EBÛ BRÂHÎM SHÂK B. BRÂHÎM EL-FÂRÂBÎ N N HAYATI VE DÎVÂNU L-EDEB ADLI ESER NE DA R. erafettin YILDIZ

Transkript

1 TAR H N PE NDE -ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARA TIRMALAR DERG S - Y l: 2010, Say : 4 Sayfa: THE PURSUIT OF HISTORY -INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY AND SOCIAL RESEARCH- Year: 2010, Issue: 4 Page: EBÛ BRÂHÎM SHÂK B. BRÂHÎM EL-FÂRÂBÎ N N HAYATI VE DÎVÂNU L-EDEB ADLI ESER NE DA R erafettin YILDIZ Özet Ebû brâhîm shâk b. brâhim el-fârâbî (ö. 350/961) in Dîvânu l-edeb adl eseri, lügat türleri içinde son harf sistemine göre tasnif edilen lügatlerin ilkidir. Müellif, bu eserinde kelimenin önce son harfini, sonra ilk, daha sonra da orta harfini esas alm t r. Daha sonra ye eni Ebû Nasr smâ îl b. Hammâd el-cevherî (ö. 393/1003), Tâcu l-lu a ve S hâhu l- arabiyye adl eserinde day s n n eserini örnek alm ve bu metodu devam ettirmi tir. Bu makalede Ebû brâhîm shâk b. brâhim el- Fârâbî nin hayat ve Dîvânu l-edeb adl eseri hakk nda bilgi verilmi tir. Anahtar Kelimeler Ebû brâhîm shâk b. brâhîm el-fârâbî, Dîvânu l-edeb, Lügat, el-cevherî ABOUT LIFE OF EBÛ BRÂHÎM SHÂK B. BRÂHÎM EL-FÂRÂBÎ AND HIS WORK NAMED DÎVÂNU L-EDEB Abstract The work of Ebû brâhîm shâk b. brâhim el-fârâbî (ö. 350/961) called Dîvânu l-edeb is the first dictionary among the dictionary types which are classified according to the latest letter system. The author firstly predicated on the last letter of a word, then the first and finally the letter in the middle in this work of him. Later on, his nephew, Ebû Nasr smâ îl b. Hammâd el-cevherî (ö. 393/1003), took his uncle s work a sample in his work named Tâcu l-lu a and S hâhu l- arabiyye and maintained this method. In this article, information about the life of Ebû brâhîm shâk b. brâhim el-fârâb and the work named Dîvânu l-edeb is given. Key Words Ebû brâhîm shâk b. brâhîm el-fârâbî, Dîvânu l-edeb, Dictionary, el-cevherî Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü (Konya 1995) taraf ndan kabul edilen Abû brâhim shâk b. brâhîm al-fârâbî (ölm. 350/961) nin Hayat ve Dîvân al-adab adl eseri ba l kl yüksek lisans tezinin özetidir. Ar.Gör.Dr., Selçuk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Do u Dilleri ve Edebiyatlar Bölümü, Arap Dili ve Edebiyat Anabilim Dal Ö retim Eleman. serafettinyildiz42@hotmail.com

2 214 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/4 Lügatçili in, Arap dili ve edebiyat sahas nda önemli bir yeri vard r. Nitekim Arap dil âlimleri ciddi çal malar yaparak çok de erli lügatler haz rlam lard r. lk defa el-halîl b. Ahmed el-ferâhidî (ö.175/791) kelimeleri, harflerin mahreçlerini esas alarak tertip edip kalb sistemini uygulam ve Kitâbu l- Ayn telif etmi tir. el- Halîl b. Ahmed den sonra da alfabetik lügatçilik bir tak m merhaleler geçirmi ve günümüzdeki son eklini alm t r. Arapça alfabetik lügatler, ekil bak m ndan be grupta mutâlaa edilebilir. 1-) Harflerin mahreçleri esas al narak tertip edilen sözlükler: Birinci grubu te kil eden lügatlerin öncüsü el-halîl b. Ahmed el-ferâhidî (ö.175/791) olup Kitâbu l- Ayn adl eseriyle harflerin diziminde mahreçleri esas alarak, bunlar en dipteki g rtlak seslerinden dudak seslerine do ru s ralam t r. Böylece dizide ilk s ray ayn harfi ald için lügati bu ad ta maktad r. el-halîl in Kitâbu l- Ayn n kendilerine örnek alan müellif ve eserleri, Ebû Alî smâ îl b. el- Kâs m el-kâlî (ö.356/966) nin el-bâri, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed el-ezherî (ö.370/980) nin Tehzîbu l-lu a s, Ebû l-kâs m es-sâhib smâ îl b. Abbâd b. Abbâs (ö.385/995) n el-muhît fi l-lu a s, bn Sîde (ö.458/1065) nin el-muhkem ve l-muhîtu la zam d r. 2-) Son harf sistemine göre tasnif edilen sözlükler: Bu ekolün öncüsü, esas konumuzu te kil eden Ebû brâhîm shâk b. brâhîm el-fârâbî (ö.350/961) olup eseri Dîvânu l-edeb de kelimenin önce son harfi sonra ilk ve daha sonra orta harfini esas alm t r. Sonra ye eni Ebû Nasr smâ îl b. Hammâd el-cevherî (ö.393/1003); Tâcu l-lu a ve s hâhu l- arabiyye adl eseriyle day s n n eserini örnek alarak bu metodu sürdürmü tür. Bu metotla yaz lan di er eserler ise unlard r: bn Manzûr (ö.711/1311) un Lisânu l- arab, Cemâleddîn Muhammed b. Ya kub el-fîrûzâbâdî (ö.816/1413) nin el-kâmûsu l-muhît i, Muhammed b. Muhammed el-huseyn ez-zebîdî (ö.1205/1790) nin Tâcu l- arûz u. 3-) lk harf göz önüne al nmakla birlikte kalb sistemi uygulanan sözlükler: bn Dureyd (ö.321/933) in el-cemhere si, bn Fâris (ö.395/1004) in el-mucmel ve Mu cemu mekâyîsi l-lu a s. 4-) lk harf sistemine göre tasnif edilen sözlükler: Öncüsü Mahmûd b. Omer ez-zemah erî (ö.538/1143) olup eseri Esâsu lbelâ a d r. Bu metodu takip eden müellifler ve eserleri unlard r: Ebû l-huseyn Ahmed b. Fâris (ö. 395/1004) in el-mucmel fî l-lu a s, Muhammed b. Ebî Bekr b. Abdilkâdir er-râzî (ö. 666/1267) nin Muhtâru s-s hah, Ahmed b. Muhammed el- Feyyûmî (ö.770/1368) nin el-misbâhu l-munîr i, Butrus el-bustânî (ö. 1883) nin Muhîtu l-muhît idir. 5-) Kelimelerin okundu u gibi tertip edilen sözlükler: Abdullâh el- Alaylî taraf ndan telif edilen el-merca etraf nda te ekkül eden ekoldür. Bu ekolde telif edilmi lügatlerde kelimeler zaid harflerden soyutlanmaks z n, okundu u gibi tertip edilmi ve bu sisteme et-tertîbu n-nutkî ad verilmi -

3 2/4 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARA TIRMALAR DERG S TAR H N PE NDE 215 tir. Bu metot ile yaz lm lügatler unlard r: Cubrân Mes ûd un er-râ id i, Fu âd Efrâm el-bustânî nin el-muncidu l-ebcedî si, Halîl el-cer in Lârûs u 1. Bunlar n yan s ra son y llarda Recep Dikici nin haz rlad, ayn ve z t anlaml Arapça kelimeleri ihtiva eden Arapça Mü terek Laf zlar Lügati (Konya, 1995) tarz nda farkl lügatler de kaleme al nm t r. Bu lügatler aras nda farkl l k arz eden Dîvânu l-edeb; kelimelerin son harflerine göre ilk tertip edilme özelli ini ta maktad r. Bunun yan s ra bu eserde tasrif (vezinler) de esas al nm t r. Buna göre Dîvânu l-edeb, vezinlerden hareket edilerek kelimelerin son harflerine göre düzenlenmi tir. Nitekim günümüzde di er lügatlerden farkl yönü olan Dîvânu l-edeb in benzeri lügatler de kaleme al nm t r. Bunlardan Antony Dahdah n Mu cemu tasrîfi l-ef âl (Beyrut, 1980) ve Cemâleddîn Ebû l-hasan el-h myerî (ö.572/1177) nin emsu l- ulûm u adl eseri kaydedilebilir. Bütün bunlardan sonra, lügat sahas nda gerek kelimelerin son harfleri, gerekse tasrif in esas al nd lügatlerin ilk örne ini te kil eden Dîvânu l-edeb in müellifi Ebû brâhîm shâk b. brâhîm el-fârâbî nin hayat na geçebiliriz. EBÛ BRÂHÎM SHÂK B. BRÂHÎM el-fârâbî N N HAYATI Müellifin ismi, ço u kaynaklarda shâk b. brâhîm 2 eklinde, ancak baz lar nda ise shâk b. brâhîm b. el-huseyn 3 veya brâhîm b. shâk b. brâhîm 4 olarak kaydedilmi tir. shâk b. brâhîm in künyesi, genel olarak tabakât ve terâcim kitaplar nda, Ebû brâhîm diye zikredilmektedir 5. Ancak bnu l-anbârî (ö.577/1181), Nuzhetu l-elibbâ 1 Demirayak, Kenan- Çö enli, Sadi, Arap Edebiyat nda Kaynaklar, Atatürk Ün. Fen-Edebiyat Fakültesi Yay nlar, Erzurum 1994, s es-sem ânî, Abdulkerîm Muhammed b. Mansûr, el-ensâb, n r. Abdullah Omar el-bârûdî, Dâru l-fikr, Beyrut 1988, IV, 331; bnu l-enbârî, Abdurrahmân Ebû l-berekât, Nuzhetu l-elibbâ fî tabakâti l-udebâ, n r. Muhammed Ebû l-fadl brâhîm, Kahire 1976, s.344; Yâkût el-hamavî, ehâbeddîn Ebû Abdillah, Mu cemu l-udebâ, n r. hsân Abbâs, Dâru l-garbi l-islâmî, Beyrut 1993, II, 618; Yâkût el-hamavî, Mu cemu l-buldân, Dâr sâd r, Beyrut 1977, IV, 225; bnu l-esîr, zzeddîn el-cezerî, el-lubâb fî tahzîbi lensâb, Dâr Sâd r, Beyrut, trs., II, 402; bn Hallikân, Ahmed b. Muhammed, Vefeyâtu l-a yân ve enbâ u ebnâ i z-zemân, n r. Muhyuddîn Abdulhamîd, Kahire 1948, IV, 243; es-safedî, Selâhaddîn Halîl b. Aybek, el-vâfî bi l-vefeyât, n r. Muhammed Yûsuf Necm, Dâr Franz Steiner, Wiesbaden 1971, VIII, 395; es-suyûtî, Celâleddîn Abdurrahmân, Bu yetu l-vu ât fî tabakâti l-lu aviyyîn ve n-nuhât, n r. Muhammed Ebû l-fadl brâhîm, el-mektebetu l- asriyye, Beyrut, trs., I, 437; es-suyûtî, el-muzhir fî ulûmi l-lu a ve envâ ihâ, n r. Muhammed Ebû l-fadl brâhîm, el-mektebetu l- asriyye, Beyrut, trs., I, 224, 230; Ta köprüzâde, Ahmed b. Mustafâ, Miftâhu s-sa âde ve misbâhu s-siyâde fî mevzû âti l- ulûm, n r. Kâmil el-bekrî- Abdulvahhâb Ebû n-nûr, Dâru l-kutubi l-hadîse, Kahire 1968, I, 110; Kâtib Çelebî, Ke fu z-zunûn an esâmi l-kutub ve l-funûn, n r. erafettin Yaltkaya ve R fat Bilge, Maarif matbaas, stanbul , I, 774; smâ îl Pâ â el-ba dâdî, Îzâhu l-meknûn, n r. erafettin Yaltkaya ve R fat Bilge, stanbul , II, 204; smâ îl Pâ â el-ba dâdî, Hediyyetu l- ârifîn, n r. R fat Bilge-M. Kemal nal, stanbul , I, 199; ez-zirikli, Hayreddîn, el-a lâm, Beyrut, trs., I, 284; Kehhâle, Omar R zâ, Mu cemu l-mu ellifîn, n r. Mektebe tahkîki t-turâs, Mu essetu rrisâle, Beyrut 1993, II, 227; el-k nnavcî, es-seyyid Muhammed S ddîk Hasanhân, el-bul a fî usûli l-lu a, n r. Nezîr Muhammed Mektebî, Dâru l-be â iri l-islâmiyye, Beyrut 1988, s. 381; Brockelmann, Carl, Târîhu l-edebi l- arabî, Arp. çev. Abdulhalîm en- Neccâr, Dâru l-ma ârif, Kahire , II, 258; Sezgin, Fuat, Târîhu t-turâsi l- arabî, Arp.çev. Arafa Mustafâ, Câmi atu l- mâm Muhammed b. Su ûd, 1988, VIII/I, 351; Karaarslan, Nasuhi Ünal, Fârâbî, shak b. brâhim, Türkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, stanbul 1995, XII, kbâl, Ahmed arkâvî, Mu cemu l-me âcim, Dâru l-garbi l-islâmî, Beyrut 1993, s bn Hacer el- Askalânî, ahâbeddîn Ebû l-fadl Ahmed b. Alî, Lisânu l-mîzân, n r. Mu essetu l-a lâmî li l-matbû ât, Beyrut 1971, I, es-sem ânî, age., IV, 331; bnu l-enbârî, age., dipnot s.344; Yâkût el-hamavî, Mu cemu l-udebâ, II, 618; bnu l-esîr, age., II, 402; el-k ftî, Ebû l-hasan Alî b. Yûsuf, nbâhu r-ruvât alâ enbâ i n-nuhât, n r. Muhammed Ebû l-fazl brâhîm, Dâru l-fikri l- arabî, Kahire 1986, I, 87; es-safedî, age., VIII, 395; es-suyûtî, Bu yetu l-vu ât, I, 437; Kâtib Çelebî, age., I, 774; Kehhâle, age., I, 199; Brockelmann, age., II, 258; Sezgin, age., VIII/I, 351.

4 216 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/4 adl eserinde (s.344) 6 ve es-suyûtî (ö.911/1505) de el-muzhir inde (I, 211) müellifin künyesini Ebû Nasr olarak belirtmektedir. Ebû Nasr künyesinin shâk b. brâhîm e isnat edilmesinin sebebini ye eni olan me hûr dilci smâ îl b. Hammâd el- Cevherî nin künyesiyle kar t r lm olmas yla izah edilebilir. Hatta onu, büyük Türk filozofu Ebû Nasr el-fârâbî ile kar t ranlar da olmu tur 7. Dilci Ebû brâhîm shâk b. brâhîm, Türkistan n Fârâb 8 ehrinde do du u için el-fârâbî 9 nisbesini ve afii 10 mezhebine mensup oldu u için de e - âfi î nisbesini alm t r. Nitekim müellifin ya ad bölge halk da, bu mezhebe mensuptur 11. Maalesef kaynaklarda Ebû brâhîm shâk b. brâhîm in do um yeri ve tarihi kaydedilmemi tir. Ancak pek çok kaynakta onun nisbesinin el-fârâbî 12 eklinde kaydedilmesinden Fârâb ehrinde do du u anla lmaktad r. Bunun yan s ra el- Fârâbî nin isminin, el-ezherî 13 (h.do. 282/ö. 370) nin akranlar aras nda zikredilmesinden 14 onun bu mezkûr tarihe yak n bir tarihte do du u anla lmaktad r. Kaynaklarda Ebû brâhîm shâk b. brâhîm el-fârâbî nin el-cevherî (ö.393/1003) nin day s oldu u bilgisi 15 d nda, onun ailesi hakk nda herhangi bir bilgiye ula lamam t r. Maalesef kaynaklarda shâk b. brâhîm el-fârâbî nin hocalar na dair bilgi kaydedilmemi tir. Tabakât ve terâcim kitaplar nda shâk b. brâhîm el-fârâbî nin seyahat ve yolculuklar hakk nda fazla bilgi yer almamaktad r. Ancak el-kiftî (ö.464/1248) nin babas Yûsuf b. brâhîm el-kiftî nin rivayetine göre, shâk b. brâhîm, Fârâb dan 6 Nuzhetu l-elibbâ y tahkik eden Muhammed Ebû l-fadl brâhîm; shâk b. brâhîm in künyesinin as l nüshada Ebû Nasr eklinde kaydedildi ini, ancak bu künyenin yanl oldu unu belirtmi tir. Bundan dolay as l metne Ebû Nasr künyesinin yerine Ebû brâhîm künyesini kaydetmi tir (bkz. bnu l-enbârî, Nuzhetu l-elibbâ dipnot, s.344). Büyük bir ihtimalle es-suyûtî de bnu l-enbârî nin eserinden nakilde bulundu undan shâk b. brâhîm in künyesini Ebû Nasr olarak kaydetmi tir. 7 Karaarslan, Nasuhi Ünal, age., XII, Fârâb; Orta Asya da Kazakistan n güney bölgesinde bulunan, o zaman da Türklerin bir bölgesi olup co rafi olarak Seyhun nehrinin arkas nda, â (Ta kent) ehrinin üstünde Balâsâgûn kentine yak n bir ehirdir. Fârâb n halk afii mezhebine mensup olup suyunu â nehrinden alan verimli topraklara sahiptir (bkz. es-sem ânî, age., IV, 331; Yâkût el-hamavî, Mu cemu l-buldân, IV, 225; bn Hallikân, age., IV, 243; el-fîrûzâbâdî, Mecduddîn Muhammed b. Ya kûb, el-kâmûsu l-muhît, Mu essetu r-risâle, Beyrut 1987, s.156; ez-ziriklî, age., I, 284; eyho, Luis, el-muncid fî l-edeb ve l- ulûm, el-matba atu l-kâsulikiyye, Beyrut 1956, II, 289) Baz kaynaklarda ise ehrin ad Otrâr eklinde geçmektedir (bkz. bn Hallikân, age., IV, 331; el-fîrûzâbâdî, age., s.156; Huart, Clément, Arap ve slam Edebiyat, çev. Cemal Sezgin, Ankara, trs., s.160). 9 es-sem ânî, age., IV, 331; bnu l-enbârî, age., s.344; Yâkût el-hamavî, Mu cemu l-udebâ, II, 618; Yâkût el-hamavî, Mu cemu lbuldân, IV, 225; bnu l-esîr, age., II, 402; bn Hallikân, age., IV, 243; es-safedî, age., VIII, 395; es-suyûtî, Bu yetu l-vu ât, I, 437; es-suyûtî, el-muzhir, I, 224, 230; Ta köprüzâde, age., I, 110; smâ îl Pâ â el-ba dâdî, Îzâhu l-meknûn, I, 204; ez-ziriklî, age., I, 284; Brockelmann, age., II, 258; Sezgin, Fuat, age., VIII/I, 351. Ancak Kâtib Çelebî, Ke fu z-zunûn (I, 774) da el-faryâbî eklinde kaydetmi tir. 10 el-k nnavcî, age., s.59. Ancak smâ îl Pâ â el-ba dâdî, Hediyyetu l-ârifîn (I, 193) de bu âlimi el-hanefî nisbesiyle zikretmektedir. 11 es-sem ânî, age., IV, 331; bnu l-esîr, age., II, 402; bn Hallikân, age., IV, es-sem ânî, age., IV, 331; bnu l-enbârî, age., s.344; Yâkût el-hamavî, Mu cemu l-udebâ, II, 618; Yâkût el-hamavî, Mu cemu lbuldân, IV, 225; bnu l-esîr, age., II, 402; bn Hallikân, age., IV, 243; es-safedî, age., VIII, 395; es-suyûtî, Bu yetu l-vu ât, I, 437; es-suyûtî, el-muzhir, I, 224, 230; Ta köprüzâde, age., I, 110; smâ îl Pâ â el-ba dâdî, Îzâhu l-meknûn, I, 204; ez-ziriklî, age., I, 284; Brockelmann, age., II, 258; Sezgin, Fuat, age., VIII/I, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed el-ezherî, Tehzîbu l-luga adl sözlü ün de müellifi olan büyük dil âlimidir. el-ezherî, h. 370 y l nda vefat etmi tir (bkz. bnu l-enbârî, age., s.323; el-k ftî, age., IV, ; es-suyûtî, Bu yetu l-vu ât, I, 19; bnu l- mâd, Ebû l- Felâh Abdulhayy b. Ahmed b. Muhammed, ezerâtu z-zeheb fî ahbar men zeheb, Beyrut 1986, IV, ; ez-ziriklî, age., I, 284; Kehhâle, age., III, 47). 14 ez-zehebî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed, Târîhu l-islâm, Vefeyâtu l-me âhir ve l-a lâm, Dâru l-kutubi l- arabî, Beyrut 1989, s.455; Karaarslan, Nasuhi Ünal, age., XII, bnu l-enbârî, age., s.344; Yâkût el-hamavî, Mu cemu l-udebâ, II, 656; el-k ftî, age., I, 87, 229; ez-zehebî, Târîhu l-islâm, s.455; es-suyûtî, Bu yetu l-vu ât, I, 446; bn Hacer el- Askalânî, Lisânu l-mîzân, I, 401; bnu l- mâd, age., IV, 497.

5 2/4 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARA TIRMALAR DERG S TAR H N PE NDE 217 Yemen e gitmi ve orada Zebîd 16 kentinde ikamet etmi tir 17. Yâkût el-hamavî (ö. 626/1229) de, bu rivayeti eserinde zikretmi ve di er tabakât ve terâcim müellifleri de ondan nakillerde bulunmu lard r. Baz kaynaklarda ise müellifin, Dîvânu l-edeb adl eserini Zebîd de yazd ileri sürülmü tür 18. Oysa Yâkût el-hamavî, bu rivayeti zikrettikten sonra el-cevherî nin müellifin Dîvânu l-edeb adl eserini kendisinden Fârâb ehrinde okudu unu ve bu eserin Zebîd de yaz lmad n belirtmi tir 19. el-kiftî (ö.911/1505) de, el-fârâbî nin Yemen e hiç gitmedi ini ve Ebû l- Alâ el- Ma arrî ile bir edebiyatç aras nda geçen bir olay n kar t r ld n, hadisede geçen Dîvânu l-edeb in eksik sayfalar n el-maarî ye tamamlatan ki inin shak b. brahim san ld n ifade etmi tir 20. Nitekim Ebû l- Alâ el-ma arrî nin 450/1058 de shâk b. brâhîm el-fârâbî nin ise 350/961 y l nda vefat etmi olmas, el-kiftî nin bu husustaki ifadesini teyit etmektedir. Ebû brâhîm shâk b. brâhîm el-fârâbî nin kaynaklarda zikredilen ö rencileri unlard r: 1. Ebû Nasr smâ îl b. Hammâd el-cevherî: el-cevherî 21, Türkistan n Fârâb kentinde do mu ve ilk ilim tahsilini orada day s Ebu brâhîm shâk b. brâhîm el-fârâbi den yapm t r. el-cevherî, day s el- Fârâbî den Dîvânu l-edeb i okuduktan sonra, bu eseri Ebû s-serrî el-esbahânî den Asbahân da tekrar okudu unu zikretmektedir 22. Bilâhere Ba dat a giderek, orada devrinin büyük dil âlimlerinden Ebû Alî el-fârisî (ö.377/987) ve Ebû Sa îd es-sîrâfî (ö.368/979) nin yan nda çal malar n ve tahsil hayat n sürdürmü tür. Dil ve lügat bilgilerini derinle tirmek için Arap yar madas nda Hicaz dan Diyar- Rebî a ya kadar yay lan çölde Mudar ve Rebî a kabileleri aras nda uzun süre kalm ve bu sayede me hur sözlü ü Tâcu l-lu a ve s hâhu l- arabiyye yi haz rlam t r. el-cevherî, bu eseri kaleme al rken daha önce day s ndan okudu u Dîvânu l-edeb in tertibini kendisine örnek alm t r 23. Buna göre kelimelerin son harfi bâb, ilk harfi ise fasl olarak düzenlemi tir 24. Di er taraftan el-cevherî, kanat takarak uçma te ebbüsünde bulunmu, fakat Nîsâbûr camiinin çat s ndan yere dü erek h. 393 (m. 1003) y l nda vefat etmi tir. 16 Zebîd; Yemen de me hur bir ehirdir. Bu ehirden birçok âlim ç km t r. Nitekim me hur dilci ve Tâcu l- arûz un müellifi Muhammed b. Muhammed ez-zebîdî (ö. 1205/1790) ile Ebû Kurrâ Mûsâ b. Târ k ez-zebîdî (ö.203/818) bu ehirde yeti mi tir (bkz. Yâkût el-hamavî, Mu cemu l-buldân, III, 131). 17 Yâkût el-hamavî, Mu cemu l-udebâ, I, 437; es-safedî, age., VIII, 395; es-suyûtî, Bu yetu l-vu ât, I, 437; Ta köprüzâde, age., I, 110; Kâtib Çelebî, age., I, 774; ez-ziriklî, age., I, 284; Brockelmann, age., II, 258; Sezgin, Fuat, age., VIII/I, 351; Kehhâle, age., III, Yâkût el-hamavî, Mu cemu l-udebâ, II, 618; es-safedî, age., VIII, 395; es-suyûtî, Bu yetu l-vu ât, I, 437; Ta köprüzâde, age., I, 110; Brockelmann, age., II, 258; 19 es-safedî, age., VIII, el-k ftî, age, I, Hakk nda geni bilgi için bkz. bnu l-enbârî, age., s ; Yâkût el-hamavî, Mu cemu l-udebâ, II, ; Yâkût el-hamavî, Mu cemu l-buldân, II, 322; el-k ftî, age., I, ; es-suyûtî, Bu yetu l-vu ât, I, ; Ta köprüzâde, age., I, ; Kâtib Çelebî, age., II, ; bnu l- mâd, age., IV, ez-ziriklî, age., I, 309; Brockelmann, age., II, Yâkût el-hamavî, Mu cemu l-udebâ, II, Yâkût el-hamavî, age., II, 656; smâ îl Pâ â el-ba dâdî, Hediyyetu l- ârifîn, I, 209; kbâl, Ahmed arkâvî, age., s Kâtib Çelebî, age., II, ; smâ îl Pâ â el-ba dâdî, Hediyyetu l- ârifîn, I, 209.

6 218 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/4 2. Ebû Alî el-hasan b. Alî b. Sa îd ez-zâminî el-hasan b. Alî ez-zâminî, Divanu l-edeb adl eseri, müellif Ebû brâhîm shâk b. brâhîm el-fârâbî den bizzat okudu unu zikretmi tir 25. Ayr ca Yâkût el-hamavî (ö.626/1229) de el-hâkim den nakilde bulunarak ez-zâminî nin Ebû brâhîm den Dîvânu l-edeb adl eserini okudu unu belirtmektedir 26. Ancak yukar daki ifadelerden müellifimizin talebesi oldu u anla lan ez-zâminî nin hayat ve eserleri hakk nda kaynaklarda geni bilgi bulunmamaktad r. Ebû brâhîm shâk b. brâhîm el-fârâbî nin ekseri kaynaklarda h. 350 (m. 961) y l nda vefat etti i bildirilmektedir 27. Ancak shâk b. brâhîm in vefat tarihi hakk nda farkl rivayetlere de rastlamaktay z. Nitekim Alî b. Yûsuf el-kiftî (ö.464/1248), müellifin h. 398 (m.1007) 28 tarihinde, Yûsuf b. brâhîm el-kiftî ise onun h. 450 (m. 1058) 29 tarihinde vefat etti ini zikretmektedir. Bu arada baz rivayetlere göre onun h. 370 (m.980) 30 ve h. 400 (m. 1009) 31 y llar nda vefat etti i de nakledilmektedir. Baz kaynaklarda Ebû brâhîm shâk b. brâhîm el-fârâbî nin do du u ehir olan Fârâb da vefat etti i belirtilmi tir 32. el-cevherî nin Dîvânu l-edeb i Ebû brâhîm den Farab da okudum 33 eklindeki ifadesinden ve Yâkût el-hamavî nin de el-cevherî nin istinsah etti i Dîvânu l-edeb i okudum 34 rivayetinden onun vefat na yak n y llarda Fârâb a döndü ü anla lmaktad r. Eserleri: Kaynak eserlerde Ebû brâhîm shâk b. brâhîm el-fârâbî nin yazd üç kitap zikredilmektedir. Bunlar öyle s ralayabiliriz: A- Elimizde Bulunmayanlar: 1- erhu Edebi l-kâtib bn Kuteybe (ö.276/889) 35 taraf ndan telif edilen ve Edebu l-kâtib ad yla tan nan eser, müellifin döneminde tahsil arzusunu hisseden seçkin s n fa ve bilhassa devlet te kilat aras nda nüfuz sahibi olmaya ba layan kâtiplere, Küfe deki sarf âlimlerinin derledi i lisanî ve edebî malzemeyi sunmay amaçlamaktad r. K sacas bn Kuteybe, bu eserinde kâtiplere do ru okuma, yazma ve konu ma konusunda ayd nlat c bilgiler vermektedir es-suyûtî, Bu yetu l-vu ât, I, 437; Ta köprüzâde, age., I, Yâkût el-hamavî, Mu cemu l-udebâ, II, Yâkût el-hamavî, age., II, 618; es-safedî, age., VIII, 395; es-suyûtî, age., I, 437; ez-ziriklî, age., I, 284; Ta köprüzâde, age., I, 110; Katip Çelebî, age., I, 48; smâ îl Pâ â el-ba dâdî, Îzâhu l-meknûn, I, 204; Kehhâle, age., II, 227; Brockelmann, age., II, 258; Sezgin, Fuat, age., VIII/I, 351; kbâl, Ahmed arkâvî, age., s.252; Goldziher, Ignace, Klasik Arap Literatürü, çev. Azmi Yüksel- Rahmi Er, maj Yay nlar, Ankara 1993, s el-k ftî, age., I, Yâkût el-hamavî, Mu cemu l-udebâ, II, es-safedî, age., VIII, 395; Ta köprüzâde, age., I, 110; Sezgin, Fuat, age., VIII/I, el-k ftî, age., I, 88; es-suyûtî, Bu yetu l-vu ât, I, Brockelmann, age., II, 258; Huart, age., s Yâkût el-hamavî, Mu cemu l-udebâ, II, Yâkût el-hamavî, age., II, Ebû Muhammed Abdullah b. Muslim b. Kuteybe ed-dînaverî, dil âlimidir. H. 276 (m.889) y l nda vefat etmi tir. Dil ve edebiyata dair bir çok eseri vard r (Geni bilgi için bkz. Ebû t-tayyib el-lu avî, Abdulvâhid b. Alî, Merâtibu n-nahviyyîn ve l-lu aviyyîn, Dâru l-fikri l- arabî, 1394, s ; bnu l-enbârî, age., s.72; bnu l-esîr, age., III, 15; el-k ftî, age., II, ; ez-zehebî, Tezkiretu l-huffâz, Dâru ihyâ i t-turâsi l- arabî, Beyrut 1956, II, 764; bnu l- mâd, age., II, 69; ez-ziriklî, age., IV, 208). 36 Demirayak, Kenan- Çö enli, Sadi, Arap Edebiyat nda Kaynaklar, s.6.

7 2/4 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARA TIRMALAR DERG S TAR H N PE NDE 219 Ebû brâhîm shâk b. brâhîm el-fârâbi taraf ndan erh edilen ve erhu Edebi lkâtib ad n alan bu eser, maalesef günümüze kadar ula amam ve hiçbir nüshas da mevcut de ildir. 2- Beyânu l-i râb Bu eser de, isminden de anla ld gibi irab hakk nda olup kaynaklarda herhangi bir bilgiye rastlan lamam t r 37. B. Elimizde Bulunan Eserleri: 1. Dîvânu l-edeb Bu eser hakk nda bilgi veren tabakât ve terâcim müellifleri, el-fârâbî nin kitab Dîvânu l-edeb i kime yazd n ve onu kime hediye etti inden bahsetmemektedir 38. Ancak güzel bir tesadüf eseri olarak, ara t rmalar m s ras nda Dîvânu l-edeb in stanbul un çe itli kütüphanelerindeki el yazmas nüshalar n n mukaddimesinde e - eyh Ebû l-hasan Ahmed b. Mansûr 39, o ullar ve Müslüman cemaati için bir kitap yazd m meâlindeki ibaresinin yer ald n tespit ettim 40. el-fârâbî nin kitab n ithaf etti i Ebû l-hasan Ahmed b. Mansûr u e - eyh s fat yla zikretmesi, onun tan nm âlimlerden biri oldu unu göstermektedir. DÎVÂNU L-EDEB 1- Dîvânu l-edeb in Muhtevas ve Eserde Kullan lan Metod Ebû brâhîm shâk b. brâhîm el-fârâbî nin kaleme ald bu eser, sözlük telifinde vezinleri ve kelimelerin son harfini esas almas itibariyle, lügatçili in tarihi seyrine bak ld nda kendi türünde ilk örne i te kil etti i görülmektedir. Dîvânu l-edeb, Dr. Ahmed Muhtâr Omar taraf ndan tahkik edilerek Arap Dili Akademisi taraf ndan h (m. 1974) y l nda dört cilt halinde Kahire de bas lm t r. Bu eserde, tekrar edilen vezinler de dâhil olmak üzere 662 vezin içerisinde adet kelime izah edilmi tir. Ayr ca eser, 228 adet ayet, 204 adet hadis, muhtelif airlere ait 1080 adet iir ve 300 adet de darb- mesel (atasözü) ihtiva etmektedir. Müellif eserini Kitâbu s-sâlim, Kitâbu l-mudâ af, Kitâbu l-misâl, Kitâbu zevâti s-selâse, Kitâbu zevâti l-erba a ve Kitâbu l-hemze olmak üzere alt bölüme ay rm, daha sonra da bunlar isimler ve fiiller eklinde alt bölümlerde ele alm t r Yâkût el-hamavî, Mu cemu l-udebâ, II, 618; es-safedî, age., VIII, 396; es-suyûtî, Bu yetu l-vu ât, I, 438; Ta köprüzâde, age., I, 111; smâ îl Pâ â el-ba dâdî, Îzâhu l-meknûn, I, 204; Kehhâle, age., II, Ancak sadece Ke fu z-zunûn (I, 774) da brâhîm b. shâk el-fârâbî nin bu eserini Ats z b. Havârezm âh (ö.551/1156) için yazd zikredilmi tir. Oysa müellif el-fârâbî, h. 350 (m.961) y l nda vefat etmi tir. Ke fu z-zunûn müellifi Kâtib Çelebî, Dîvânu l-edeb i Mahmûd b. Omar ez-zemah erî (ö.538/1144) nin Mukaddimetu l-edeb adl eseriyle kar t rm t r. Halbuki ez-zemah erî, bu eserini Havârezm âh Kral Ats z a sunmu tur. Eserlerdeki isim benzerli inden dolay bir kar kl k oldu u, ah slar n vefat tarihlerinden anla lmaktad r. 39 Bu zat hakk nda kaynaklarda herhangi bir bilgiye rastlanmam t r. 40 Topkap Kütp., III. Ahmed Böl.: 2652, vr. 2b.; Süleymaniye Kütp., Carullah Böl.: 2013, vr. 2a.; st. Ün. Merkez Kütp.: 1063, vr. 6b.; Süleymaniye Kütp. ehit Ali Pa a Böl.: 2676, vr. 2b.; K l ç Ali Pa a Böl.: 788, vr. 2a.; Reisu l-kuttâb Böl.: 1101, vr. 2b.; Be ir A a (Eyüp) Böl.: , vr. 2a.; At f Ef. Kütp.: vr. 2a.; Murad Molla Kütp.: 1768, vr. 2a.; Millet Kütp., Feyzullah Ef. Böl.: 2068, vr. 2a.. 41 Kenan Demirayak- Sadi Çö enli, Arap Edebiyat nda Kaynaklar, s. 127.

8 220 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/4 Her bölümde önce isimler fa l, fa le, fa lî, fu l, fu le, fu lî, fi l, fi le, fi lî vb. olmak üzere s rayla üçlü, dörtlü, be li ve alt l 144 kal p içinde, ard ndan fiiller sülâsî mücerred, bunlar n mezîdleri, rubâ î mücerred ve mezîdleri olarak yirmi yedi kal p halinde ele al n p kök harflerinden önce son harflerin, sonra da ilk harflerin dikkate al nd bir alfabetik sistem içinde s ralanm t r. Sarf iyi bilen bir kimsenin bile arad n güçlükle bulabilece i bu sistem, pratik de ildir. Özellikle harekeli olmayan metinlerde kelimelerin bulunabilmesi daha da güçle mektedir. Fârâbî bu eserini, Arap dilinin müfredat n n âz ve nâdirlerini dikkate almadan sadece pratik de eri olanlar n ele alarak sarf ilmi çerçevesinde tasnif etmi tir. Eser hem sarf yönünden büyük bir de er ta makta, hem de modern alfabetik sisteme geçi te önemli bir safha te kil etmektedir. Müellifin ye eni smail el- Cevherî, maddelerin eserin çe itli yerlerine da t lm parçalar n birle tirmek suretiyle meydana getirdi i es-s hâh adl lügatta Arap alfabetik sistemine daha düzgün bir görünüm kazand rm t r Dîvânu l-edeb in Yurtiçi ve Yurtd ndaki Elyazmas Nüshalar Ebû brâhîm shâk b. brâhîm el-fârâbî nin Dîvânu l-edeb adl eserinin dünyan n birçok ülkesinde elyazmas nüshalar bulunmaktad r. Bu da Dîvânu l-edeb in bilim dünyas nda büyük önem arz etti ini aç kça göstermektedir. imdi bunlar s ras yla sunal m: 1- Do u Ülkelerindeki Elyazmalar A- TÜRK YE a) stanbul: 1- Topkap Saray Müzesi Kütüphanesi, III. Ahmet Kitapl : 2652 Kahverengi deri cilt, 255x170, 265 vr., 120 mm., 19 str., stinsah tarihi h. 654, Nesih. 2- Millet Kütüphanesi, Feyzullah Efendi Bölümü: Me in deri cilt, 292x168, 235x168 mm., 272 vr., 24 str., Müstensih Nizâr b. Alî b. Ni vân b. Ahmed b. Nizâr en-nizârî, h Süleymaniye Kütüphanesi, Çorlulu Ali Pa a Bölümü: 446 Mukavva cilt, s rt ve kenarlar me in, 288x190, 220x143 mm., vr., 19 str. 4- At f Efendi Kütüphanesi: 2717 Me in cilt, XVI+451 vr., 27x16 cm., 21 str., Müstensih Muhammed b. Murâd, h. 868, Ta lik. 5- Süleymaniye Kütüphanesi, ehit Ali Pa a Bölümü: 2676 Me in cilt, 271x186, 175x122 mm., 481 vr., 17 str., Müstensih brahim b. Muhammed el-karamiyye, h Süleymaniye Kütüphanesi, Be ir A a (Eyüp) Bölümü: x155, 160x120 mm., 313 vr., 17 str., mukavva ciltli, Müstensih Ali Arslan, Nesih. 42 Karaarslan, Nasuhi Ünal, age., XII, 164.

9 2/4 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARA TIRMALAR DERG S TAR H N PE NDE Süleymaniye Kütüphanesi, Reîsu l-kuttâb Bölümü: 1101 Me in cilt, 258x148 (206x117) mm. ebad nda, 443 vr., 21 str., Müstensih Abdullah b. Muhammed, h. 1142, Nesih. 8- Süleymaniye Kütüphanesi, Reîsu l-kuttâb Bölümü: Me in cilt, 4+245: 249 vr., I. Cilt, 261x179, 202x125 mm., Müstensih Lutfullah. 9- Süleymaniye Kütüphanesi, K l ç Ali Pa a Bölümü: Me in cilt, 258x148, 206x117 mm., 31 str., 229 vr., stinsah tarihi h. 540, Nesih. 10- Süleymaniye Kütüphanesi, Cârullah Bölümü: Me in cilt, 329 vr. 11- Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya Bölümü: Me in ciltli, 442 vr., stinsah tarihi h Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya Bölümü: Me in ciltli, 16x27 cm. ebad nda,447 vr., stinsah tarihi Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih Bölümü: Me in cilt, II. Cilt, 201x140, 170x100mm., 227 vr., 15 str., stinsah tarihi h. 582, Nesih. 14- Murat Molla Kütüphanesi: x210, 185x140 mm., 240 vr., 27 str., stinsah tarihi h. 783, Nesih. 15- Murat Molla Kütüphanesi: 1767 Me in cilt, 255x190, 175x125 mm., Müstensih Muhammed b. Abdurrahmân, h. 909, Nesih. 16- stanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi: 1434 Ebrulu mukavva cilt, 272 (143x190) 303, 178 vr., II. Cilt, 20 str. 17- stanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi: vr., (158x304) 130 mm., ebrulu mukavva cilt, 19 str. B-IRAK a-ba dat aa. el-evkâf Kütüphanesi: 1106, vr. 446 (bkz. Sezgin, age., VIII/I, 354). ab. Irak Müzesi: 1297, s.528 (bkz. Sezgin, age., VIII/I, 354). ac. el-hikme Üniversitesi Kütüphanesi: Mecmû a Serkîs, vr. 218, stinsah tarihi VII.yy. (bkz. Sezgin, age., VIII/I, 354). b. Basra: el-abbâsiyye Kütüphanesi: Rakams z, vr. 286 (bkz. Sezgin, age., VIII/I, 354). C- F L ST N a-kudüs aa. el-hâlidiyye Kütüphanesi: (h.588 bkz. el-a lâm, I, 285) Bu nüshan n mikrofilmi Kahire deki Arapça Elyazmalar Enstitüsünde bulunmaktad r (bkz. Sezgin, age., VIII/I, 354). ab. Mecmû atu l-fityânî (h.632) Mikrofilmi Kahire de bulunmaktad r (bkz. Sezgin, age., VIII/I, 354). Ç-YEMEN a- San â aa. el-mutevekkiliyye Kütüphanesi: Dil: 34 (I, vr.326); dil: 35, 36 (I, vr. 220, h. VII yy.) 34 ve 36 nolu elyazman n mikrofilmi Kahire de bulunmaktad r (bkz. Sezgin, age., VIII/I, 354). ab. El-Garbiyye Kütüphanesi: Edebiyat: 40 (I, vr. 109,

10 222 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/4 h. VII. Yy.). Yine burada rakams z bir elyazmas daha vard r. Mikrofilmi Kahire dedir (bkz. Sezgin, age., VIII/I, 354). D- MISIR a-kahire aa. Dâru l-kutub: Dil: 25 (tam, vr. 222, h. 574); dil: 234 (I, h.611); dil: 264 (I. Cilt); dil: 344 (tam, h.617); dil: 383 (tam, vr. 405, h. 629) (bkz. Sezgin, age., VIII/I, 354). ab. Dârul-kutub- Teymûriyye: Dil: 498 (h.1146) (bkz. Sezgin, age., VIII/I, 355). E- SUUD ARAB STAN a- Medine aa. el-mahmûdiyye Kütüphanesi: Edebiyat:7, I, vr. 285, h. 618 y l nda yaz lm bir nüshadan h. 926 y l nda nakil yap lm t r. Mikrofilmi Kahire de bulunmaktad r (bkz. Sezgin, age., VIII/I, 354). F- FAS a. el-karaviyyîn: 80/368, eksik (bkz. Sezgin, age., VIII/I, 355). G- H ND STAN a-rampûr aa. R za Kütüphanesi: Dil: 29, vr. 254, h. 1226; dil:30, vr. 229, h (bkz. Sezgin, age., VIII/I, 354). H- RAN a- Tahran aa. Sipehsalar: 105 (I, vr. 243); 106 (II, vr. 233 sonu eksik, h. V. yy.) (bkz. Sezgin, age., VIII/I, 353). 2- Bat Ülkelerindeki Elyazmalar A- NG LTERE a. Londra aa. Medresetud-d râsâti - arkiyye ve l-afrîkiyye: 4797, I, vr. 266, h. VII. yy.; 47972, II, vr. 189, h. 621 (bkz. GAS, VIII/I, 355). ab. British Museum: Or. 5032, vr. 391, h. 879 (bkz. Sezgin, age., VIII/I, 355). ac. Oxford-Bodalyana, Pock. 227, vr. 366, h. 668; Hunt. 281, I, vr. 206, h. 662; Hunt. 276, II, vr. 204; Hunt. 228, II, vr. 280, h. 373 (bkz. Sezgin, age., VIII/I, 355). B- FRANSA a- Paris aa. Paris Milli Kütüphanesi: 6663, vr. 248, h. 547 (bkz. Sezgin, age., VIII/I, 355). C- HOLLANDA a. Leiden aa. Leiden: Or. 473, vr. 237, h. 596, eksik; Or. 547, vr. 185, h. 619, eksik; 2391, vr. 168, h. 651 (bkz. Sezgin, age., VIII/I, 355). Ç- ALMANYA a- Berlin aa. Berlin: Mecmû a Dahdah: 161, vr. 403, h. 629 (bkz. Sezgin, age., VIII/I, 355). D- RLANDA a- Dublin aa. Sör Chaster Kütüphanesi: 3125, vr. 243, h. VI. yy. (bkz. Sezgin, age., VIII/I, 355). E- RUSYA a-moskova aa. Kremlin: h de yaz lm t r (bkz. Sezgin, age., VIII/I, 355).

11 2/4 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARA TIRMALAR DERG S TAR H N PE NDE 223 F- AMER KA a. Princeton aa. Princeton Üniversitesi Kütüphanesi, Carît (Yahuda) Bölümü: 202, vr. 278, h (bkz. Sezgin, age., VIII/I, 355). 3- Dîvânu l-edeb in Kaynaklar Müellif Ebû brâhîm shâk b. brâhîm el-fârâbi, me hur eseri Dîvânu l-edeb i kaleme al rken di er ilimlere dair eserlerden de istifade etmi tir. Bunlar öyle s ralayabiliriz: 1. Sîbeveyh (ö.180/796) in el-kitâb adl eseri. 2. Ebû Ubeyde (ö. 210/825) nin el- bdâl, el-hayl ve el- bl i. 3. Ebû Zeyd (ö. 215/830) in Fa altu ve ef altu, el-hemze ve en-nevâdir i. 4. el-asma î (ö. 216/831) nin el-hemze, en-nevâdir, es-s fat, el-hayl, Halku l-insân, en-nahl, el-vahve ve el-elfâz. 5. Ebû Ubeyd (ö. 223/837) in el-karîbu l-musannef, Emsâlu l- arab ve Karîbu lhadîs i. 6. bnu s-sikkît (ö. 244/858) in slâhu l-mant k, el-ezdâd, en-nevâdir ve el-vahve i. 7. Ebû Hâtim es-sicistânî (ö. 248/862) nin el-hemze, Halku l-insân, en-nebât, en- Nahl ve el- bl i. 8. bn Kuteybe (ö. 276/889) nin Edebu l-kâtib i. 4- Dîvânu l-edeb i Kaynak Edinen Eserler 1. el-cevherî (ö. 393/1003) nin es-s hah. 2. es-se âlebî (ö.429/1038) nin F khu l-luga s. 3. el-hasan b. el-muzaffer (ö.442/1050) in Tehzîbu dîvâni l-edeb i. 4. Muhammed b. Ca fer el-gûrî (ö. 460/1073) nin Dîvânu l-edeb i. 5. Mahmûd el-ka gârî (ö. 466/1073) un Divanu lugati t-turk u. 6. ez-zevzenî (ö. 486/1093) nin el-masâd r. 7. Ebû Ca fer el-makarrî (ö.544/1149) nin Tâcu l-masâd r. 8. Ne vân b. Sa îd (ö. 573/1178) in emsu l- ulûm u. 9. es-sagânî (ö.650/1252) nin el- Ubâb. 10. et-tiflîsî (ö. 629/1232) nin Kânûnu l-edeb i. 11. bn Mâlik (ö. 672/1273) in kmâlu l-i lâm bi teslîsi l-kelâm. 12. el-feyyûmî (ö. 770/1360) nin el-misbâhu l-munîr i. 13. es-suyûtî (ö. 911/1505) nin el-muzhir ve el-kavlu l-mucmel fî r-redd alâ lmuhmel i. 14. Muhammed el-fâsî (ö. 1170/1756) nin zâ âtu r-râmûs u. 5- Ebû brâhîm shâk b. brâhim el-fârâbî ve Dîvânu l-edeb Adl Eseri Hakk nda Söylenenler Ebû brâhîm shâk b. brâhîm el-fârâbî den sonra ya ayan büyük âlimler, bu eserin de erini anlam lar ve bu eseri methedip, en güzel ifadelerle takdirlerini belirtmi lerdir. Nitekim Yâkût el-hamavî (ö. 626/1229), Dîvânu l-edeb in öhretinin

12 224 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/4 her tarafa yay lm bir eser oldu unu zikrederken 43, me hûr dil âlimi Ebû l- Alâ el-ma arrî (ö.450/1058), öneminden dolay bu eseri ezberlemi ve Yemenli bir edibin getirdi i Dîvânu l-edeb in eksik bir bölümünü ezberden tamamlam t r 44. Hayreddin ez-ziriklî (ö. 1396/1976) ise, shâk b. brâhîm in bir kitap yaz p ismini Dîvânu l-edeb koydu unu ve bu eseri dilin terazisi ve kelam n ölçe i diyerek tan tt n belirtmektedir Yâkût el-hamavî, Mu cemu l-udebâ, II, el-k ftî, age, I, ez-ziriklî, age., I, 284. Ayr ca bkz. Murad Molla Kütp. nr. 1767, 1a.

13 2/4 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARA TIRMALAR DERG S TAR H N PE NDE 225 KAYNAKÇA -Brockelmann, Carl, Târîhu l-edebi l- arabî, Arp. çev. Abdulhalîm en-neccâr, Dâru l-ma ârif, Kahire Demirayak, Kenan- Çö enli, Sadi, Arap Edebiyat nda Kaynaklar, Atatürk Ün. Fen-Edebiyat Fakültesi Yay nlar, Erzurum Ebû t-tayyib el-lu avî, Abdulvâhid b. Alî, Merâtibu n-nahviyyîn ve l-lu aviyyîn, Dâru l-fikri l- arabî, el-fîrûzâbâdî, Mecduddîn Muhammed b. Ya kûb, el-kâmûsu l-muhît, Mu essetu r-risâle, Beyrut Goldziher, Ignace, Klasik Arap Literatürü, çev. Azmi Yüksel-Rahmi Er, maj Yay nlar, Ankara Huart, Clément, Arap ve slam Edebiyat, çev. Cemal Sezgin, Ankara, trs.. - bnu l-enbârî, Abdurrahmân Ebû l-berekât, Nuzhetu l-elibbâ fî tabakâti l-udebâ, n r. Muhammed Ebû l-fadl brâhîm, Kahire bnu l-esîr, zzeddîn el-cezerî, el-lubâb fî tahzîbi l-ensâb, Dâr Sâd r, Beyrut, trs.. - bn Hacer el- Askalânî, ahâbeddîn Ebû l-fadl Ahmed b. Alî, Lisânu l-mîzân, n r. Mu essetu l- A lâmî li l-matbû ât, Beyrut bn Hallikân, Ahmed b. Muhammed, Vefeyâtu l-a yân ve enbâ u ebnâ i z-zemân, n r. Muhyuddîn Abdulhamîd, Kahire bnu l- mâd, Ebû l-felâh Abdulhayy b. Ahmed b. Muhammed, ezerâtu z-zeheb fî ahbar men zeheb, Beyrut kbâl, Ahmed arkâvî, Mu cemu l-me âcim, Dâru l-garbi l-islâmî, Beyrut smâ îl Pâ â el-ba dâdî, Îzâhu l-meknûn, n r. erafettin Yaltkaya ve R fat Bilge, stanbul smâ îl Pâ â el-ba dâdî, Hediyyetu l- ârifîn, n r. R fat Bilge-M. Kemal nal, stanbul Karaarslan, Nasuhi Ünal, Fârâbî, shak b. brâhim, Türkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, stanbul Kâtib Çelebî, Ke fu z-zunûn an esâmi l-kutub ve l-funûn, n r. erafettin Yaltkaya ve R fat Bilge, Maarif matbaas, stanbul Kehhâle, Omar R zâ, Mu cemu l-mu ellifîn, n r. Mektebe tahkîki t-turâs, Mu essetu r-risâle, Beyrut el-k ftî, Ebû l-hasan Alî b. Yûsuf, nbâhu r-ruvât alâ enbâ i n-nuhât, n r. Muhammed Ebû l-fazl brâhîm, Dâru l-fikri l- arabî, Kahire el-k nnavcî, es-seyyid Muhammed S ddîk Hasanhân, el-bul a fî usûli l-lu a, n r. Nezîr Muhammed Mektebî, Dâru l-be â iri l-islâmiyye, Beyrut es-safedî, Selâhaddîn Halîl b. Aybek, el-vâfî bi l-vefeyât, n r. Muhammed Yûsuf Necm, Dâr Franz Steiner, Wiesbaden es-sem ânî, Abdulkerîm Muhammed b. Mansûr, el-ensâb, n r. Abdullah Omar el-bârûdî, Dâru l-fikr, Beyrut Sezgin, Fuat, Târîhu t-turâsi l- arabî, Arp.çev. Arafa Mustafâ, Câmi atu l- mâm Muhammed b. Su ûd, es-suyûtî, Celâleddîn Abdurrahmân, Bu yetu l-vu ât fî tabakâti l-lu aviyyîn ve n-nuhât, n r. Muhammed Ebû l-fadl brâhîm, el-mektebetu l- asriyye, Beyrut, trs.. -es-suyûtî, el-muzhir fî ulûmi l-lu a ve envâ ihâ, n r. Muhammed Ebû l-fadl brâhîm, el- Mektebetu l- asriyye, Beyrut, trs.. - eyho, Luis, el-muncid fî l-edeb ve l- ulûm, el-matba atu l-kâsulikiyye, Beyrut Ta köprüzâde, Ahmed b. Mustafâ, Miftâhu s-sa âde ve misbâhu s-siyâde fî mevzû âti l- ulûm, n r. Kâmil el-bekrî- Abdulvahhâb Ebû n-nûr, Dâru l-kutubi l-hadîse, Kahire 1968.

14 226 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/4 -Yâkût el-hamavî, ehâbeddîn Ebû Abdillah, Mu cemu l-udebâ, n r. hsân Abbâs, Dâru l-garbi lislâmî, Beyrut Yâkût el-hamavî, Mu cemu l-buldân, Dâr sâd r, Beyrut ez-zehebî, Tezkiretu l-huffâz, Dâru ihyâ i t-turâsi l- arabî, Beyrut ez-zehebî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed, Târîhu l-islâm, Vefeyâtu l-me âhir ve l-a lâm, Dâru l-kutubi l- arabî, Beyrut ez-zirikli, Hayreddîn, el-a lâm, Beyrut, trs., I, 284; Kehhâle, Omar R zâ, Mu cemu l-mu ellifîn, n r. Mektebe tahkîki t-turâs, Mu essetu r-risâle, Beyrut 1993.