinde VAR analizi sonucunda gecikme uzunlukları saptanacaktır. Değişkenler arasındaki uzun dönemli ilişkinin varlığı Johansen Eşbütünleşme Testi ile analiz edildikten sonra, Hata Düzeltme Modeli ve Granger Nedensellik Testi analizleri yapılarak, ekonometrik bulgular yorumlanacaktır. Tablo 2. Birim Kök Sonuçları Düzey (Sabit ve Trend) Birinci Fark (Sabit ve Trend) Değişkenler ADF Değerleri Olasılık Değerleri ADF Değerleri Olasılık Değerleri Gsyih Bütde H 0 : Seri durağan değildir. Birim kök içerir. H 1 : Seri durağandır ve birim kök içermez. Eğer olasılık değeri 0,05 den büyük ise; H 0 hipotezi kabul edilir ve katsayının anlamsız olduğu anlaşılır. Zaman serileri analizinde durağanlık kavramı büyük önem arz etmektedir. Bir zaman serisi ortalaması ile varyansı zaman içinde değişiklik göstermiyorsa ve iki dönem arasındaki kovaryansı hesaplanan döneme değil de yalnızca iki dönem arasındaki uzaklığa bağlı ise durağandır (Gjedrem ve Olesen, 2005: 45-72). Analize konu olan serilerin birim köklerinin içermemesi koşulu, zaman serilerinde sahte regresyonun oluşmasına izin vermemek için yapılmaktadır. Sahte regresyon, serilere ait zaman serilerinin trend içermesi ve ilişkinin gerçek dışı olmasını izah etmektedir (Tarı, 2010: 381). Bunun yanında durağanlık düzeyleri eşit olmayan bir veri setinin modellenmesi sonucu elde edilen parametreler söz konusu teori için değerlendirilmesi mümkün değildir (Hendry, 1986: 205).

9 Zübeyir Turan - Ayberk Nuri Berkman - Abdulmenaf Akyıldız 40 Tablo 3. VAR Analizi Gecikme Seviyesi Ölçümü Gecikme Log LR FPE AIC SIC HQ NA 3.72e e e * 2.39e * e+25* * * *Uygun gecikme uzunluğunu göstermektedir. LR: Olabilirlik Oranı, FPE: Final Prediction Error, AIC: Akaike Bilgi Kıstası, SIC: Schwarz Bilgi Kıstası, HQ: Hannan-Quinn Kıstası Ekonometrik analizlerde seriler düzey değerlerinde durağan değillerse birinci dereceden farkları alınarak I(1) düzeyinde durağanlaştırılır ve değişkenin başlangıçtaki durumuna göre birinci dereceden eşbütünleşik olduğu ifade edilir. Söz konusu durağanlık analizi genelde Augmented Dickey-Fuller (ADF) testleriyle yapılmaktadır. Analizde kullanılan değişkenler, birinci fark düzey değerde durağanlaştırılmıştır. Başka bir ifadeyle %5 anlamlılık düzeyinde değişkenler I(1) dir. Tablo 2 de görüldüğü üzere, level düzeyde GSYİH ve bütçe açığı değişkenleri, birim kök içermektedir. Dolayısıyla H 0 hipotezi kabul edilmiştir. Kısa dönemli analiz yapılamayacağı, ancak uzun dönemli analiz yapılabileceği anlaşılmıştır. ADF birim kök testi sonrasında analizin gecikme uzunlukları SC ve HQ kriterleri ile belirlenmiştir. VAR modeli analizi kriterlerin tamamına göre optimal gecikme uzunluklarının Tablo 3 de görülebileceği üzere 4 olduğuna karar kılınmıştır. VAR analizi gecikme ölçümü sonucunda görüldüğü üzere Türkiye ekonomisinde GSYİH ve bütçe açığı değişkenlerinin 4 dönem önceki değerleri ile bir ilişkisinin bulunduğu sonucuna varılmıştır. Seçilen gecikme uzunluğu Johansen Eşbütünleşme testinde kullanılacaktır. Serilerin I(1) farklarıyla aynı derecede durağanlık göstermeleriyle, sahte nedensellik ilişkisini engelleyebilmek adına Johansen Eşbütünleşme Testi yapılmıştır. Bu test sayesinde söz konusu değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişkinin bulunup bulunmadığı tespit edilmiştir. Tablo 4. Johansen Eşbütünleşme Testi Sonuçları Trace Testi %5 Kritik Değer Olasılık Değeri Eşbütünleşme Sayısı Hiç Yok* En az 1 tane* Max-Eigen Statistic %5 Kritik Değer Olasılık Değeri Eşbütünleşme Sayısı Hiç Yok En çok 1 Tane* H 0 : eşbütünleşme yoktur. H 1 : eş bütünleşme vardır. Prob değeri 0.05 anlamlılık düzeyinden büyük ise H 0 kabul edilerek katsayıların anlamsız olduğu sonucuna varılır. Ancak prob değeri

10 41 Sosyo-Ekonomik ve Politik Sorunlar Çerçevesinde Bütçe Açıkları ile Büyüme Arasındaki Nedensellik İlişkisi: Türkiye Örneği (2006:Q1-2015:Q3) 0.05 anlamlılık değerinden küçük ise H 0 hipotezi ret edilir ve katsayıların anlamlı olduğu sonucuna varılır (Tarı, 2012: 435). GSYİH ve bütçe dengesi serileri aynı fark düzeyde I (1) birbiriyle entegre olup, level %5 anlamlılık düzeyde durağan değildirler. Durağan olmayan bu iki zaman serisi arasında en az bir tane uzun dönemli ilişkinin bulunduğu sonucuna varılmıştır. Dolayısıyla eşbütünleşme vardır. Serilerin farkları alınarak durağan hale getirilmesi sonucu, serilerin verilerinde değer kayıpları oluşmuştur. Bu değer kayıpları da sonuçlar üzerinde olumsuz etki bırakabileceği düşünülmüştür. Hata Düzeltme Modeli (ECM) ile birlikte bu kayıplar önlenmiştir. Tablo 5. Hata Düzeltme Modeli (ECM) Hata düzeltme D (GSYİH) D (BÜTÇE DENGESİ) cointeq Standart hata ( ) ( ) T Hesaplanan Değeri [ ] [ ] Tablo 5 te de görüldüğü üzere, hata düzeltme modeli sonuçları yer almaktadır. Söz konusu verilerle kısa dönem içerisindeki uzun dönemden sapmalar kaç dönem içerisinde yeniden dengeye geleceğini formülü sayesinde gerçekleştirilecektir. cointeq1 değeri anlamlı olabilmesi için 0 ile -1 aralığında değer almalıdır. Aynı zamanda T Hesaplanan Değeri de 2 nin üzerinde bir değer almalıdır (Tarı, 2012: 435). Tablo 5 verilerine bakıldığında, katsayının anlamlı olduğu görülmüştür. ifadesinin yaklaşık sonucu 58 çeyrek döneme denk gelmektedir. Dolayısıyla bu model sayesinde Türkiye ekonomisinde yılları arası kısa dönemli dalgalanmaların, uzun dönem dengesindeki sapmaları, her çeyrek dönemde % 4.27 uzun dönem dengesine yaklaşacağı sonucuna varılmıştır. Cointegrating Eq: Tablo 6. Kısa Dönem Analizi CointEq1 GSYIH(-1) SH(-1) ( ) [ ] Kısa dönemli analiz sonucunda, kısa dönemde bütçe dengesinde meydana gelen bir birim TL lik değişmenin GSYİH yı 0.7 TL değiştirdiği görülmüştür. Tablo 7. Granger Nedensellik Testi H 0 Olasılık Karar BÜTÇE AÇIĞI GSYİH H 0 Ret

11 Zübeyir Turan - Ayberk Nuri Berkman - Abdulmenaf Akyıldız 42 GSYİH BÜTÇE AÇIĞI H 0 Ret Serilerin eşit dereceden durağan olması sonucu, seriler arasında eşbütünleşme aranmakta ve eşbütünleşmenin izlenmesi durumunda da, seriler arasında nedensellik ilişkisi aranabilmektedir. Bu bağlamda Granger Nedensellik Testi için; Ho: Bütçe açıkları, GSYİH yı etkilememektedir. H 1 : Bütçe açıkları, GSYİH yı etkilemektedir. Eğer olasılık değeri 0.05 den büyük ise H 0 hipotezi kabul edilir (Tarı, 2012: ). Söz konusu analizin Tablo 6 da Hata Düzeltme Modeli ne uygulanan Granger nedensellik testi sonuçları yer almaktadır. Görüldüğü üzere; çalışmanın esas konusunu teşkil eden bütçe açıkları ile GSYİH arasında çift yönlü bir nedensellik ilişkisinin bulunduğu bulgusuna ulaşılmıştır. Başka bir ifadeyle GSYİH, bütçe açıkları Granger nedenidir ve GSYİH, bütçe açıklarını etkilemektedir. Aynı şekilde bütçe açıkları da GSYİH nın Granger nedenidir ve bütçe açığı GSYİH yı etkilemektedir. Sonuç olarak; kamu harcamalarındaki bir artışın ekonomik büyümeyi tetiklediğini savunan Keynes Yasası, diğer yandan da kamu harcamalarında meydana gelen artışların ekonomik büyümenin bir sonucu olarak değerlendiren Wagner Yasası görüşlerinin, her ikisinin de geçerli olduğu ampirik olarak elde edilmiştir. 7. Sonuç Türkiye ekonomisinde faiz oranlarının, enflasyonun yüksek olması ve döviz kurunun aşırı oynak olmasının altında yatan temel iktisadi nedenlerden bir tanesinin de bütçe açıkları olduğu görülmüştür. Türkiye de bütçe açıklarının yüksek olmasının asıl nedeni, kamu gelirlerinin kamu harcamalarına kıyasla yeterli seviyede arttırılamamasından kaynaklanmış olmasıdır. Türkiye ekonomisine 2008 küresel ekonomik krizinin yansıması, 2009 yılının ilk iki çeyreğinde hissedilmiştir. Türkiye, ABD ve AB ülkeleriyle dış ticaret yaptığı görülmüş, verileri dikkate alındığından krizin yaşandığı dönem itibariyle ülkelerin Türkiye den mal ve hizmet talepleri azaldığı ve dış ticaret hacminin daraldığı gözlemlenmiştir. Türkiye ekonomisinin ihracattan elde edilen vergi gelirlerinde bir azalma meydana geldiği saptanmış ve görece bütçe açıklarının artmasına sebep olduğu bulgusuna ulaşılmıştır. Gsyih bir önceki yılın aynı dönemine göre azalış gösterse de ekonomik büyüme olumlu trend sergilediği görülmüştür. Dönem itibariyle Ortadoğu daki iç karışıklıklar nedeniyle Türkiye ye göç eden yabancı uyrukluların nüfusunun 2 milyonun üzerinde olması, Rusya ile olan savaş uçağı krizi ve seçimlerin bu dönemlerde yoğun yaşanması bütçe açığını arttırdığı görülmüştür yılı sonrası Türkiye de siyasi istikrarsızlık, illegal yapılanmaların ve en önemlisi de kronikleşen terör sorununun bu dönemlerde baş göstermesiyle birlikte bütçe gelirlerinde bir azalma olmakla birlikte, kamu harcamalarında da önemli artış olmasına sebep olmuştur. Bu harcamaların ekonomik büyüme üzerindeki etkisi nötr olduğu sonucuna varılmıştır döneminde Gerek hükümetin iktidarı elinde bulundurma adına yapmış olduğu politikalar, (sosyal politikalar) gerekse alt yapı yatırımları olarak gerçekleştirilen yol, köprü, baraj ve fiber altyapı gibi teknoloji bilişimi alanında yapılan yüksek bütçeli harcamaların bütçe açıklarını arttırdığı görülmüştür. Bütçe açıkları ve ekonomik büyüme serilerinin ADF testi sonucunda I(1) düzeyde durağan oldukları görülerek, akabinde yapılan Johansen Eşbütünleşme Testi sonucunda da değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişkinin bulunduğu saptanmıştır. Yapılan Granger Nedensellik Testi sonucuna göre ise; aralarında çift yönlü bir nedensellik bağının bulunduğu görülmüştür. Bu bağlamda Türkiye ekonomisi için öncelikle Keynesyen yaklaşımın geçerli olduğu bulgusu elde edilirken akabinde Wagner Yasası nın da geçerli olduğu sonucuna varılmıştır.

12 43 Sosyo-Ekonomik ve Politik Sorunlar Çerçevesinde Bütçe Açıkları ile Büyüme Arasındaki Nedensellik İlişkisi: Türkiye Örneği (2006:Q1-2015:Q3) Türkiye nin makroekonomik yapısının yapısal reformlara ihtiyacı bulunmaktadır. Bütçe açıklarının finansman şekli düzeltilebildiği, içerde ve dışarda Türkiye ekonomisini tehdit eden illegal yapılanmaların bertaraf edilebildiği, terör ve göçmen sorununun çözüme kavuşturulabilmesi ile birlikte büyümeye nötr etki eden bütçe açıklarında bir azalma meydana gelebileceği düşünülmektedir. Aynı zamanda istihdam ve katma değer üreten ekonomiyi canlandırabilecek altyapı yatırımlarının gerçekleştirilebilmesi için, bütçe açığı politikalarının güdülmesi gerekmektedir. Böylelikle Türkiye ekonomisinde ekonomik büyümenin gerçekleşebileceği umulmaktadır. KAYNAKLAR Adak, M., (2010), Kamu Açıkları Ve Ekonomik Büyüme: Türkiye Örneği., Maliye Dergisi, 159, Aksoy, M., (2010), Türkiye de Bütçe Açıklarının Enflasyon, Büyüme Ve Faiz Üzerine Etkileri: Türkiye Uygulaması., Yüksek Lisans Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı Afyon. Altunç, Ö.F., (2011), Kamu Harcamaları Ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Türkiye ye İlişkin Ampirik Kanıtlar, Yönetim Ve Ekonomi, 18(2), Arısoy, İ., (2005), Türkiye de Kamu Harcamaları Ve Ekonomik Büyüme İlişkisi ( ) (No. 2005/15). Discussion Paper, Turkish Economic Association. Arısoy, İ., (2005), Wagner Ve Keynes Hipotezleri Çerçevesinde Türkiye de Kamu Harcamaları Ve Ekonomik Büyüme İlişkisi, Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 14, Sayı 2, 2005, S Barışık, S. Ve Kesikoğlu, F., (2006), Türkiye'de Bütçe Açıklarının Temel Makro Ekonomik Değişkenler Üzerine Etkisi ( ) Var, Etki-Tepki Analizi, Varyans Ayrıştırması, Ankara Üniversitesi Sbf Dergisi, 61(4). Bayrak, M. Ve Esen, Ö., (2012), Bütçe Açıklarının Cari İşlemler Dengesi Üzerine Etkileri: İkiz Açıklar Hipotezinin Türkiye Açısından Değerlendirilmesi, Ekonomik Yaklaşım, 23(82), Bddk, (2010), Finansal Piyasalar Raporu. Bilgili, Y., (2014), Karşılaştırmalı İktisat Okulları, İkinci Sayfa Yayınları, İstanbul. Çavdar, Ş.Ç., (2011), Türkiye de Bütçe Açıklarının İktisadi Büyüme Ve İstikrar Üzerine Etkileri (1994: Q1-2004: Q4), Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 37(37). Çetinkaya, Ö., (2003), Konsolide Bütçenin Başlangıç Değerlerinin Uygulama Sonuçları İle Birlikte Değerlendirilmesi, Akdeniz University Faculty Of Economics & Administrative Sciences Faculty Journal/Akdeniz Üniversitesi İktisadi Ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 3(5) Durkaya, M. Ve Ceylan, S., (2006), Vergi Gelirleri Ve Ekonomik Büyüme, Maliye Dergisi, 150,

13 Zübeyir Turan - Ayberk Nuri Berkman - Abdulmenaf Akyıldız 44 Dileyici, D. Ve Özkıvrak, Ö., (2010), Bütçe Anlayışındaki Değişim Süreci: Denk Bütçe İlkesinin Erozyonu Ve Açık Bütçe Politikası, Hukuk Ve İktisat Araştırmaları Dergisi, 2. Ertuğrul, C., İpek, A.G.E. Ve Çolak, A.G.O., (2010), Küresel Mali Krizin Türkiye Ekonomisine Etkileri, Akademik Fener Dergisi, Esen, Ö. Ve Bayrak, M., (2013), Kamu Harcamaları Ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Geçiş Sürecindeki Türk Cumhuriyetleri Üzerine Bir Uygulama, Bilig, 73, Gjedrem, T. Ve Olesen, I., (2005), Basic Statistical Parameters. In Selection And Breeding Programs İn Aquaculture (Pp ). Springer Netherlands. Gül, E. Ve Yavuz, H. (2011), Türkiye de Kamu Harcamaları İle Ekonomik Büyüme Arasındaki Nedensellik İlişkisi: Dönemi, Maliye Dergisi, 160, Hendry, D.F., (1986), Econometric Modelling With Cointegrated Variables: An Overview Oxford Bulletin Of Economics And Statistics, 48(3), Işık, N. Ve Alagöz, M. (2005). Kamu Harcamaları Ve Büyüme Arasındaki İlişki. Erciyes Üniversitesi İktisadi Ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 24(1), Korkmaz, M., Güney, S. Ve Alacahan, N.D., (2012), Türk Devlet Bütçe Giderlerinin Bir Uygulama İle İncelenmesi- Examination Of Turkish Government Budget Expenditures With An Application. Uhbab Uluslararası Hakemli Beşeri Ve Akademik Bilimler Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 1 Mızırak, Z. Ve Üçler, G., (2012), Türkiye de Kamu Harcamalarının İktisadi Büyüme Üzerindeki Etkisi ( ), Electronic Journal Of Social Sciences, 11(42), Opuş, S. (2002), Dış Borçlanmanın Sınırı Ve Türkiye, Erciyes Üniversitesi İktisadi Ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi Sayı: 19, S Özgüç, E., (2010), Türkiye de Bütçe Açıklarının İktisadi Büyüme Ve İstikrar Üzerine Etkileri (1994:Q1-2004:Q4), Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Maliye Anabilim Dalı. İstanbul. Öztürk, S. Ve Çelik, K. (2009), Terörizmin Türkiye Ekonomisi Üzerine Etkileri, Uluslararası Alanya İşletme Fakültesi Dergisi, 1(2). Sağbaş, İ., (2011), Kamu Bütçe Dengesi: Döneminin Ekonomik Analizi, Stratejik Düşünce Enstitüsü, Sde Analiz, Tr/Userfiles/File/Kamu% 20butce% 20dengesi% 20analiz, 20, Sarısoy, S. Ve Yıldız, F.,(2013), Karbondioksit (Co2) Emisyonu Ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Gelişmiş Ve Gelişmekte Olan Ülkeler İçin Panel Veri Analizi, Namık Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2. Tarı, R. (2012), Ekonometri, Umuttepe Yayınları, Kocaeli. Tarı, R. Ve Bozkurt, H., (2006), Türkiye de İstikrarsız Büyümenin Var Modelleri İle Analizi ( ), İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi, Ekonometri Ve İstatistik, (4).

14 45 Sosyo-Ekonomik ve Politik Sorunlar Çerçevesinde Bütçe Açıkları ile Büyüme Arasındaki Nedensellik İlişkisi: Türkiye Örneği (2006:Q1-2015:Q3) Ulusoy, A. Ve Cural, M., (2012), Türkiye de 1980 Sonrası Dönemde İç Borçların Sürdürülebilirliği, Uluslararası Yönetim İktisat Ve İşletme Dergisi, 2(4), Uzay, N., (2002), Kamu Büyüklüğü Ve Ekonomik Büyüme Üzerindeki Etkileri: Türkiye Örneği ( ), Erciyes Üniversitesi İktisadi Ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Sayı: 19, (Temmuz-Aralık). Ünsal, E.,M. (2000), Makro İktisat, İmaj Yayıncılık, Ankara.