ÜNİTE 10 Eğitim ve Toplumsal Süreç

Transkript

1 ÜNİTE 10 Eğitim ve Toplumsal Süreç Yrd.Doç.Dr. Zeliha KOÇ Eğitimin Sosyolojisi Toplumsallaşma Kavramı ve Özellikleri Toplumsal Bir Kurum Olarak Eğitim Toplumsallaşma ve Eğitim Toplumun Demografik Özellikleri ve Eğitim Toplumsal Hareketlilik ve Eğitim Toplumsal Değişim ve Eğitim Toplumsal Kontrol ve Eğitim Aile ve Eğitim EĞITIMIN SOSYOLOJISI Sosyoloji Sosyoloji, toplumu inceleyen ve toplumsal ku rallar bütünü olan bir bilimdir. İnsan davranış ve ilişkilerini konu alır. Toplu olarak bir arada bulunan insanlar ve olaylar üzerinde yoğunlaşır. Toplumun her yerinde varolan toplumsal davranış kalıplarını inceler. Bu alandaki toplumsal kuralları ve yasaları belirlemeye çalışır. Sosyoloji, bilimsel yöntem ve teknikleri kullanarak toplumda bulunan grupların yaşamları hakkında bilgi elde eder. Grupların kökenlerini, yapısını, birbirleriyle olan ilişkilerini insan davranışları yönünden inceler. Bilimsel yöntemlerden yararlanarak toplumsal olguları değerlendirir. Bu doğrultuda eğitimle ilgili olaylarda top lumda gerçekleştiği için, sosyolojinin eğitimi bir toplumsal kurum ola rak ele alması kaçınılmazdır. 19.yüzyılda sosyologlar kuramsal olarak kendi sis temlerini geliştirirken, eğitim 1

2 olgusuyla da ilgilenmişlerdir. Bu dönemde sosyo loglar, toplumun bütün olgu, olay ve süreçlerini bütüncül bir yaklaşımla ele alarak; genel kurallara ulaşmaya, gözlemden çok ilkelere bağlı kalmaya ve eğitim sürecini subjektif olarak çözümlemeye çalışmışlardır. Lester Ward, eğitim sosyolojisinden söz etmiş ve toplumsal gelişimde eğitimin önemine değinmiştir. John Dewey, eğitim sistemi ni toplumsal değişmenin bir aracı olarak görmüştür. Emile Durkheim, William James ve C.S. Pierce de eğitim sosyolojisine önemli katkılarda bulunmuşlardır Eğitim Sosyolojisi Eğitim sosyolojisi, eğitim antropolojisi, eğitsel psikoloji, klinik ve medikal psikoloji gibi davranış bilimleri ile yakından ilişkilidir. Eğitim antropolojisi, özellikle, insanın toplumsallaşma ve kültürleşme süreçlerinin genel özellikleri üzerinde durur. İnsanın eğitici süreçlerini ve doğuşundan bugüne kadarki yapısını karşılaştırmalı olarak inceler. Eğitim sosyolojisi modern eğitsel sistemlerdeki grup ilişkileriyle ilgilenir. Eğitsel psikoloji, grup süreç ve davranışlarını, bireysel öğrenim süreçleri doğrultusunda ele alınır. Birey ve onun öğrenim süreçleriyle ilgilenir. Akıl ve zihinsel süreçler üzerinde durur TOPLUMSALLAŞMA KAVRAMI VE ÖZELLIKLERI Toplumsallaşma Bireyin toplumun bir üyesi haline gelme sürecine toplumsallaşma denir Toplumsallaşma bireyin eğitimi demektir. Toplumsal etkileşme de, kişiler ve gruplar arasında, katılanların davranışını değiştiren herhangi bir ilişkiye verilen addır. Bir insan, içinde yaşadığı toplumun il ke ve kurallarına, davranış kalıplarına uy gun davrandığı ve toplumsal etkinlikleri ne katıldığı sürece toplumsallaşmış kabul edilir. Toplumun ilkeleri, o toplumun insanlara, doğaya, kurumlara ve başka toplumlara bakışını yansıtan düşünce ve görüşlerden oluşur. Toplumun kuralları ise, üyelerinin toplumun ilkele rine uygun olarak davranmasını sağlayıcı yaptırımlardan meydana gelir. Davranış kalıpları da, toplumun üyeleri nin büyük çoğunluğunda yerleşmiş, genel leşmiş, örgütlenmiş düşünüş ve eylem bi çimidir. Toplumsal ilke ve kuralları ile davranış kalıpları insanın toplum içinde yaşamasını kolaylaştırır. Birey, toplum sal etkileşim yoluyla içinde bulunduğu grubun kültürünü kazanır. İnsanları, içinde bulundukları duruma adapte eder. Toplumsal etkileşme basın, radyo, film gibi iletişim araçlarını da içine alır. Bunlara kitle iletişim araçları da denir. Bu etkileşim araçları aynı zamanda kitlenin davranışlarını etkileyen toplumsal teknik lerdir. Toplumsal etkileşme, bireyin ve onun yakın çevresinin dışında gerçekleşen, onu güçlü bir şekilde etkileyen ve toplumun niteliğini geniş ölçüde yansıtan kültürel etkilerdir. Toplumsallaşma, bir bireyin, belirli bir toplum ya da toplumsal grubun özelliklerini öğrenme sürecidir. Uygun örnekler, değerler ve duyguların kişiselleştirilmesini ve öğrenilmesini içerir. Başka bir tanımla, bir kişi ile diğer kişi ya da kişiler arasında gerçekleşen ve sonunda toplumsal davranış örneklerinin kabulünü ve uy gulamasını içeren karşılıklı bir etkileşim sürecidir. Toplumsallaşma süreci, doğuştan başlayarak tüm yaşam boyunca süren uzun bir dönemi kapsar. Bu süreç aracılığıyla birey, bir kişilik ka zanmaktadır. Başka bir deyişle, toplumsallaşma, bireyin belirli bir toplumun davranış kalıplarını kişiliğine mal ederek, o 2

3 topluma ait bir birey durumuna gelmesi olayıdır. İnsan toplumsal ilkelere, kurallara ve davranış kalıplarına uygun davranmadığında toplumun tepkisiyle ve baskısıyla kar şı karşıya kalır. Bireyin toplumsal etkinliklere katılması, insanın hem toplumsal yalnızlığa itilmesini önler; hem de toplumsal gereksinimlerini karşı lar. Toplumsal ilişkilerin, kuralların, davra nış kalıplarının bireylere kazandırılmasında ve bireylerin toplumsal olaylara ka tılımının sağlanmasında eğitim etkin bir araçtır. Bununla birlikte eğitim, aynı zamanda mantıklı olmayan ilkelerin, kuralların, geçerliğini yitirmiş davranış kalıplarının değiştirilmesinde; insana düşünme, yargılama ve sorun çözme yollarının öğretilmesinde etkili bir araçtır. Durkheim eğitimi, daha yaşlı kuşakların henüz toplumsal yaşama hazır duruma, gelmemiş kuşaklar üzerindeki eylemi olarak tanımlamakta ve bu tanım bir anlamda toplumsallaşmayı ifade etmektedir. Yalnız toplumsallaşma sürecinde bireyin, o toplumun isteklerine uygun davranışlar göstermesi gerekir. Bireysel ve toplumsal gereksinimler, kişinin toplumsallaşmasını zorunlu kılar. Toplumsallaşma, bireyi, toplumsal sistemin üyesi durumuna getiren bir süreç olma özelliğini de kazanır. Toplumsallaşma, birey ve toplum bakımından ele alındığında iki açıdan incelenebilir: Nesnel Bakımdan Toplumsallaşma Nesnel bakımdan toplumsallaşmada toplumun birey üzerindeki etkisi söz konusudur. Böylece toplum, kendi kültürünü bir kuşaktan diğerine aktarır. Toplum, bireylerin ortak görüşleriyle benimsediği beklenti ve istek, değer sistemi ve ideallerini bi reye aşılar. Bireye toplumsal rolünü öğretir. Öznel Bakımdan Toplumsallaşma Öznel bakımdan toplumsallaşma, bireyin içinde bulunduğu çevreye adapte olması olayıdır. Böylece birey, örgütlenmiş toplumsal yaşamın her kes tarafından kabul edilmiş ve onaylanmış hareket biçimlerine adapte olur. Bu süreçte toplumun davranış biçimlerini öğrenir. Birey, kültürel değerleri ve normları benimseyerek içselleştirir Toplumsallaşmanın Özellikleri Toplumsallaşma, daima belirli bir toplum için söz konusudur. Her birey içinde yaşadığı ve içinde doğduğu toplum tarafından toplumsallaştırılır. Toplumun ya da toplumsal grubun nasıl başladığını açıklamak toplumsallaşmanın problem alanı içinde değildir. Birey doğmadan önce de toplumun yaşam biçimi sürmektedir. Toplumsallaşma, her bireyin doğduğu andan itibaren gerçekleşen bir süreçtir. Toplumsallaşma, gruba ya da topluma yeni giren üyelerin etkisiyle ilgilenmez. Toplumsallaşma, kesinlikle tek yönlü bir süreç değildir. Bireylerin yeganeliğini açıklamak toplumsallaşmanın üzerinde durduğu bir konu değildir. Her birey kendine özgü bir kişilik gelişimine ve deneyim lere sahiptir. Toplumsallaşma, bu özelliklerin ni telikleri üzerinde durmaz. Fakat kişilik gelişiminin, topluma, kültüre uyarlanması ve öğrenilmesi süreçleri ile yakından ilgilidir. Bireyin temel dürtü ve gereksinimlerinin nasıl geliştiğini açıklamak toplumsallaşmanın ilgi alanı içinde değildir. 3

4 Toplumsallaşmanın Biyolojik Temelleri Birey, öğrenme ve dili kullanma yönünden doğuştan gelen bir kapa siteye sahip değilse toplumsallaşma gerçekleşmez. Bireyin toplumsallaşmasını etkileyen biyolojik temelli etkenler şunlardır: İçgüdü Eğer bir birey biyolojik olarak saptanmış davranışlara sahipse, öğrenmesi ve toplumsallaşması konusunda bir yere ulaşmıştır. Fiziksel Bağımlılık Birey, belirli bir süre fiziksel olarak başkalarına bağımlı kalır. Bu süre içinde onun bakımı ve eğitimi önemlidir. Daha sonra gereksinimlerini karşılama amacıyla toplumsal becerileri öğrenir. Öğrenme Kapasitesi İnsan zekasının en yüksek düzeyi, onun iç biyolojik potansiyellerinden biridir. Eğer bireyin öğrenme kapasitesi yoksa, doğuştan itibaren uzun süre başkalarına bağımlı kalır. Dil İnsanın öğrenme yeteneği, onun doğrudan dil kapasitesi ile ilgilidir Toplumsallaşmanın Amaçları ve Çeşitleri Toplumsallaşma,bireylere bilim yöntemlerine kadar uzanan temel disiplinleri aşılar. Toplumsallaşma, bireylere toplumsal rolleri ve onları destekleyen tutumları öğretir. Toplumsallaşma, bireye, yetişkin eylemlerine katılabilmesi için temel bir hazırlık yaparak beceriler öğretir. Toplumsallaşma, beklentilerin zihne yerleşmesini sağlar. Toplumsallaşmayı başarılı ve başarısız olarak sınıflandırabiliriz. Başarılı toplumsallaşmadan söz edebilmek için, bireyin daha önceden bildiği tutum ve davranış örneklerini yenile rinden ayırt edebilmesi gerekmektedir. Ayrıca ödüllendirme ve cezalandırma mekanizmalarından yararlanılması da önemlidir. Toplumsallaşma, aynı zamanda toplumsal denetimin bir aracıdır. Toplumsallaşma, bireyin davranışlarını sadece denetleyen ve sınırlayan bir süreç değildir. Aynı zamanda, etkin ve yapıcı yönleri vardır. Gelişmeyi sağlar ve teşvik eder. Uyarır ve motive eder. Gelişime ve başarıya yöneliktir. Böylece top lumsallaşma, hem biçimleyici ve hem de yaratıcı bir süreçtir. Toplumsallaşma süreci, her bireyde aynı kalıpta olmaz. Bazı bireyler, içinde yaşadıkları çevreye uyumsuzlukları nedeniyle, kendi içinde çelişen yada toplum ölçütleriyle çatışan kalıplar geliştirirler. Birey toplumsallaşma sürecinde bazı kurumları hakkında bilgi elde eder. Bu doğrultuda belli başlı toplumsallaşma kurumları: Aile Akran grubu Yurt Kitle iletişim araçları Okul Dinsel kurumlar Gençlik hizmetleri örgütleri İş örgütleri Siyasal ve ekonomik kurumlardır. 4

5 Toplumsallaşmanın bireysel görünümleri oldukça çeşitlilik göstermektedir. Bireyin kendi toplumunda, daha önceden edindiği ilk deneyim ler, onun daha sonraki yeni deneyimlerinin temelini oluşturur. Birey daha sonraki uygulamalarında, bu ilk deneyimlerindeki tecrübelerine göre hareket eder. Sos yologlar bu durumu kültürün içe dönüşü, birey tarafından özümlenmesi olarak tanımlamaktadırlar. Birey, geçmiş deneyimlerinin ışığında son durumları yorumlar. Bu doğrultuda toplumsal bakış çerçevesi üç aşamada incelenebilir: Bütün insanlar için genel toplumsal deneyim Her bireye özgü toplumsal deneyim Her bir kültür ve topluma özgü toplumsal deneyim. İnsan toplumsal bir varlıktır. İnsan lar yaradılış bakımından başkaları ile iletişim kurmaya ihtiyaç duyarlar. Birey, top lumdan etkilenir. Dolayısıyla toplumun etkileri doğrultusunda, kendi kişiliğinin özelliklerini karşıt etkilerle ya da tepkilerle değiştirir. Toplumsal kişilik kavramı ise, çeşitli toplumsal rollerin bir bileşenidir. Her birey birtakım toplumsal roller öğrenmek yoluyla toplumsallaşır. Toplumsallaşma sürecinde, birey toplumla kurduğu iletişim aracılığıyla öğrenimini gerçekleştirir. Bu nedenle bu duruma toplumsal öğrenim ya da toplumsal yetişme de denilebilir. Toplumsal durumlardaki öğrenme süreci, insanlar arasında gerçekleşen bir süreçtir. Bu nedenle toplumsallaşma, toplumsal ilişkileri içine alır. Toplumsal öğrenimin ikincil süreçleri oldukça fazladır. Bu öğrenim süreçlerinden başlıcaları taklit, telkin ve rekabettir. Her birey, bulunduğu topluma en iyi şekilde adapte olmayı sağlayan kalıpları benimserken ayrı bir toplumsal kişilik geliştirir. Toplumsallaşma, bireye kişilik kazandırdığı gibi öz benlik de ka zandırmaktadır. Öz benlik, bireyin diğer kişilerle paylaştıklarının ve onu diğer kişilerden farklılaştıran ayrıntılarının farkında olmasını ifade eder Toplumsallaşma Araçları Toplumsallaşma, durgun bir süreç değildir. Bireyin iletişimde olduğu diğer kişiler ve gruplar toplumsallaşmayı gerçekleştirirler. Birey, birçok araçların yardımıyla toplumsallaşır. Toplumsallaşmada rol oynayan başlıca araçlar : Komünikasyon İşbirliği Katılma Toplumsal çevredir. Toplumsal çevre, aynı zamanda Lewin in deyimiyle yaşam alanını da içine almaktadır. Çünkü kişiliğin oluşumunda kalıtım kadar çevre de önemli bir etkendir. Yaşam alanı ise aile, komşuluk, okul ve çevre özelliklerini içerir. Toplumsallaşma, yaşam boyu sürmektedir. Bireyler tüm yaşamları boyunca yeni roller ve yeni deneyimler elde ettikçe tutumlarını, değerlerini ve davranışlarını değiştirirler. Toplumsallaşma olgusunun karmaşık bir yapıya sahip oluşu, onun açıklanmasında zorunlu olarak değişik kuramların ortaya çıkmasına da neden olmuştur Toplumsal Rolün Toplumsallaşmaya Etkisi Toplumsal davranışın en önemli bölümünü her insanin toplum içinde oynayacağı rol oluşturur. Rol, toplumun üyelerinin bulunduğu yaşa, yere ve yaptığı işe göre her 5

6 üyeden beklediği kalıplaşmış davranışlardır. Top lumda bir insandan beklenen rolün yerine getirilmesine rol davranışı denir. Rol dav ranışları, geleneklerle kuşaktan kuşağa aktarılırlar. Yeni kuşaklar bunları öğrenme yoluyla kazanırlar. Rol davranışları, kuşaklar boyunca deneyimlenerek elde edildiği için, birbiriyle tu tarlı, sonucu belli, güvenilir, başkalarınca beğenilir, her üyece anlaşılabilir, onayla nabilir davranışlardır. Bir mesleğe, bir işe, çalışma biçimleri ne, toplumun yönetimine ve insanlar arası ilişkilere ilişkin toplumun geliştirdiği rol davranışları vardır. Toplu mun üyeleri bu rol davranışlarını yapabilecek biçimde eğitilirler. Bu davranışları uygun biçimde yaptıklarında da toplumca onaylanıp beğenilirler. Toplumun onayla dığı, güvendiği bu rollerin yeni teknoloji ve bilgilerle değişmesi gerektiğinde, top lumda bir gerilim meydana gelir. Toplumsal davranışın ve rollerin gü vencesi toplumsal baskıdır. Toplumsal baskı, toplumda kurallara bağlanmış dav ranış ve rollerin yapılmasını sağlamak için konulmuş toplumsal yaptırımlardır. Eğitim, toplumun koyduğu bu yaptırım ilkelerinin uygulanma sına yardım etmek için bireylerin davra nışını istenen yönde değiştirmeye çalışır. Onlara yeni davranışlar kazandırır TOPLUMSAL BIR KURUM OLARAK EĞITIM Temel ihtiyaçlarının çoğunu doğadan karşılayan insanoğlu, var oluşundan bu yana doğa ile mücadele etmektedir. Doğadan daha çok yararlanmak ve daha iyi yaşamak amacı insanları bir araya getirerek toplumların oluşmasına neden olur. Toplumsal yaşantıda toplum doğa ve toplum-insan olmak üzere iki temel ilişki söz konusudur. Bu ilişkilerin bazıları süreklilik gösterir. Zamanla kalıplaşarak kurumları oluşturur. Kurumlar düzenli ve organize edilmiş statüler, roller ve normlar bütünüdür. Aile, hukuk, din, politika, ekonomi ve eğitim birer kurumdur. Bu toplumsal kurumlarda yer alan bireylerin her birinin statü, rol ve uyması gereken normlar kalıplaşmıştır. Toplumsal kurumlar tüm toplumlarda görülür. Bunlar toplumun vazgeçilmez parçaları, işlevsel birimleridir. Toplumsal yaşam ancak kurumsallaşma ile mümkündür. Kurumlar toplumun bazı ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla oluşurlar. Toplumda yer alan her kurum, toplumun bir ihtiyacını karşılar. Toplumsal sistemin, parçaları olan kurumları diğer kurumlardan ayrı düşünmek mümkün değildir. Bütün kurumlar doğrudan ya da dolaylı olarak birbirlerini etkiler ve değiştirirler. Kurumlardan birinin işlevini yerine getirmemesi ya da bu işlevin bozulması diğer kurumları da olumsuz yönde etkiler. Toplumsal kurumların yapıları ve işlevleri, içinde bulundukları toplumun koşulları tarafından belirlenir. Toplumlar geliştikçe, kurumlar da gelişir, farklılaşır ve işlevleri artar. Toplumlar geliştikçe, toplumdaki ekonomik ve sosyal faaliyetler değişerek farklılaşmaya başlar. Kültürel birikim artar. Değişen ekonomik, politik ve sosyal koşullara uygun yeni statü ve roller ortaya çıkar. Eğitim kurumları, diğer toplumsal kurumlar gibi toplumun bazı ihtiyaçlarını karşılamak üzere ortaya çıkmıştır. Temel amacı toplumdaki bireyleri yetiştirerek onları topluma yararlı bireyler haline getirmektir. Bu doğrultuda eğitim kurumlarının, toplumsal, siyasal, ekonomik ve bireyi geliştirme olmak üzere dört temel işlevi vardır. Bu işlevler evrenseldir. Diğer bir anlatımla, tüm toplumlarda eğitim kurumları bu işlevleri yerine getirmek üzere ortaya çıkmıştır. Ancak, bu işlevleri yerine getirme biçimi, hangi amaçlar doğrultusunda gerçekleştirebileceği ve hangi işlevin öncelikli olduğu toplumdan topluma değişiklik gösterir Eğitimin Toplumsal işlevi 6

7 Eğitimin toplumsal işlevi, toplumun sürekliliğini ve gelişimini sağlayacak, toplumla uyumlu bireyler yetiştirmektir. Eğitim kurumları bu işlevini yerine getirmek için; Bireylere toplumun kültürel mirasını aktarır. Bireylerin toplumsallaşmasını sağlar. Yenilikçi ve toplumun kültürünü geliştirecek bireyler yetiştirir. İnsan biyolojik bir varlık olarak çok ya da az örgütlenmiş toplum dediğimiz gruplar içinde dünyaya gelir. Her toplumun kendine özgü davranış biçimleri vardır. Bireylerin giyim, barınma, yemek yeme tarzı, aile içindeki ilişkiler, toplumsal roller toplumdan topluma değişir. Bu davranışlar kültürün bir parçasıdır. Birey çevresi ile etkileşim kurarak bu davranışları bilinçli ya da bilinç dışı olarak öğrenir. Toplumsal kurumların büyük bir çoğunluğunda bireyin toplumsallaşması gelişigüzel ve kendiliğinden gerçekleşir. Eğitim kurumları ise, bireye kültürel mirastan seçtiği ve toplumdaki bireylerin büyük bir kısmı tarafından benimsenen özellikleri bilinçli ve amaçlı bir biçimde kazandırır. Bu nedenle bireyin toplumsallaştırılmasında eğitim kurumlarının ayrı bir yeri ve önemi vardır. Toplumsal kurumların farklılaşması, toplumsal ilişkilerin karmaşıklaşması toplumda yaşayan bireylerin birçok rolü üstlenmesini gerektirmektedir. İnsanlar çocuk, öğrenci, arkadaş, komşu, baba, anne, eş, meslektaş, üretici, tüketici ve vatandaş gibi rollerin bir kısmını aynı anda yerine getirerek toplumda yaşarlar. Bu rollerin hem ortak hem de birbirinden ayrılan yanları vardır. Bu rollerin nasıl oynanacağını, toplumsal kurallar ve yasalar belirler. Toplumla uyumlu bir insan olabilmek için bireyin üstlendiği rolleri sağlıklı bir biçimde topluma ve kendisine zarar vermeden yerine getirmesi gerekir. Eğitim kurumları bir yandan bireylere bu rollerin gerektirdiği davranışları öğretirken, diğer yandan onların okulda bu rollerin bir kısmını yaparak yaşayarak uygulamaları için ortam hazırlar. Böylece toplumla uyumlu, işbirliği duygusuna sahip, hak ve sorumluluklarının sınırını iyi çizen ve ona göre davranan bireylerin yetişmesi sağlanır. Toplumlar sürekli gelişim ve değişim içindedirler. Kültür de toplumsal kurumlar ve şartlardaki gelişmelerle birlikte sürekli değişir. Bu nedenle toplumların yaşamını sürdürmesi ve gelişmesi için yalnız kültürün yeni nesillere aktarılması yeterli değildir. Ayrıca bireylerin toplumdaki değişmelere uyum gösterebilecek ve değişmeye katkıda bulunacak bir biçimde yetiştirilmeleri gerekmektedir. Bu durumda eğitim kurumları ile sağlanır. Eğitim kurumları bireylere yeni değişme ve gelişmeler için gerekli bilgi, beceri ve değerleri kazandırarak onların toplumsal ve ekonomik gelişmeye uymalarını kolaylaştırır. Bunun yanı sıra toplumda yenilikleri başlatacak ve gerçekleştirecek yaratıcı bireylerin yetişmesine katkıda bulunur Eğitimin Siyasal İşlevi Eğitimin siyasal işlevi, toplumlarda devlet sisteminin ortaya çıkması ile başlamış, ve demokrasinin gelişmesi ile önem kazanmıştır. Eğitimin siyasal işlevini üç grupta toplamak mümkündür. Toplumdaki bireylere milli değerleri kazandırma, millet bilinci oluşturma ve mevcut siyasal düzeni koruma. Lider Yetiştirme Seçmen Yetiştirme. 7

8 Eğitimin Ekonomik İşlevi Eğitimin ekonomik işlevi, toplumdaki bireylere belli bir beceri kazandırarak onları üretici durumuna getirmek ve endüstri, tarım, hizmet alanlarında toplumun ihtiyacı olan insan gücünü yetiştirmektir. Eğitim kurumları bu işlevlerini yerine getirerek, toplumun ekonomik yönden kalkınmasına ve gelişmesine katkıda bulunur. Eğitim kurumlarının toplumun ekonomik kalkınmasına katkıda bulunabilmesi, ekonomik kurumların ihtiyacı olan nicelik ve nitelikte insan gücü yetiştirmesiyle mümkündür. Ekonomik kurumların çeşitli düzeyde eğitim görmüş insan gücüne ihtiyacı vardır. Eğitim kurumlarının bu isteği karşılayacak nicelik ve nitelikte insan gücü yetiştirmesi gerekir. Eğitim kurumları tarafından arz edilen insan gücü talepten fazla olursa belli alanlarda işsizlik ve insan gücünün verimsiz kullanılması sorunu ortaya çıkar. Arz edilenin, talepten daha az olduğu durumlarda ise ekonomik kurumların verimi düşer yada çalışması zorlaşır. Bu nedenle insan gücü ihtiyacı ile eğitim kurumlarından mezun olanların sayısı arasında denge kurmak büyük önem taşımaktadır. Eğitim kurumları insan gücü yetiştirmenin yanı sıra, toplumdaki bireylere ülke ekonomisinin gerektirdiği tüketici davranışlarını kazandırarak da ekonomik gelişmeye katkıda bulunur. Eğitim yoluyla bireye toplumsal kaynakların akılcı bir biçimde kullanılması ve değerlendirilmesi için gerekli davranışlar kazandırılarak ülke ekonomisine katkıda bulunmaları sağlanabilir Eğitimin Bireyi Geliştirme İşlevi Eğitim kurumları, toplumların ihtiyaçlarını karşılayarak toplumun sürekliliğini ve gelişmesini sağlamak amacıyla ortaya çıkmıştır. Ancak eğitim kurumları bu işlevlerini yerine getirirken, toplumdaki bireylerin gelişmesine de katkıda bulunmaktadır. Birey, eğitim kurumlarında, doğal ve toplumsal çevresini tanıyarak bunlardan en iyi biçimde yararlanma ve temel ihtiyaçlarını dengeli bir biçimde karşılama yollarını öğrenir. Günümüzde bireyin geliştirilmesi, modern ve demokratik toplumlarda bireye verilen değerin artması eğitim kurumlarının önemli işlevlerinden biri durumuna gelmiştir. Eğitim kurumları bu işlevlerini yerine getirebilmek için bireyin hem zihinsel, hem bedensel hem de duygusal yönden gelişmelerini sağlayacak faaliyetlere yer verirler. Bireyin bütün yönleriyle geliştirilmesinin yanı sıra eğitim kurumlarının bireyin gelişmesine katkıda bulunabilmesi için, eğitim faaliyetlerinin bireyin ihtiyaçlarını karşılayacak biçimde düzenlenmesi gerekir. Eğitim kurumlarında kazandırılan bilgi ve beceriler, bireyin yaşamında kendisi için gerekli olan ve gerçekleştirmek istediği amaçlarına uygun olanlar arasından seçilmelidir. Bireye sağlıklı yaşama ve doğru beslenme yolları ile toplumsal ihtiyaçlarını karşılamasına yardımcı olacak bilgi, beceri ve tutumlar öğretilmelidir. Eğitim kurumlarının bireyi geliştirme işlevini yerine getirmede karşılaştıkları en önemli zorluklardan biri bireyler arasındaki farklılıktan kaynaklanmaktadır. Bireylerin yetenekleri, gelişim hızları, ilgi ve ihtiyaçları birbirinden farklıdır. Bu nedenle eğitimin mümkün olduğu kadar bireyselleştirilmesi önem taşımaktadır. Günümüzde bu amaçla birçok öğretim yöntem ve araçları geliştirilmiştir TOPLUMSALLAŞMA VE EĞITIM Doğuştan başlayarak tüm yaşam boyu süren bu süreçte birey, içinde yaşadığı toplumun 8

9 kültürünün maddi ve manevi öğelerini öğrenir ve onları benimser. Toplumsallaşma hem birey hem de toplum açısından önemli bir süreçtir. Toplumsallaşma süresinde birey ihtiyaçlarını toplumun beklentilerine uygun bir biçimde karşılamasını, toplumsal roller ile onları destekleyen tutumları, yaşamını sürdürmesi için gerekli olan bilgi ve becerileri öğrenerek, toplumla uyumlu ve topluma yararlı bir varlık haline gelir. Böylece toplumun sürekliliği de sağlanmış olur. Bireyin doğumundan itibaren toplumsallaşma sürecinde: Aile Akran grupları Ekonomik kurumlar Kitle iletişim araçları Eğitim kurumları önemli rol oynar Aile Toplumsallaşma sürecinde ailenin temel işlevi bireye toplumun temel kurallarını, hangi davranışların doğru hangi davranışların yanlış olduğunu öğreterek bireyin kendine özgü kişiliğinin gelişmesine yardımcı olmaktır. Aile özellikle ilk çocukluk döneminde bireyin toplumsallaşmasını sağlayan en önemli kurumdur. Çocuk aile içinde toplumsal kural, norm ve davranışları çoğunlukla ödüllendirme, cezalandırma ve model alma yoluyla öğrenir. Aile üyelerinin bireyin eğitiminde bilinçli yada bilinçsiz olarak en çok kullandıkları yol ödüllendirme ve cezalandırma ile davranış değiştirmektir. Genellikle ödüllendirme olumlu davranışların kazanılmasında, cezalandırma ise istenmeyen davranışların bastırılmasında etkilidir. Aile içinde bireyle ana-baba arasındaki duygusal ilişkilerin biçimi de bireyin toplumsallaşmasını etkiler. Bu araştırmalara göre sevgiye dayalı çocuk ana-baba ilişkisinde, çocuklar kendilerine ve çevrelerine güven duymakta ve çevrelerindeki kişilerle işbirlikçi bir ilişki geliştirmektedirler. Çocuk-ana-baba ilişkisinde sevginin olmadığı durumlarda ise çocuk çevresindeki kişilere şüpheyle yaklaşmakta ve onlara karşı olumsuz duygular beslemektedir. Bu nedenle aile içinde çocuğa sevgi dolu bir ortam sağlanmalı ve çocuklarda güven duygusu geliştirilmelidir Akran Grupları Akran grupları, bireyin yakın çevresini oluşturan ve onun kişiliğinin oluşumunda önemli rolü olan gruplardır. Bunlar her yaş grubun da söz konusudur. Çocuk ilkokul çağlarında daha çok, aileye yönelimli iken, orta okuldan sonra akran grubuna yönelimlidir. Gençlik grupları, toplumda akran kültürü oluşturmaktadırlar. Bu ne denle bu grubun etkileri bazen ana-baba ve okulun etki ve denetiminden de üstün duruma gelebilmektedir. Birey, birbirinden farklı iki toplumsal çevrede büyür. Birincisi, ana-babası, öğretmenleri, akraba ve komşularının oluşturduğu yetişkinler çevresi; ikincisi ise akranlarından oluşan çevredir. Akran grubu, genellikle ilgileri aynı olan bireyler etrafında odak laşır. Çünkü bireylerin kendilerinin seçtiği gruplardır. Akran grubunun başka bir özelliği, gelecekten çok, günlük ve anlık ilgiler etrafında yoğunlaşmış olmasıdır. Yüz yüze ilişkilerin güçlü olduğu birincil gruplardır. İlişkiler samimidir. Üye, katıldığı oyun grubunu kendi grubu olarak görür. Toplumsallaştırma uygulamaları rastlantısaldır. Fakat bu hususlar daha çok küçük yaş grupları içindir. Yaş büyüdükçe grup liderinin otoritesi ve üyelerin sorumlulukları artar. Akran grupları kendiliğinden doğar. Bu yüzden de aynı anda bir çok gru bun üyesi olabilirler. 9

10 Akran gruplarının çocuğun ve gencin yaşantısında yeri çok önemlidir. Birey aileden çevreye açıldığı zaman kendini akran grupları içerisinde bulur. Bu grupların en önemli özelliği üyelerinin benzer yaşta ve statüde olmasıdır. Diğer bir değişle, grup üyeleri arasında eşitlik söz konusudur. Grupta anne, baba ve diğer büyükler gibi davranışları yönlendirecek, faaliyetleri kontrol edecek güçte bir yetişkin yoktur. Her grubun kendine özgü norm ve değerleri vardır. Bu özellikler, akran gruplarını bireylerin etkileşimde bulunduğu diğer kurum ve gruplardan ayırmaktadır. Akran grubu içinde çocuk ve gençler çok değişik yaşantılara sahip olurlar. Yeni davranış kalıpları geliştirirler. Bu gruplar içinde birey ailesinde görmediği bazı sosyal davranışları da öğrenebilir. Akran grubu içinde çocuk ve genç model alabileceği kişilerle tanışır. Birey grup normuna uymayı ve gruptaki rolünün gerektirdiği davranışları yapmayı öğrenir Ekonomik Kurumlar Toplumun ekonomik yapısını oluşturan kurumlar özellikle iş hayatına atılmış yetişkin bireylerin toplumsallaşmasına katkıda bulunur. Tüm toplumsal kurumlarda olduğu gibi ekonomik kurumlarda da belli statü ve roller vardır. Ekonomik kurumlarındaki statü ve rollerin dağılımı diğer kurumlardan farklılık göstermektedir. Bu durumlarda ast-üst ilişkisi ve üyeler arasında uzmanlık alanına bağlı bir iş bölümü söz konusudur. Bireyler ekonomik kurumlarda kurum içindeki rollerini, üretim tekniklerini ve iş yaşamında uyulması gereken kuralları öğrenirler. Bireylerin üretici olarak yetiştirilmesi ve onların üretim sürecindeki rollerinin öğretilmesi görevini, ekonomik kurumlar tek başlarına üstlenmezler. Birey bu konudaki ilk temel bilgilerini eğitim kurumlarından kazanmaktadır. Ekonomik kurumlarda ise geliştirmektedir Kitle iletişim Araçları Kitap, film, radyo, televizyon, gazete vb. kitle iletişim araçları özellikle modern toplumlarda çok önemli bir toplumsallaşma aracıdır. Kitle iletişim araçlarının eğlendirmenin yanı sıra eğitme işlevi de vardır. Bu araçlardan televizyon, özellikle okuma yazma oranının düşük olduğu ülkelerde önemli bir halk eğitim aracı olarak iş görmektedir. Bireyler bu araçlarla etkileşim kurarak zengin yaşantılar geçirebilirler. Kültürün değişik boyutları ile karşılaşarak bir çok yeni davranış öğrenebilirler Eğitim Kurumları Eğitim kurumları bireyin toplumsallaşmasını sağlayan kurumlardır. Eğitim kurumlarını diğer kurumlardan ve gruplardan ayıran en önemli özellik, okuldaki toplumsallaşma sürecinin önemli bir kısmının planlı ve kontrollü olmasıdır TOPLUMUN DEMOGRAFIK ÖZELLIKLERI VE EĞITIM Toplumların nüfusu, nüfusun yaşlara, cinsiyete, ekonomik çalışma alanlarına ve bölgelere göre dağılımı ile toplumsal ve ekonomik yapıları arasında yakın ilişki vardır. Bir toplumun nüfusunun azalması yada çoğalması, toplumdaki işgücü sayısını, üretim ve tüketim miktarını, kişi başı milli gelirin dağılımını etkiler. Tarih içinde toplumların demografik 10

11 özellikleri incelendiğinde 20. yüzyılın başına kadar toplumlarda genellikle doğum ve ölüm oranlarının yüksek ve nüfus artışının yavaş olduğu görülmektedir. 20. yüzyıldan itibaren teknoloji ve tıp alanındaki gelişmeler, toplum sağlığının öneminin kavranmasına, salgın hastalıkların önlenmesine ve sağlık koşullarının düzeltilmesi gibi faktörlerde; toplumlarda ölüm oranlarının azalmasına ve hızlı nüfus artışına neden olmuştur. Ekonomisi büyük ölçüde insan gücüne dayalı tarım yapılan toplumlarda hızlı nüfus artışı gözlenmektedir. Bu toplumlarda bireyler küçük yaştan itibaren çalışarak ailenin üretimine katkıda bulundukları için ekonomik bir güç olarak görülmekte ve doğum oranı yüksek olmaktadır. Ancak, hızlı nüfus artışına karşın üretimde artış sağlanamazsa toplumdaki bireylerin yaşam standartları düşmektedir. Günümüzde hızlı teknolojik gelişmeler sonucu insan gücünün yerini büyük ölçüde makineler almış ve toplumların insan gücü ihtiyacı belli alanlarda giderek azalmıştır. Gelişmiş ülkeler bu değişime uyum göstererek doğum oranında düşüş sağlarken, az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde ise doğum oranı yüksek kalmış ve hızlı nüfus artışı sorun olmaya başlamıştır Eğitim Kurumlarının Toplumun Demografik Yapısına Etkileri Toplumların demografik özellikleri ile toplumdaki bireylerin eğitim düzeyleri arasında yakın ilişki vardır. Toplumların demografik yapıları incelendiğinde eğitim düzeyi yüksek toplumlarda ölüm oranının düşük olduğu gözlenmektedir. Uzun ve sağlıklı yaşam, hem bireyin sağlığını koruyacak beslenme ve temizlik alışkanlıklarına sahip olmasına hem de toplumun verdiği sağlık hizmetlerine bağlıdır. Bu iki özellik de eğitim ile geliştirilebilir. Bireye sağlıklı yaşama kurallarının öğretilmesi ve sağlık hizmetlerini yürütecek insan gücünün yetiştirilmesi eğitim kurumları ile sağlanabilir. Toplumlarda ortalama yaşam süresini gösteren en önemli göstergelerden biri bebek ölümleridir. Bebek ölümlerine çoğunlukla anne ve babaların çocuk sağlığı hakkında yeterli bilgiye sahip olmamaları neden olmaktadır. Nitekim anne ve babanın eğitim düzeyi yükseldikçe bebek ölüm oranı da düşmektedir. Eğitim düzeyi yüksek olan toplumlarda ölüm oranının yanı sıra doğum oranı da düşmektedir. Bu nedenle eğitim düzeyi yüksek, gelişmiş ülkelerde nüfusu artış hızı çok yavaştır. Günümüzde nüfus artış hızı yüksek olan ülkelerde aile planlaması kavramı geliştirilmeye çalışılmaktadır. Ancak aile planlaması için doğum kontrol yöntemlerinin bilinmesi yeterli değildir. Bu bilginin yanı sıra ailelerin planladıklarından fazla çocuğa sahip olmaları, hem annelerin hem de diğer çocukların sağlıklarını olumsuz etkilemektedir. Bu durumda ailelerin, çocuk yetiştirmenin sorumluluğunu tüm yönleri ile kavramaları önemlidir. Bu sorumlulukta ancak eğitimle kazandırılabilir TOPLUMSAL HAREKETLILIK VE EĞITIM Toplumsal hareketlilik genel anlamıyla toplumdaki bireylerin toplumsal hiyerarşide bir statüden diğer bir statüye geçmesidir. Hareketlilik kavramı, toplumdaki birey yada grupların fiziksel yada toplumsal çevredeki herhangi bir hareketini ifade eder. Bireyin gelir düzeyinin, üyesi olduğu grubun, işinin ve yaşam biçiminin değişmesi toplumsal hareketlilik olarak nitelendirilebilir. Toplumsal hareketlilik yatay ve dikey olmak üzere iki türlüdür. Yatay hareketlilik aynı toplumsal düzeyde kalmak koşuluyla bir benzer grup ya da durumdan diğerine doğru ilerigeri hareketi ifade eder. Bu tip hareketlilikte statü değişmesi söz konusu değildir. Dikey 11

12 hareketlilikte ise bir toplumsal tabakadan diğerine geçiş söz konusudur. Diğer bir anlatımla bireyin toplumsal statüsü değişmektedir. Toplumsal hareketlilik sonucu birey daha iyi bir pozisyona gelirse yukarı doğru; daha kötü bir pozisyona gelirse aşağı doğru hareketlilik söz konusudur. Toplumdaki bireylerin eğitim yoluyla statü kazanmaları, kendilerine sağlanan eğitim olanaklarına bağlıdır. Diğer bir anlatımla, eğitim yoluyla yukarıya doğru sosyal hareketlilik ancak toplumda eğitimde fırsat eşitliği sağlandığı ölçüde gerçekleşebilir. Genel olarak yer, zaman ve toplumsal yapıda meydana gelen hareketlilik iki türlüdür: Fiziksel hareketlilik, Toplumsal hareketlilik. Fiziksel hareketlilik, genellikle göç olarak adlandırılır. Toplumsal hareketlilik ise toplumsal konum değişimlerini içine alır. Ayrıca ortaya çıkan yeni mesleklerin ve durumların gerektirdiği bilgi ve be ceriler, eğitim yoluyla elde edilir. Bu yönüyle eğitim, bireyleri bu yeni mesleklere hazırlamak bakımından büyük önem taşımaktadır. Eğitim, dikey top lumsal hareketliliğin nedeni olmaktan çok bir aracı olmaktadır. Burada, hem örgün, hem de yaygın eğitim mesleklere hazırlayıcı bir rol oynamaktadır TOPLUMSAL DEĞIŞIM VE EĞITIM Toplumsal değişme, toplumsal yapının ve onu oluşturan toplumsal ilişkiler ağının ve ilişkileri belirleyen toplumsal kurumların değişmesidir Toplumlar sürekli değişim içindedir. Toplumların tarihi incelendiğinde tüm toplumlarda ekonomik faaliyetlerin, politik kurumların, ahlak kurallarının, örf ve adetlerin zamanla değiştiği gözlenmektedir. Ancak bütün alanlardaki değişmeler her zaman açık ve kesin olmayabilir. Değişim bazı dönemlerde hızlıyken, bazı dönemlerde yavaşlayabilir. Ayrıca toplumsal değişme aşama aşama göreli olarak dengeli bir biçimde gerçekleşebileceği gibi, çok hızlı, düzensiz ve birtakım problemler ortaya çıkarabilecek biçimde de gerçekleşebilir. Toplumsal kurumlar birbirleriyle etkileşim içinde olduğu için herhangi bir toplumsal kurumda meydana gelen değişme diğer kurumları da etkileyerek onların da değişmesine neden olabilir. Kurumlarda meydana gelen yapısal değişiklikler ise toplumsal rolleri, kişiler arası ilişkileri ve davranış biçimlerini etkiler. Toplumsal değişme toplumun her öğesinde aynı zamanda ve hızla gerçekleşmez. Bazı toplumsal kurum ve öğeler değişimden etkilenmezler ya da diğerlerinden daha az etkilenirler. Bazıları da çabuk köklü bir biçimde etkilenirler ve aynı zamanda ilişkide bulundukları diğer kurum ve kişileri de etkileri altına alırlar. Eğitim kurumları bir yandan toplumsal değişmeden etkilenirlerken, diğer yandan toplumsal değişme aracı olarak işlev görürler. Çoğunlukla toplumsal değişmeyi çeşitli alanlarda bilgi birikiminin artması, teknolojinin gelişmesi, yeni buluşlar ve keşifler hızlandırır. Bu nedenle, toplumun değişmesi ve gelişmesi için yaratıcı, araştırmacı ve yenilikçi elemanlara ihtiyaç vardır. Bu elemanlar da büyük ölçüde eğitim kurumlarında yetiştirilir. Eğitimin toplumsal değişmeye ilişkin diğer bir işlevi, değişime uyum sağlayacak bireyler yetiştirmektedir. Özellikle toplumsal değişmenin hızlı olduğu toplumlarda farklı değer ve normlar bir arada bulunur. Bu durum toplumdaki birey ve kurumlar arasındaki ilişkiyi olumsuz yönde etkiler. Eğitim kurumları bir yandan toplumda ortak olan değer ve 12

13 normları bireylere kazandırarak toplumsal bütünleşmeyi sağlarken; diğer yandan onları toplumsal değişime uyum gösterebilecek biçimde yetiştirir. Bireylerin toplumda değişen çevre şartlarına uyum gösterebilmeleri için, problem çözme gücüne sahip olmaları gerekmektedir. Toplumsal değişmenin hızlı olduğu dönemlerde bireyler değişik problemlerle karşılaşırlar. Problem çözme, bireyin kendi yeteneklerini keşfederek gelişmesini ve ihtiyaçlarını karşılamasını kolaylaştırır. Birey karşılaştığı güçlükler karşısında başkalarının karar vermesini beklemek yerine bu güçlüklerle kendi mücadele ederek çözüm yollarını bulabilir. Karşılaştığı problemlere çözüm yolları ararken, bilgi ve becerilerini kullanma fırsatı bularak, kendine olan güvenini artırır. Bireylerin toplumsal değişmeye uyum gösterebilmeleri için gerekli olan diğer bir özellik de açık fikirlilik ve hoşgörüdür. Toplumsal değişme süreci içerisinde, toplumda bulunan farklı değer, düşünce ve davranış biçimlerinin bireyler ve gruplar arasında çatışmaya neden olmaması için bireylere hoşgörü ile davranma alışkanlığının kazandırılması önemlidir. Hızlı kalkınma çabası içinde olan ülkelerde toplumsal kurumlar, bireyler arası ilişkiler, örf ve adetler hızla değişmektedir. Bütün toplumlarda sürekli olarak bir dinamizm ve değişme görülür. Bu nedenle toplumların durgun ve hareketsiz olduğu söylenemez. Toplumsal davranış örnekleri, toplumsal yapılar, toplumsal sistemler ve toplumsal kurallar, sürekli olarak değişme süreci içerisindedirler. Ancak bu değişme her alanda ve her zaman açık ve kesin olmadığı gibi, hız bakımından da her dönemde aynı değildir. Bununla birlikte değişme, hiçbir yönü ifade etmeyen bir kav ramdır. Yani, toplumsal değişme, ilerleme kadar gerileme biçiminde de gerçekleşebilir. Bu her iki eğilimde toplumsal değişme olarak kabul edilmektedir. Toplumsal değişme kavramı çeşitli sosyologlarca farklı biçimlerde tanımlanmıştır. Toplumsal değişme, toplumsal yapının ve onu oluşturan toplumsal ilişkiler ağının ve bu ilişkileri belirleyen toplumsal kurumların değişmesidir. Toplumsal değişmeyi kültürdeki değişmelerden ayırmak zordur. Bu nedenle, tüm toplumsal değişmeleri sosyo-kültürel değişmeler olarak ele almak gerekir. Toplum, elinde bulunan toplumsal ilke ve kuralları, kültürel değerleri, toplum üyelerine benimsetmek ve bunları davranış kalıplarına dönüştürmek için eği timden yararlanmak zorundadır. Ayrıca toplumlar, beğenmedikleri toplumsal ilke ve kuralları, kültürel değerleri ortadan kaldırmak ve yenilerini bulmak için eğitim sistemlerini görevlendirirler; yada eğitim sistemi bu gö revleri kendiliğinden üstlenir. Toplumsal değişmeler, insanların birbiri ile ilişkilerini olumlu yönde etkili yor, insanların sorunlarına çözüm geti riyor ise değişim daha hızlı gerçekleşir. Toplumun herhangi bir kurumunda olu şan değişiklik, toplumun tüm yapılarını etkiler. Başka bir deyişle, toplumu oluşturan kurumların kendi sınırları içerisinde kalabilecek bir değişiklik yap ması olanaksızdır. Burada yapılacak bir değişiklik, başka kurumları da etkiler. Bu etkileme olumsuz olduğunda yapılan değişiklik başarısızlıkla sonuçlanabilir. Toplumsal değişme, yönetim üst ka demelerinden aşağıya doğru gelebileceği gibi, alt kademelerden yukarıya doğru da gidebilir. Toplumsal değişme, yukarıdan aşağıya doğru yapıldığında, merkezi bir planlama ile daha etkili olabilmekte; ça buk yaygınlaşabilmektedir. Aşağıdan yu karıya doğru yapılan toplumsal değişme ise daha kalıcı olabilmektedir. Buna karşın daha çok süreye ve iyi örgütlenmiş eğitime olan ihtiyacı artırmaktadır. Özellikle bu tür eğiti min sorun çözmeyi öğretmesi önemlidir. Bir toplumu değişmeye zorlayan, top lumun benimsediği ve özümsediği yeni değerlerdir. Bu değerler toplumun kendi since yaratılmış yada başka toplumlardan alınmış olabilir. Bir değer top luma girdiğinde öteki değerlerle birleşe rek yeni değerler üre tir. Genel olarak, toplumsal değişme bu yeni değerlerin ürünüdür. Bu oluşuma toplumda yenilikler denir. Toplumu değiş meye zorlayan bu yenilikler aşağıdaki alanlarda görülebilir: 13

14 Kültürel yenilikler: Kültürel yenilikler, toplumun ko nuştuğu dilde, toplumun inançlarında, ya salarında, gelenek ve göreneklerinde, ya şayış biçiminde, güzel sanatlarında, hem kültü rel değerleri hem de diğer alanlardaki de ğerleri değiştirebilirler. En köklü toplumsal değişmeler ve yenileşmelerde kültürel değerlerin değişimiyle oluşur. Bu nedenle kültürel değerlerin ko runmasına önem verilmelidir. Toplumsal kurumlarda yenilikler:kültürel değerlerin yenilenmesi, evlenme, akrabalık, hukuk, eğitim, din, iş, çalışma gibi toplumsal kurumları işleten ve bunlardaki ilişkileri düzenleyen değerleri de değiştirir. Böylece toplumsal kurumların yarattığı aile, iş, okul, devlet gibi toplumsal birimler de değişme süreci ne girer. Bilimsel yenilikler: Bilim yaptığı araştırmalarla topluma sürekli olarak yeni bilgiler sunar. Yeni bilgi demek yaşama uygulanabilecek yeni düşünceler, görüşler, yollar, yöntemler demektir. Bun ların yaşama uygulanması toplumun de ğerlerinde gelişme ve değişmeler yaratır. Teknolojide yenilikler: Teknoloji, bilimsel bulguların üretime, işe, topluma uygulanmasını gösteren yoldur. Toplum, teknolojinin bul gularından yararlanarak ve bildiklerini uygulaya rak üre timi artırır. Teknolo jik yenilikler toplum tarafından daha kolay kabul edilir. Çünkü insanlar teknoloji aracılığı ile yaşamlarını kolaylaştırabilirler. İnsan gereksinimleri ile ilgili yenilik ler: İn sanların, eğitim yoluyla yeterliliği artmasına karşın, toplumun değişmesi de insanın yeni ge reksinimlerini ortaya çıkarmaktadır. Bu yeni gereksinimlerin karşılanabilmesi için yeni yolların aranması ve yeni değerlerin yaratıl ması gerekir. Bu ise toplumun, yeni ge reksinmeleri karşılayacak bir takım değişikliklere yol açar. Yönetimde yenilikler: Yönetimle ilgili değişme ler ve yenilikler toplumun yapısını etkile yerek, toplumu değişikliğe uğratır. Yönetim hangi düzeyde olursa olsun toplumun bir parçasıdır. Yönetme-yönetilme olgusun da değişecek her değer, toplumun diğer değerlerini de etkiler. İnsan ilişkilerinde yenilikler: Top lum, insanların ilişkilerinden ve etkileşiminden oluşur. Toplumun yapısını oluştu ran ilişkilerdeki değiş meler, toplumu da değiştirir. İnsanların ilişkilerini değiştiren araçlar, topluma be nimsetilen yasa, kural, ilkelerdir. Yasa, ilke ve kurallar toplumda yeni ilişki biçimleri yaratırlar. Bu yeni ilişki biçimleri insanların toplumsal davranışla rını değiştirerek yönlendirirler. Kentleşme: Kentsel kültür ile kırsal kültür arasındaki ayrılıklar vardır. Nüfusun kentleşme oranı da giderek artmaktadır. Giderek kentleşen nüfusun artması toplumların değişmesinin de bir göster gesidir. İletişimdeki yenilikler: Çağımızda uluslararası iletişim giderek artmaktadır. Görselişitsel araçların ve basın yayının ulaşa madığı yerler giderek azalmaktadır. Basın yayının yayılması, ulusların kül türel değerlerini birbirlerine taşımalarına yol açmaktadır. Bu doğrultuda ileti şim arttıkça, toplumsal değişme de hızlanacaktır. Eğitim bir toplum sal kurum olarak toplumsal değişmeye karşı sorumludur. Eğitim bu sorumluluğu yerine getirmek için şu görevleri üstlenir: Yeni bilgiler üretmek: Hızlı değişen dünyada insanlar yeni yaşam biçimleri ve sorunlarla karşılaşmaktadırlar. İnsanların bu değişimlere eski davranışlarıyla uyum sağlamaları zordur. Eğitim, insanların yeni yaşam bi çimleri ve yaşadıkları problemleri için yeni bilgiler üret mek ve yeni yollar göstermek zorundadır. Bu nedenle eğitim, karşılaşılan sorunları çözmek için araştırmalar yapar. Üretilen her yeni bilgi toplumsal değişmeye yar dımcı olur. Yeni bilgileri yaymak: Eğitim hem kendi bulduğu hem de diğer bilimlerin bulduğu yeni bilgileri yayarak bunların kullanılmasını sağlar. Eğitimin topluma yaydığı ve 14

15 yerleştirdiği her yeni bilgi top lumsal değişmelere yol açar. Değerleri geliştirmek: Eğitim, toplu mun birikimi olan kültürel değerleri yeni kuşaklara aktarırken bunları geliştirerek ve yenileyerek aktarır. Bu eski değerlerin yenileştirilmesinde eğitim biliminin ve diğer bilimlerin ürettiği bilgileri kullanır. Toplumun kültürünü olduğu gibi aktarmaya ça lışan eğitim sistemlerinde bile bu değer lerde değişimler olabilmektedir. Çünkü kültürel değerleri aktaranlar da, kültürel değerleri alanlar da, bunları kendi gerek sinmelerine göre uyumlaştırmaktadırlar. Demokrasiyi yerleştirmek: Eğitim, toplumsal bir kurum olarak toplumun benimsediği yaşama biçimini bireylere kazandırmak zorundadır. Eğitim, toplumun yaşama biçimini üyelerine yaşayarak ve yaşatarak öğretir. Yaşam için gereken davranışları kazandırır. Topluma yardım etme:. Eğitim yal nız eğitime katılanların değil, eğitime katılmayanların da toplumsal değişime ilişkin gereksinmelerini karşılamak için çalışmalar yapar. Yapılan araştırmalar eğitimin toplumsal kalkın maya büyük katkısı olduğunu göstermektedir. Buna karşılık kalkınma da eğitime olan gereksinmeyi artırmakta dır. Geri kalmış ülkelerin eğitimlerinin de yüksek düzeyde olması buna bağlıdır. An cak eğitimin kalkınmaya katkısı sınırsız değildir. Toplumsal değişmeyi durdurmak ola naksız olduğu gibi, değişmenin var olan hızını azaltmak da zordur. Toplum sal değişme giderek artan bir hız göster mektedir. Toplumsal değişmeler, toplumu daha çok bütünleştirmektedir. Toplumsal değişme, toplumsal kurumlar arasındaki işbirliğini, eşgüdü mü ve dayanışmayı artırmaktadır Eğitimin Toplumsal Değişmeye İlişkin İşlevleri Eğitimin Tutucu İşlevi Eğitimin işlevlerinden birisi de, toplumun kültürel değerlerini ve top lumsal davranış biçimlerini üyelerine aktarmaktır. Eğitim birtakım araçlarla, temel toplumsal uyumu sağlar ve geleneksel yaşam biçimini korur. Buna, eğitimin tutucu işlevi denir. Bu açıdan eğitim, bir toplumsal denetim aracı olarak da işlev görülür. Çünkü bu yönüyle eğitim, mevcut kültürü korumayı ve düzeni bozucu nitelikte görülen davranışları denetlemeyi amaçlar Eğitimin Yaratıcı İşlevi Modern toplumun, eleştirici ve yaratıcı, yeni buluşlar ve keşifler yapan ve toplumsal değişmeyi başlatan bireylere de gereksinimi vardır. Değişikliği hazırlamak da eğitimin yaratıcı işlevini oluşturur. Eğitim sistemi, yenilikçi bireyler yetişmesini sağlar. Bunun için eğitim sisteminin yeniliğe uyum sağlaması gerekir. Toplumsal değişim yavaş yavaş geliştiğinde, toplumun kültürel öğeleri daha kolay benimsenebilir. Eğitim, toplumsal denetim aracı olarak kullanıldığında, bireyin dav ranışını topluma uyum sağlayacak şekilde değiştirebilir. Eğitim ve toplumsal değişme arasında neden-sonuç ilişkisi göz önünde bulundurulmalıdır. Toplumdaki değişmeler, eğitimin bir sonucu mudur? Yoksa, toplumdaki değişmeler eğitimi değiştirmekte midir? Bu yönüyle toplumsal değişmeler, eğitimi belirli bir yönde değişmeye zorladığı gibi, eğitim yoluyla toplumun istenen ya da planlanan yönde değiştirilmesi mümkün olabilmektedir. Eğitimde başlatılan bir değişme, toplumsal yapının diğer parçalarını da etkilediği gibi, kendisi de sürekli alarak diğer parçalarda meydana gelen değişmelerden etkilenir. 15

16 Eğitimin işlevleri, eğitimin amaçları ile doğrudan bağlantılı olup, toplum tarafından biçimlendirilir. Bununla birlikte her toplumda eğitimin değişmeyen genel işlevleri de vardır. Bir eğitim sistemi örgütlenirken, bu örgütlemenin başlangıç noktası, önce amaç, sonra işlevdir. Eğitim denildiğinde, bireyin fiziksel, zihinsel ve ahlaki yapısında bir değişiklik gerektiren her türlü eylem anlaşılmaktadır TOPLUMSAL KONTROL VE EĞITIM Toplumun bir bütün olarak çözülmeden, uyumlu bir biçimde varlığını sürdürmesinde toplumsal kontrol önemli rol oynar. Aynı toplum içinde yaşayan bireyler arasında kişilik özellikleri açısından farklılıklar olmasına karşın, bireylerin belli durumlarda gösterdikleri temel davranış biçimleri büyük ölçüde birbirine benzerlik gösterir. Toplumdaki bireylerin davranışlarındaki bu benzerliği sağlayan mekanizma toplumsal kontrol sistemidir. Toplumsal kontrol, bireylerin toplumsal kurumlar ve diğer toplumsal birimler tarafından ortak eylem ve inanç ölçülerine uygun davranışlarda bulunmaya zorlanması olarak tanımlanabilir. Her toplumda toplumsal kontrolü sağlayan araçlar vardır. Bunlar toplumsal yaşam içinde değişik düzeylerde başlatılan ilişkilerin ürünleri olarak ortaya çıkar Toplumsal Kontrol Araçları Belli başlı toplumsal kontrol araçları, toplumdaki ortak değerler, normlar, kurallar ve yasalardır. Değerler, bireylerin amaçlarını, tercihlerini, tutumlarını ve davranışlarını belirlemede ölçüt olarak kullandıkları düşüncelerdir. Değerler bir toplumsal gruptan diğerine, hatta kişiden kişiye değişebilir. Ancak bazı milli, ahlaki ve dinsel değerler toplumdaki bireylerin büyük bir çoğunluğu tarafından benimsenir. Toplumdaki bireylerin davranış ve tutumları büyük ölçüde bu değerlerin etkisinde kalır. Değerler, normlar aracılığı ile etkinlik kazanır. Yaptırım gücü olan normlar, değerlere uygun nasıl davranılacağını gösteren soyut modellerdir. Sosyal değer ve normların yanı sıra her toplumda yapılması kesinlikle yasaklanmış ve yaptırım gücü zor kullanılmasına olanak sağlayacak biçimde örgütlenmiş yazılı hukuk kuralları vardır. Bu kurallar toplumdaki tüm bireyler için geçerlidir. Çağdaş toplumların örf ve adetleri uygulamada güçlü yaptırımları destekleme yeteneğinden yoksun olmaları ve toplumsal düzeni korumadaki yetersizlikleri hukuk kurallarının önemini arttırmıştır. Sosyal kontrolü sağlayan norm ve hukuk kurallarının etkinliği, ödüllendirme ve cezalandırma biçimindeki yaptırım gücünden kaynaklanmaktadır. Toplum içinde bireylerin davranışları, karşısındaki birey veya grubun davranış ve beklentilerinden etkilenir. Birey kendisinin ya da gözlemlediği başka birinin yaptığı davranışların meydana getirdiği sonuçlara bakarak davranışlarına yön verir. Ödüllendirilen davranışları tekrar ederken, cezalandırılan davranışları tekrar etmekten kaçınır. Bu yolla birey giderek toplumca benimsenen davranışları öğrenir. Birey toplumsal normlara başta çoğunlukla cezalandırılmaktan korktuğu için uyarken, sonra bu normları benimseme yoluyla içselleştirerek kendi kontrol mekanizmasını oluşturur AILE VE EĞITIM Aile içindeki roller, ailelerin yapılarına göre değişmekle birlikte geleneksel ailelerde 16

17 çoğunlukla annenin rolü çocukları yetiştirmek, babanın rolü evin geçimini sağlamak, çocukların rolü ise anne ve babaya yardımcı olmaktır. Aile kurumunun devamlılığını sağlayan ortak normlardan biri ise aile bireylerinin birbirlerine karşı saygılı ve bağlı olmalarıdır. Teknoloji ve kültürel birikimin sınırlı olduğu ilkel toplumlarda eğitim büyük ölçüde informaldir. Bu toplumlarda çocuklar ve gençler yaşamlarını sürdürme ve toplumun bir üyesi olmak için gerekli bilgileri, becerileri, toplumun değerlerini, normlarını ve temel davranış biçimlerini bilinçli veya bilinçsiz olarak çevrelerindeki bireylerden öğrenirler. Özellikle aile üyeleri ile toplumdaki bazı önemli faaliyetlerde uzmanlaşmış kişiler bireyin eğitiminde önemli rol oynarlar. Diğer yandan, çocuklar da günlük ekonomik ve sosyal faaliyetler sırasında bu kişileri gözlemleyerek ve taklit ederek bir çok toplumsal davranışı öğrenme şansına sahiptirler. Eğitim sistemi açısından ailenin birkaç işlevi vardır. Bu işlevler: Toplumsallaştırma işlevi: Toplumsallaştırma, bireyi dolaysız olarak etkileyen bir süreçtir. Özellikle kültür aktarma yönünden toplumsal laşmanın önemi büyüktür. Bireyin kişiliğinin gelişmesi ailede başlar. Toplumsal normlar orada öğrenilir. Ayrıca çocuk ya da ergenin anti sosyal davranışlarının ailece denetlenmesi de onun toplumsallaşmasını kapsar. Birey değerleri, duyguları ve konum beklentilerini ailenin her üyesiyle olan deneyimleri doğrultusunda öğrenir. Bireyin ilk ödüllendirilme ve cezalandırılması, kendisi hakkındaki ilk araştırma ve ilk davranış örnekleri de temel kişiliğinin gelişimine yardım eder. Günlük yaşam davranışları, bireye grubun davranış örneklerini göstermek bakımından da önemlidir. Ailede toplumsallaşma, bireye öğretimde bulunma, rehberlik, bireyin eylemlerine yanıt verme ve kendi eylemlerine çocuğu katma yoluyla gerçekleşir. Birey uygun örnekleri ve değerleri seçer. Bireyin bu seçimi, gözlem, başkalarına katılma, rol oynama ve kendi düşünce ve davranışını yargılama yollarıyla gerçekleşir. Toplumu oluşturan her ailenin, toplum içinde bir yeri vardır. Toplumsal konum, bir kişinin ya da ailenin, diğer toplum üyelerinin gözündeki yeridir. Ailenin top lumsal konumunu belirleyen etkenler, aile üyelerinin toplumsal konumları, ailenin inançları, diğer ailelerle ilişkileri, yaşadığı çevre, aile üyele rinin meslekleri ve öğrenimleridir. Bir kişinin aileden beklediği toplumsal davranış, kişinin yada ailenin toplumsal konumuna göre değişir. Kişinin ya da ailenin eylemlerinin, toplumun kişiden yada aileden beklediği toplumsal davranışa uygun olması gerekir. Kişi yada aile, toplumsal konumuna uygun davranmadı ğında, toplumsal konumunu belirleyen et kenler ne denli yüksek olursa olsun, toplu mun gözünden düşer. Toplumsal saygınlığı azalarak, toplumsal yalnızlığa itilir. Toplumun vereceği ceza dan kaçma, ödül kazanma kişiyi ve aileyi, toplumsal konumuna uygun toplumsal davranışları yapması yönünde güdüler. 17