Ahmet Naim ÇIÇEKLER 1 ESKI ANADOLU TÜRKÇESINDEKI EKSIZ YAPILAN İLGI VE BELIRTME DURUMLARI SIFIR BIÇIMBIRIM TEORISIYLE AÇIKLANABILIR MI?

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 24, Mart 2016, s Prof. Dr. İbrahim KAVAZ Özel Sayısı Ahmet Naim ÇIÇEKLER 1 ESKI ANADOLU TÜRKÇESINDEKI EKSIZ YAPILAN İLGI VE BELIRTME DURUMLARI SIFIR BIÇIMBIRIM TEORISIYLE AÇIKLANABILIR MI? Özet Bu çalışmada Türkçede üzerinde çok fazla çalışma yapılmamış sıfır biçimbirim üzerinde durulacaktır. Fiziksel olarak yüzeyde olmasa da, sesbilimsel olarak bir gösterimi bulunmasa da, dildeki bütün dilbilgisel yeterlilikleri sağlayan yapılara sıfır biçimbirim denilmektedir. Sıfır biçimbirim literatürde Ø işaretiyle gösterilmektedir. Birçok dilde örneği bulunan sıfır biçimbirimler Türkçede de bulunmaktadır. Bazı dillerin aksine Türkçedeki sıfır biçimbirimlerin kullanımı herhangi bir kurala bağlı değildir. Bu çalışmada sıfır biçimbirik teorisi teorik olarak açıklandıktan sonra Eski Anadolu Türkçesindeki ( yüzyıl) eksiz yapılan ilgi ve belirtme durumunun sıfır biçimbirim teorisiyle açıklanıp açıklanamayacağı incelenecektir. Eski Anadolu Türkçesindeki bu durumu tartışabilbek için o dönemle alaka bir derlem oluşturulacaktır. Daha sonra derlenen bu örnek cümleler biçimbilimsel ve sesbilimsel düzlemde analiz edillecektir. Anahtar Kelimeler: Sıfır biçimbirim, Eski Anadolu Türkçesi, Biçimbilimsel düzlem, Sesbilimsel düzlem, Derlem. CAN THE GENITIVE AND ACCUSATIVE CASES WHICH WERE ASSIGNED SUFFIXLESS BE EXPLAINED WITH ZERO MORPHEME THEORY? Abstract In this study the emphasis will be on zero morpheme which is not studied so much in Turkish. Zero morphemes are phsically not present in surface, no phonetic representation, yet fulfill the whole grammatical requirement of language. Zero morphemes are represented with this symbol Ø. Like lots of languages, zero morphemes exist in Turkish also. Unlike some of the languages zero morphemes in Turkish doesn t tie to a rule. In this study, initially the theory of zero morphemes 1 Yard. Doç. Dr., İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Dilbilimi Bölümü, acicekler@gmail.com.

2 Ahmet Naim Çiçekler 164 will be explained accordingly to the literature, then whether the genitive and nominative case which are made without any affix in Old Anatolian Turkish ( century) can be explained with zero morpheme theory or not will be disscussed. In order to discuss this topic a corpus has been compiled covering Old Anatolian Turkish. Then the examples which were compiled from the corpus will be analysed in the morphonomic and phonomic level. Key Words: Zero morpheme, Old Anatolian Turkish, Morphonomic level, Phonomic level, Corpus. GIRIŞ Birçok dilde olduğu gibi Türkçede de sıfır biçimbirimin (zero morpheme; zero morph; zero allaphone) kullanımı mevcuttur. Öner (2013: ) Türkçedeki nominatif durum ile sıfır biçimbirimi karşılaştırdığı çalışmasında, Türkçe dilbilgilerinde sıfır biçimbirim hakkında bir karışıklığın varolduğunu, bu durumun da Deny, Banguoğlu ve Ergin in bu eksiz durumları nominatif durum ile karıştırmalarından kaynaklandığını ifade etmektedir. Ahmed (2008: ) de old school dediği Türk gramercilerin daha önce bu konu hakkında yazmadıklarından bahsederken diğer dillerde bu konunun oldukça derin bir şekilde incelediğini belirtmektedir. Sıfır biçimbirim teorisi 2 hakkında farklı görüşler olmakla birlikte, fiziksel olarak yüzeyde olmasa da, yani sesbilimsel olarak bir gösterimi bulunmasa da, dildeki bütün dilbilgisel yeterlilikleri sağlayan yapılara sıfır biçimbirim denilmektedir. Sıfır biçimbirimler, tıpkı açık biçimbirimler gibi her türlü sözdizimsel ve anlambilimsel yorumlara, işlemelere sahiptirler. Anlambilimsel açıdan incelediğimizde, sıfır biçimbirimlerin sözlükçede (lexicon) bir anlambilimsel tanımı vardır. Bu sebeplerden dolayı Haas (1960) sıfır biçimbirimleri hayalet bileşenler olarak adlandırmaktadır (Malmkjaer: 357). Sıfır biçimbirimlerin gösterimi ise Ø işaretiyle yapılmaktadır. Sonuç olarak Herhangi bir gramer anlamı tas ımakla birlikte, bir go stericisi bulunmayan dil bic imleri sıfır bic imbirim olarak tanımlanabilir. Dil bilimi alanında (I ng. zero-morpheme; Alm. Nullmorphem; Fr. morpheme-ze ro) denen bu durumlarda anlam deg is tiren veya is lev yu kleyen hic bir bic imbirim yoktur (Crystal 2008: 528 den aktaran Öner, 2013: 161). İngilizcedeki bazı düzensiz çoğul ve fiillerin geçmiş zaman çekimleri sıfır biçimbirim için uygun örnek olarak gösterilebilir: Tekil Sheep Fish Deer Çoğul Sheep Fish Deet 2 Boş Biçimbirim ile karıştırılmaması gerekmektedir. Boş biçimbirim sıfır biçimbirimlerin aksine sesbilimsel olarak yüzeyde olmakla birlikte herhangi bir anlamı olmayan yapılara denmektedir. Türkçe eklerdeki yardımcı sesler: ağla-(y)arak, anne+(y)e, vb; -(y)ubanin biçimbirimi (y)uban biçimbiriminin genişletilmiş şeklidir. Bu In sadece Sesbilimsel olarak orada olmakla birlikte (y)uban biçimbirimine anlam olarak birşey katmamaktadır (Bu zarf-fiillerle alakalı daha detaylı bilgi için bkz. Sebzecioğlu, 2015). Alıntı kelimelerde Türkçenin ses yapısına aykırı olarak yanyana gelen ünsüzlerin arasına bir ünlü türetilir, işte bu türeyen ünlü de sıfır biçimbirimdir. Sab(ı)r+(ı)m, vb.

3 165 Eski Anadolu Türkçesindeki Eksiz Yapilan Ilgi ve Belirtme Durumlari Sifir Biçimbirim Teorisiyle Açiklanabilir Mi? Geniş Zaman Cut Put Read Geçmiş Zaman Cut Put Read Yukarıdaki İngilizceden alıntılanan örneklerde de görüldüğü gibi sıfır biçimbirim kelimelere eklenmese de dilbilgisel olarak oradadır. Yani çoğul ekinin ve geçmiş zaman ekinin bütün dilbilgisel ve anlambilimsel işlemlerini yerine getirir. Düzenli yapının tamamlanması için bahsi geçen yapı içerisinde görünmeyen bir yer-tutucu olarak da adlandırabiliriz (Kosch, 2004: 246). Yukarıdaki İngilizce örnekleri şu şekilde gösterdiğimiz takdirde konunun anlaşılması biraz daha kolaylaşabilir. [sheep]+ [çoğul s ] [fish]+ [çoğul s ] [deer]+ [çoğul s ] [cut]+ [geçmiş zaman ed ] [put]+ [geçmiş zaman ed ] [read]+ [geçmiş zaman ed ] [sheep] + [Ø] [fish] + [Ø] [deer] + [Ø] [cut] + [Ø] [put] + [Ø] [read] + [Ø] Yukarıdaki tabloda eksiz çoğul ve eksiz geçmiş zaman sırasıyla çoğul ekinin ve geçmiş zaman ekinin boş allomorfları olarak görülmektedir. Sıfır biçimbirimler biçimsel işaretleyicinin yoksunluğu olarak da adlandırılmaktadır. İngilizceden verdiğimiz geçmiş zaman ve çokluk örneklerinin herhangi bir nedene bağlanmadığı, konu üzerine çalışan araştırmacılar tarafından belirtilmektedir. Bununla birlikte bazı dillerde ise sıfır biçimbirimlerin kullanımı belirli nedenlere bağlıdır. Örneğin, Zulucada bir ad, işaret zamirinin ardından geldiğinde adın başındaki ön ekin herhangi bir fiziksel görünürlüğü olmaz: (1) uthandan abantu. o insanları sever. (2) uthanda labo Ø bantu. O şu insanları sever. (Kosch, 2004: 146.) Zulucadaki sıfır biçimbirimlerin kurallı olarak kullanıldığı bir başka durum da yine Kosch (2004) tarafından betimlenmiştir. Zulu dilinde ilgi durumunun sıfır biçimbirim olarak işlendiği görülmektedir. Eğer ki aidiyet sadece tek bir sesli harften oluşan bir özne uyumu aitse, yani uyum eki aidiyet biçimlendiricisinden (possessive formative) önce geliyorsa tamlayan eki kullanılmaz.

4 Ahmet Naim Çiçekler 166 (3) (isinlwa) sikababa /Si/ + /-ka-/+ Ø +/-baba/ Babamın (ekmeği) (4) (umuzi) kababa Ø + /ka-/ + Ø + /-baba/ babamın (memleketi) (Kosch, 2004: 246.) Sıfır biçimbirim biçimbilimsel düzlemde ve sözdizim düzleminde olmak üzere ikiye ayrılabilir. Bu makalede Eski Anadolu Türkçesi örneklerini biçimbilimsel düzlemde inceleyeceğimizden burada sözdizimsel örnekleri incelemeyeceğiz. 3 Kelimelerin oluşmasındaki anlamlı en küçük birimlere biçimbirim denmektedir. Biçimbirimin sesbilimsel temsili olarak adlandırılmasına ise morf denilmektedir (Lyons, 1968: 196). Morfun tanımından da açıkca anlaşılacağı üzere morf sesbilimsel bir temsil ifade ederken sıfır hiç anlamına gelmektedir. İşte bu sebepten Lockwood (1993: 45) Sıfır Morf tan ziyade Sıfır Allomorf tabirinin daha uygun geleceğini belirtmektedir. Çünkü bir biçimbirimin allomorfu Ø olabileceğinden Lockwood (1993) un önerdiği tanım daha doğru olmakla birlikte, biz bu makalede yine sıfır biçimbirim teririmini kullanacağız. 1. Eski Anadolu Türkçesinde Durum Eklerinde Sıfır Biçimbirim Kullanımı Eski Anadolu Türkçesinde durum eklerinde sıfır biçimbirim kullanımı bütün durum eklerinde gözlemlenmektedir. Aşağıdaki bölümde bu durumun bütün örnekleri gösterilmektedir. Burada kullanılan sıfır biçimbirimlerin hangi durum eki yerine kullanıldığı yani biçimbilimsel düzlemde yetkilendirilen durum ekini bağlamdan çıkarabilmekteyiz. Dolayısıyla sesbilimsel düzleme çıkmayan durum ekinin hangisi olduğu da bu şekilde açık bir şekilde belirlenmektedir. Ayrıca cümledeki uyumdan, fiilerin ögelerine yükledikleri durumlardan Sesbilimsel düzleme çıkmayan ama Biçimbilimsel düzlemde cümlenin diğer bütün ögeleri gibi işlem gören sıfır biçimbirimleri tespit edebilmekteyiz İlgi Durumu Yerine Kullanım Eski Anadolu Türkçesi devresindeki ilgi durumunun eksiz olarak kullanışına geçmeden önce Türkiye Türkçesindeki durumdan kısaca bahsetmekte fayda vardır. Türkiye Türkçesinde ilgi durumu ekli yapıldığı gibi eksiz de yapılabilir. Eksiz olarak, yani sıfır biçimbirimli, yapılan durumları şu şekilde sıralayabiliriz. i. (5) a. Bahçe duvarı b. Taş parçası 3 Bu konudaki detaylı bilgi için Bkz. Ahmed 2008 ve Aydın 2012.

5 167 Eski Anadolu Türkçesindeki Eksiz Yapilan Ilgi ve Belirtme Durumlari Sifir Biçimbirim Teorisiyle Açiklanabilir Mi? c. Yemek odası Hangi durumlarda ekli hangi durumlarda ise eksiz yapılacağına dair alan yazınında farklı tartışmalar da mevcuttur. Yukarıdaki örnek yapıları incelediğimizde iki öge arasında tamlanan tamlayan ilgisi mevcuttur. Türkçede ilgi durumla birbirine bağlanan ögelerde olması gerek uyum da 5 a-c nin her birinde açık bir şekilde görülmektedir. Aynı şekilde yukarıda kullanılan tamlamalardaki her kelime ile ilgi durumu almış başka tamlamalar da kurulabilir: (6) a. Bahçenin kapısı. b. Taşın üstü c. Yemeğin sonu (6 a-c) den anlaşılacağı üzere (5 a-c) de tamlayan durumundaki kelimelerin ilgi durumla yetkilendirilmemeleri kelimelerin kendileriyle ilgili değildir. (5 a-c) arasındaki yapıların kalıplaşmış birer ifade 4 olduğu görülmektedir. 5 Bu sebeple Türkçede kalıplaşmış ifadelerde tamlayan sesbilimsel düzlemde ilgi durumla işaretlenmez. Ama biçimbilimsel düzlemde ise ilgi durumun özelliklerini bünyesinde barındırır. Dolayısıyla (5 a-c) de tamlayanın Sesbilimsel düzleminde sıfır biçimbirim bulunmaktadır. Bahçe+GEN duvar+ 3 TKİ Bahçe+Ø duvar+ 3 TKİ Taş+GEN parça+ 3 TKİ Taş+Ø parça+ 3 TKİ Yemek+GEN oda+ 3 TKİ Yemek+Ø oda+ 3 TKİ ii. 4 Kalıplaşmış ifadeler, belli durumlarda söylenen klişe sözlerdir. Bu sözler toplumun yaşamına ve kültürüne ışık tutmaktadır. Bunlar çok çeşitli söyleyiş özelliklerine sahip olup söz sanatları bakımından da bir hayli zengindir. Bu ifadelere, atasözleri, deyimleri, argo ve kalıp sözleri (Hayır dua, beddua, yeminler, nasihatleri ve selamlaşma-vedalaşma) esas alınarak inceleme yapılmıştır (Gökdayı, 2008; Erol, 2007; Korkmaz; 2010.). 5 Deny (1941: 681) mecaz anlatımı da yalın durum ile yapılan ad tamlamalarına almaktadır.

6 Ahmet Naim Çiçekler 168 Türkiye Türkçesinde organ adları 3. tekil kişi ile çekimlenirse ilgi durumuyla yetkilendirilmemeklerdir. (7) a. Kalp+Ø spazm+3tki iii. b. Kulak+Ø delik+3tki c. Böbrek+Ø ağrı+3tki d. Mide+Ø sancı+3tki e. Bağırsak+Ø kanser+3tki Belirsiz bir olgudan yani genel birşeyden bahseden yapılarda da sesbilimsel düzlemde açık ilgi durumu gözükmemekle birlikte ilgi durumu sıfır meorfem olarak karşımıza çıkmaktadır. (8) a. Çocuk+Ø kitap+3tki b. Araba+Ø anahtar+3tki c. Tahta+Ø silgi+3tki Gemalmaz (2010: 252.) cins isim tu ru nden so zlu k o gelerinin, yukarıdaki hâlleriyle, is aret ettikleri varlıkları c ok genel ve tu r olarak temsil ettiğini ve bu sebeple (eksiz) olarak temsil edildiğini açıklamaktadır. Yine aynı şekilde Deny (2012: 679) ad tamlaması devamlı, kararlı bir o bek meydana getirir veya etmeg e meyilli bulunursa birinci terim yalın hâlinde bulunur şeklinde bir açıklama getirmektedir. Öner (2013) ün de belirttiği gibi Deny (2012) bu durumu nominatif durum ile açıklamaktadır. Bizce de genel bir ifadesi olan kullanımlar Sesbilimsel düzlemde sıfır biçimbirimler temsil edilirken Biçimbilimsel düzlemde ilgi durum ekiyle yetkilendirilmişlerdir. Çünkü bu tamlamalarda tamlanan ile tamlayan arasındaki ilgi ilişkisi Biçimbilimsel düzlemde açıkca devam etmektedir. Fakat tamlama bu genellikten çıkıp bir açıklığa geldiği takdirde ise tamlayan ilgi durum ile yetkilendirilir: (9) a. Çocuk+GEN kitap+3tki b. Araba+Gen anahtar+3tki c. Tahta+NIN silgi+3tki (9 a-c) (8 a-c) deki genel ibarelerin aksine özel, belirlenmiş, durumları ifade ederler. Yukarıdaki tamlamaları cümle içinde kullandığımızda ifade edilen belirlilik daha net anlaşılacaktır. (10) a. Kitapçıdan çocuk kitabı aldım. b. Çocuğun kitabını almayı unutma. Deny (2012: 680.) bu belirlilik durumu Fransızcadaki belirlilik belirsizlik durumuyla karşılaştırarak durumu açıklamaktadır. Özet olarak belirsiz olan tamlamalarda tamlayan ilgi durum yerine sıfır biçimbirim ile yetkilendirilmektedir. sesbilimsel düzlemde görülmeyen ilgi durumu bu tarz tamlamalarda, tamlamanın genel bir ifadesi olduğunu göstermektedir.

7 169 Eski Anadolu Türkçesindeki Eksiz Yapilan Ilgi ve Belirtme Durumlari Sifir Biçimbirim Teorisiyle Açiklanabilir Mi? 1.2. EAT Döneminde Sıfır Biçimbirim Olarak Kullanılan İlgi Durumu Yukarıda TT de görülen sıfır biçimbirim örnekleri EAT döneminde de azımsanmayacak kadar görülmektedir. Yapılarına baktığımız zaman ilgi durumuyla yetkilendirilmesi gereken durumların eksiz olarak yapıldığı görülmektedir. Aşağıdaki örnekte aynı cümle içerisinde hem eksiz, sıfır biçimbirimli, hem de ilgi durumlu şekil kullanılmaktadır. (11) Hazret-i İsâ nın dîni ve Latiaza nın ve Patreman Yandulus ve Narnur un hörmetini ve dînimiz ulusu olan Rim-Papa nın sözünü yerine koyub. (İnalcık ve Oğuz, 1989 : 8) (11) numaralı örnek cümleye bakıldığında Hazret-i İsâ, Latiaza ve Narnun ilgi durum ile yetkilendirilirken, Patreman Yandulus ve dînimiz sıfır biçimbirimli bir yapı ile karşımıza çıkmaktadır. Burada dikkat çeken bir durum 1. tekil ve çoğul çoğul iyelik eki alan dîn sözcüğünün ilgi durumuyla yetkilendirilmemesidir. Yine bu çalışma için yaptığımız derlemde 1. tekil ve çoğul iyelik ekli kullanımların genelde sıfır biçimbirimli yapılarla karşılandığını görmekteyiz. (12) Ey bizim dinimiz ulusu Osman-oğlu Anadolu sunda ve Bursa sında sığışamayub (İnalcık ve Oğuz, 1989 : 2) (13) Ol dinimiz düşmanlarını kimin kıralım ve kimin esîr-i bend-i zencîr edelim (İnalcık ve Oğuz, 1989 :8) (13) celâlüm hakkıyçün (Cemiloğlu, 2000: 123) Bu çalışma için derlediğimiz derlemde dikkatimizi çeken bir başka husus da uçmak cennet ve tamu cehennem sözcüklerinin hep eksiz olarak kullanılmasıdır. Evvelki ṭamu adı Cehennemdür. 6 (Cemiloğlu, 2000: 125) (14) Uçmak içinde bahçeler var. (ML 26a/9) (15) Ben uçmak yolın dutdum. (ML 73a/8) 6 Aynı eser içerisinde yedi cehennem adından bahsedilmiş ve her biri eksiz olarak yapılmıştır.

8 Ahmet Naim Çiçekler 170 Yukarıdaki örnek cümleler inceleniğinde uçmak ve tamu sözcüklerinden sonra, bizim taradığımız metinlerde sıfır biçimbirimli durumun olduğu görülmektedir. Bir başka eksiz olarak kullanılan sözcük ise dîn dir. (16) Dogru dîn üstine. (Küçük, 2014: 149) Dîn içinde güç yoktur. (Doğan, 2011: 114) Dînî terminolojinin sıfır biçimbirimli, yapıldığı gibi bir genelleme yapmak ise başka dînî terimlerin ilgi durumla yetkilendirildiği görüldüğünden yapılamaz. (17) Barça dîn Tanrı nun ola. (Küçük, 2014: 99) (18) Peygambarun bitisini yırtdı. (ML 130b/1-2) Yukarıdaki örnek cümlelerde de açıklamaya çalıştığımız gibi EAT devresinde tıpkı TT de olduğu gibi ilgi durumun gelmesi gereken durumların eksiz olarak yapıldığı görülmektedir. Biz bu eksiz durumların sıfır biçimbirim teorisi ile açıklanması gerektiğini uygun görmekteyiz. Aşağıdaki örneklerde ise hem biçimbilimsel hem de sesbilimsel düzlemlerdeki görünüm gösterilmektedir. (19) kuyu içinde kaldı. ḳuyu+gen iç+3 TKİ+ZN+LOK ḳal-ggz ḳuyu+ø +3 TKİ+ZN+LOK ḳal-ggz (Gülsevin, 2011: 22) (20) Bir gün hoca bir mühim maslahatı düşdi. Bir gün hoca+gen bir mühim maslahat+3 TKİ düş-ggz Bir gün hoca+ø bir mühim maslahat+3 TKİ düş-ggz (Gülsevin, 2011: 22)

9 171 Eski Anadolu Türkçesindeki Eksiz Yapilan Ilgi ve Belirtme Durumlari Sifir Biçimbirim Teorisiyle Açiklanabilir Mi? (21) İkisi dahi dînimiz düşmanlarıdır. İki+3TKİ dahi dîn+1çki düşman+3 ÇKİ+BİLD İki+3TKİ dahi dîn+1çki+ø düşman+3 ÇKİ+BİLD (İnalcık ve Oğuz, 1989: 7) 2. Belirtme Durumu Yerine Kullanım EAT devresinde belirtme durum +(y)i, +ni ve eksiz olarak 7 yapılmaktadır. Bu eksiz kullanım için biz bu makalede sıfır biçimbirim terimini kullanacağız ve neden sıfır biçimbirim teriminin kullanılması gerektiğini açıklamaya çalışacağız. (22) Pes orucumuz neyile açalum? (ML 75b/ 9) (23) Ol hak dîni terk idenlere karışmazdı. (ML 94a/13) (24) Biz sana hak dîn gösterevüz. (ML 114b/6) EAT devresinde eksiz olarak kullanılan bu belirtme şekli genellikle iyelik eki almış adlarda kullanılmakla beraber işaret sıfatlarından ve bir kelimesinden sonra gelen adlarda da kullanılmaktadır (Özkan, 2009: 115; Gülsevin, 2011: 34-35). Birçok örnek cümle incelenmiş olup az önce belirtilmiş durumlardaki belirtme eklerinden herhangi birini almış cümlelerden sıfır biçimbirimli yapıları ayırabilecek ne sözdizimsel ne de anlambilimsel bir ayırıcı bulunmamıştır. Tıpkı İngilizcedeki bazı çoğul ve geçmiş zaman çekimlerinin bu şekilde yapılması gibi EAT devresindeki belirtme durumun Ø yapılması herhangi bir sebebe dayanmamaktadır. Lâkin incelenen bütün örneklerde biçimbilimsel düzlemde belirtme durumu ile yetkilendirildiği, açık belirtme durumu ile yapılan bütün sözdizimsel ve anlambilimsel işlemlemelerin belirtilen yapılarda da bulunduğu açıkça görülmektedir. (25) Yani her kim bir mümîn hata ile öldürse, bir kul azâd eylesün. Yani her kim bir mümîn+akk hata ile öl-fak-şart, bir kul azad eylesün. 7 Timurtaş (1977: 71.); Özkan (2009: 115.); Gülsevin (1994:34.).

10 Ahmet Naim Çiçekler 172 Yani her kim bir mümîn+ø hata ile öl-fak-şart, bir kul azâd eylesün. (Gülsevin, 2011: 23) (26) Pâdişâh eyitti, ol hikâyet eyit işidelüm. Pâdişâh eyitti, ol hikâyet+ AKK eyit işidelüm. Pâdişâh eyitti, ol hikâyet+ Ø eyit işidelüm. (Gülsevin, 2011: 23) (27) Görmez misin pâdişâhlar kapusında muâmele bay-lar eyler. Görmez misin pâdişâhlar kapusında muâmele+akk bay-lar eyler. Görmez misin pâdişâhlar kapusında muâmele+ø bay-lar eyler. (Doğan, 2011: 117) (28) EAT devresinde kullanılan bir başka belirtme durum yapma biçimbirimi ise +n dir. İşegün urganun çıkarur bir ucun agaca baglar. (NH 67b/1) (29) Ben işegün gördüm. (NH 66b/1) Yukarıdaki cümlelerde görüldüğü üzere belirtme durumu görünürde +n biçimbirimi ile yapılmaktadır. Fakat bizce buradaki +n biçimbirimi belirtme durumundan çok iyelik ekleri ile durum ekleri arasına giren zamir n si dir. Dolayısıyla belirtme durumuyla gelen örnek cümlelerdeki +n zamir n sidir. Eksiz olarak gerçekleşen belirtme eklerini sıfır biçimbirim teorisiyle açıkladığımız gibi bu durumu da sıfır biçimbirim ile açıklamak mümkündür. Hele ki sıfır biçimbirimden önce gelen zamir n sinin varlığı da Türkçedeki dilsel ilişkiler göz önüne alındığında bu yapıların da sıfır biçimbirim ile açıklanması mümkündür. Aşağıdaki 30 ve 31 numaralı örnek cümlelerde de sesbilimsel düzlemde fark olmakla beraber biçimbilimsel düzlemde aynı işlevi-belirtme durumu- görmektedirler.

11 173 Eski Anadolu Türkçesindeki Eksiz Yapilan Ilgi ve Belirtme Durumlari Sifir Biçimbirim Teorisiyle Açiklanabilir Mi? (30) Al abdestün+ø getür başmagum+ø dir. Al abdestün+akk getür başmagum+akk dir. (NH 34a/6-7) (31) Nasredin eydür avratun+ı kime ısmarladun dir. Nasredin eydür avratun+akk kime ısmarladun dir. (NH 63a/4-5) 3. Adlaştırılmış İç Cümle Öznesinin Nominatif Durumla Yetkilendirilmesi Sıfır Biçimbirim midir? Türkiye Türkçesinde birleşik cümlelerde iç cümle yüklemi adlaştırılmışsa ve iç cümle öznesi ile uygun iyelik eki aldığı durumlarda iç cümle öznesi koşulsuz olarak ilgi durumuyla yetkilendirilmektedir. (32) Esma benim gelmeme sevindi. Esma ben+gen gel-part+1 TKİ+DAT sevindi (32) de görüldüğü üzere bu yapılarda, yani DIk, -AcAk ve ma ile adlaştırılmış iç cümle yüklemleri özneleriyle uyumu girdikleri zaman iç cümle öznesi ilgi durum ile yetkilendirilir. Bu durum dildeki en az çaba ilkesi gereği sadece sözlü dilde nominatif durum ile yetkilendirilmektedir. Bu sözlü dildeki durum sıfır biçimbirim dediğimiz yapı ile açıklanabilir: (33) Esma ben gelmeme sevindi. Esma ben+ø gel-part+1 TKİ+DAT sevindi (33) numaralı örnek sesbilimsel düzlemde görülmemesine rağmen biçimbilimsel düzlemde ilgi durumla yetkilendirilmiştir. Anlambilimsel açıdan incelediğimizde de iç cümle öznesi iç cümle yüklemiyle bir tamlama ilişkisiyle bağlanmıştır. İlgi durumuyla yüklenmemiş olsaydı bu bağlama ilişkisi ortaya çıkmamış olacaktı. Dolayısıyla hem biçimbilimsel hem de anlambilimsel açıdan sesbilimsel düzleme çıkmamış dilbilgisel işlemleme mevcuttur. EAT dönemini incelediğimiz zaman iç cümle öznesinin hem nominatif hem de ilgi durumuyla yetkilendirildiğini görmekteyiz (Çiçekler, 2015a). (34) yusuf peygamber nice düş gördügün. (Demirci ve Korkmaz 2008: 87)

12 Ahmet Naim Çiçekler 174 Yusuf+ Ø peygamber+ Ø nice düş gör-düg+ü+n Yusuf+NOM peygamber+nom nice düş gör-düg+3 TKİ+AKK [Yusuf Peygamber in nasıl bir gördüğünü] (35) Firʽavnun öldügini tamâm bildiler ve gördiler emîn oldılar. (Uysal 2010: 84) Firʽav+NUN öl-düg+i+ni tamâm bil-di-ler ve gör-di-ler emîn ol-di- LAR. Firʽavn+GEN öl-part+3 TŞİ+ZN+AKK tama m bil-ggz ve gör-ggz emin ol-ggz [Firavun un öldüğünü bildiler, gördüler ve öldüğünden emin oldular.] Çiçekler (2015a: ) Eski Anadolu Tu rkc esinde DIk ve AcAk bic imbirimlerinin eklendig i yu klemler o zneleriyle adcıl uyuma girerler. Bu uyum sonucunda Tu rkiye Tu rkc esinin aksine zorunlu olarak ilgi durum deg il, sec imlik olarak her iki durum ekinin yetkilendirilmesi de mu mku n olduğunu ifade etmektedir. EAT deki bu özel durumun sıfır biçimbirim olup olmadığına baktığımızda ise, seçimlik olması daha mantıklı gelmektedir. Çünkü Çiçekler (2015a) nın EAT den 20. yüzyıla kadarki durumu grafik halinde vermektedir Nominatif Genitif Şekil 1. lara Göre Nominatif ve Ilgi Durumun Kullanımı (Çiçekler 2015a: 178.) Yukarıdaki grafiği incelediğimiz zaman 13. yüzyıldan günümüze iç cümle öznesinin ilgi durumuyla yetkilendirilmesinin düzenli olarak arttığı ve 17. yüzyıldan itibaren de EAT nin aksine zorunlu olmaya başladığı görülmektedir. İşte bu sebeplerden dolayı EAT deki bu durumun seçimlik olması incelenen örnekler ve oranlar doğrultusunda daha doğru olarak görünmektedir. Eğer ki bu yapı Türkiye Türkçesinde, sözlü dil kullanımı hariç, ilgi yerine Ø olarak yetkilendirilseydi, EAT deki durumu da sıfır biçimbirim teorisi ile açıklayabilirdik. Ama Türkiye Türkçesi böyle bir eğilim sergilemediğinden ve Çiçekler (2015a) da bu yapıların seçimlik olduğunu ve yine aynı şekilde Çiçekler (2015b) Eski Türkçedeki benzer yapıları

13 175 Eski Anadolu Türkçesindeki Eksiz Yapilan Ilgi ve Belirtme Durumlari Sifir Biçimbirim Teorisiyle Açiklanabilir Mi? araştırdığı makalesinde, Eski Türkçede de seçimlik bir durumun olduğunu belirtmektedir. Dolayısıyla Türkçenin ilk dönemlerinden beri gelen bu seçimlik durum bize belirtilen yapıların sıfır biçimbirim teorisi ile açıklanmasınının pek de mümkün olmadığını göstermektedir. Sonuç Sıfır biçimbirimler sözdizimsel ve anlambilimsel yorumlamalara sahip olmalarına karşın Sesbilimsel düzleme çıkmamaktadırlar. Yani yüzeyde (Sesbilimsel düzlemde) görünmeyen ama sözdizimsel ve anlambilimsel karşılığı olan yapılar olarak tanımlanmaktadır. Yukarıda da bahsedildiği üzere sıfır biçimbirimler morfolojik ve sözdizimsel düzlem olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Bu makalenin amacı EAT döneminde eksiz olarak yapılan durum eklerinin sıfır biçimbirim olarak adlandırılıp adlandırılamayacağı üzerinde durulduğundan sözdizimsel düzleme girilmemiştir. Sonuç olarak geleneksel gramer anlayışında bu durumlar nominatif durumla ilişkilendirilirken, yapısal olarak baktığımızda ise morfolojik düzlemde her bir cümle farklı durum ekleriyle işleme girmektedirler. Yani şeklî olarak yüzeyde bulunmayan bu durum ekleri işlev olarak cümle içerisinde dilbilgisel yeterliliklerini karşılamaktadırlar. Belirtme ve ilgi durum eklerindeki bu sıfır biçimbirimli kullanımların neden kaynaklandığı ise net olmamakla birlikte dildeki en az çaba ilkesinden kaynaklanması muhtemeldir. Çünkü bu durumun EAT dönemi metinlerinde sıkça karşımıza çıkması, özellikle belirtme durumda, müstensih hatasından kaynaklanması olasılığını da ortadan kaldırmaktadır. Özetle bu eksiz kullanımı olan bu yapıların sıfır biçimbirim olarak kabul edilmesi yukarıda açıkladığımız nedenlerden dolayı uygun olmaktadır. KAYNAKLAR AHMED, O., (2008 Mart), Review of Turkish Null Morphemes, Journal of Turkish Linguistics, Vol. 2 No.1. CEMİLOG lu, İ., (2000). 14. a Ait Bir Kısas-ı Enbiyâ Nüshası Üzerinde Sentaks İncelemesi, Ankara, TDK Yayınları. ÇIÇEKLER, A. N. a, (2015). Eski Anadolu Türkçesinden Türkiye Türkçesine Birleşik Cümlelerde İç Cümledeki Özne Konumunun Durum Özelliklerine Tarihsel Bir Bakış, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. ÇİÇEKLER, A.N. b, (2015 Güz). Thoughts about the Complement Clause Subject Being Assigned with Genitive Case in Old Turkic (Orkhun and Uighur) I, FSM Scholarly Studies Journal of Humanities and Social Sciences, Number 6, ss CRYSTAL, D., (2008). A Dictionary of Linguistics and Phonetics, Oxford, Blackwell Yayınları. DEMİRCİ, Ü. Ö., KORKMAZ, Ş., (2008). Yusuf u Zeliha ( Destan-ı Yusuf Aleyhi sselam ve Haza Ahsenü l-mibarek), İstanbul, Kaknüs Yayınları. DENY, J., (2012) Türk Dilbilgisi, (Hazırlayan. A. Benzer), İstanbul, Kabalcı Yayınevi.

14 Ahmet Naim Çiçekler 176 DOG an, E., (2011). Şeyhoğlu Sadrüddin in Kabus-nâme Tercümesi Metin-Sözlük- Dizin- Notlar-Tıpkıbasım, İstanbul, Mavi Yayıncılık. EROL, Ç., (2007). Türkiye Türkçesinde Kalıp Sözler Üzerine İnceleme, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisan Tezi, İstanbul. GEMALMAZ, E., (2010). Türkçenin Derin Yapısı, Ankara, Belen Yayınları. GÖKDAYI, H., (2008 Kış). Türkçede Kalıp Sözler, Bilig, n. 44, ss GüLSEVİN, G., (2011). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları. İNALCIK, H. ve OG UZ, M., (1989). Gazavât-ı Sultân Murâd b. Mehemmed Hân, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara. KORKMAZ, Z., (2010). Gramer Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. KOSCH, I. M., (2004). Signifiacance of Abnsence: The Case of Sıfır and Empty Morphs, South African Journal of African Languages 4, ss KÜÇÜK, M., (2014). Eski Anadolu Türkçesi Dönemine Ait Satır Arası İlk Kur an Tercümesi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. LOCKWOOD, D. G., (1993). MorphologicalAnalysis and Description: A Realizational Approach, Tokyo, International Language Sciences Publishers. LYONS, J., (1968). Introduction to Theorertical Linguistics, Cambridge, Cambridge University Press. MALKMJAER, K., (2002). The Linguistics Encylopedia, Second Edition, Londra, Routledge Yayınları. NASREDDIN Hoca, Leiden Üniversitesi Kütüphanesi, Or ÖNER, M., (2011). Kırım-Tatar Türkçesinde Sıfır Biçimbirim, Türkçe Yazıları, Kesit Yayınları, İstanbul, ÖZKAN, M., (2009). Tarih İçinde Türk Dili, İstanbul, Filiz Kitabevi. SEBZECİOG LU, T. (2015, Mart). {-(y)erek} Ulaç Ekinin Yüklem-İçi Yapışma Sürecine Girememe Nedenleri. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, s SİRÂC b. Abdullâh, Mecmâ u l-letâ if, Amasya Beyazıt İl Halk Kütüphanesi, 05 Ba 792. TİMURTAŞ, F., K., (2005). Eski Türkiye Türkçesi XV., Gramer- Metin- Sözlük, Ankara, Akçağ Kitabevi. UYSAL, M., (2010). Nikâhnâme (İnceleme- Metin), Konya, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. YILMAZ, Ö.D., (2012, Bahar). Türkçe Kelime Çeki Ulamları Dizgesi Üzerine: Ad Çekimi Ulamları, Dil Araştırmaları, s. 10, ss